Wysoka wrażliwość. Poradnik dla tych, którzy czują za dużo - ebook

Skąd wiemy o istnieniu wysokiej wrażliwości?

Pierwsza książka mówiąca o wysokiej wrażliwości pojawiła się w latach 90. XX wieku. Temat poruszyła ceniona psycholożka – dr Elaine Aron. Podczas pracy we własnym gabinecie zaobserwowała, że istnieje grupa ludzi, którzy odbierają świat trochę inaczej. Te osoby były wysoce empatyczne, mniej odporne na bodźce zewnętrzne, nie zawsze działały na nie standardowo stosowane sposoby na odwrócenie uwagi od źródła emocji – zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Dr Aron odkryła, że są ludzie, których świat doświadcza mocniej, a oni mimo wszelkich starań nie są w stanie się z tego wyłączyć. Opierając się na swoich doświadczeniach i wiedzy, napisała książkę _Wysoko wrażliwi_1 – publikacja ta stała się bestsellerem, trafiła do ogromnej liczby odbiorców, którzy wreszcie zrozumieli, że wszystko jest z nimi w porządku i nie muszą dłużej ze sobą walczyć.

W kolejnych latach dr Aron zaczęła się angażować w badania mające potwierdzić, że taka cecha rzeczywiście istnieje. I tak właśnie się stało. Dziś mamy setki badań przeprowadzonych w różnych krajach, w których nie tylko potwierdzono, że wrażliwość przetwarzania sensorycznego istnieje, lecz także sprawdzono, jak wpływa ona na poszczególne aspekty życia. Uważam, że najwięcej zawdzięczać możemy badaczce dr Biance Acevedo, która według mnie jest odpowiedzialna za jedne z najistotniejszych odkryć dotyczących wysokiej wrażliwości, choćby tych potwierdzających, że wysoko wrażliwi wszystko odczuwają mocniej.

Czym tak właściwie jest wysoka wrażliwość?

Wrażliwość przetwarzania sensorycznego, zwana potocznie wysoką wrażliwością, nie jest dysfunkcją ani chorobą. Jest to cecha warunkowana genetycznie 2. Z przeprowadzonych do tej pory badań naukowych dowiadujemy się, że na świecie jest około 20 procent wysoko wrażliwych ludzi, których układ nerwowy jest bardziej reaktywny na wszelkie bodźce. Część z nich może inaczej reagować również na neuroprzekaźniki takie jak dopamina 3, 4. Ich mózg jest bardziej reaktywny poprzez mocniejsze angażowanie poszczególnych obszarów lub uruchamianie tych, które u innych osób w tej samej sytuacji uruchamiane nie są 5, 6.

Cztery składniki wysokiej wrażliwości

W zależności od tego, do których badań naukowych się odniesiemy, wyróżnia się trzy lub cztery główne cechy, które powinny występować naraz, by móc się nazywać osobą wysoko wrażliwą. Jest to bardzo ważne, ponieważ wysoka wrażliwość to cecha – nie choroba lub zaburzenie 7, 8. Samo bycie wysoko wrażliwym nie sprawia, że potrzebujemy terapii. Jednak już brak któregokolwiek składnika może świadczyć o czymś zupełnie innym, co zapewne wymagać będzie jakiejś formy specjalistycznej pomocy. To bardzo ważne, żeby mieć świadomość tego, czy poniższe punkty zdecydowanie nas dotyczą. Jeżeli jest ci w życiu trudno, jeżeli masz jakąś wątpliwość, powinnaś zgłosić to specjaliście. O ile wysoka wrażliwość nie wymaga żadnej diagnostyki (ponieważ, ponownie to podkreślę, jest cechą, nie chorobą, i nie trzeba jej w żaden sposób leczyć), o tyle już samodiagnoza, gdy w naszym życiu dzieje się coś złego, może być bardzo szkodliwa.

Wszystkie inne wymienione w tej książce cechy czy zachowania mogą, ale nie muszą występować – wariantów genetycznych determinujących wysoką wrażliwość jest wiele 9. Do tego dochodzi wpływ środowiska, które również ma ogromne znaczenie w kształtowaniu się naszej osobowości. Nie mniejszą rolę w przypadku rozwoju poszczególnych cech wrażliwości przetwarzania sensorycznego odgrywa nasze dzieciństwo 10.

Dlatego to te cztery wymienione poniżej cechy uznaje się za podstawę, która łączy wszystkich wysoko wrażliwych, a która i tak u każdego może się objawiać nieco inaczej.

1. Empatia

Ponadprzeciętna, wysoce rozwinięta empatia, która nie pozwala nie przejmować się tym, co czują ludzie w naszym otoczeniu. Taka, która może zaburzać nasze umiejętności wyłączania się z problemów bliskich. Kiedy u nich się nie układa, kiedy nad nimi ciąży jakiś problem, to i my często nie potrafimy się z tego wyłączyć i cieszyć swoim życiem. Przeżywamy to razem z nimi, tak jakby ta sytuacja dotyczyła nas bezpośrednio.

Empatia często nie pozwala nam przyjąć, że ktoś jest po prostu zły. Zdarza się, że szukamy usprawiedliwienia ludzkich zachowań, które wydają się raniące. Analizujemy to, jakie ta osoba miała życie lub co takiego się wydarzyło, co pchnęło ją do tak radykalnych kroków.

2. Analityczny umysł (głębokość przetwarzania)

Umysł, który naprawdę widzi więcej, ale nie da się ukryć, że czasem widzi za dużo. Umysł, który nastawiony jest na zapewnienie bezpieczeństwa i korzyści, dlatego niemal bez wytchnienia przetwarza otaczające bodźce. Wysoko wrażliwa osoba dzięki zdolnościom analitycznym potrafi połączyć ze sobą różne czynniki czy wydarzenia, które – wydawać by się mogło – nie są ze sobą w żaden sposób powiązane. Dzieje się to niemal bez ingerencji naszej woli, podświadomie. To właśnie przez te „zdolności” na wysoko wrażliwe osobniki mówi się w kontekście „zatrzymanie – rozpoznanie – decyzja”, bo wysoko wrażliwy umysł każde zdarzenie poddaje dogłębnej analizie. Co ciekawe, okazuje się, że może nie przestawać procesować nawet wtedy, kiedy odpoczywamy 11.

3. Ponadprzeciętna reaktywność na bodźce

Delikatny układ nerwowy, odbierający świat zewnętrzny oraz wewnętrzny mocniej. Postawieni w tych samych niesprzyjających warunkach zewnętrznych WWO i nie-WWO funkcjonować będą inaczej 12. Wysoko wrażliwa osoba doświadcza więcej stresu, co w rezultacie sprawia, że gorzej znosi niedogodności. Szczególnie istotne jest to w kontekście emocji – zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Wysoko wrażliwa osoba przejmuje je na siebie, odczuwając niemal to samo co osoba jej towarzysząca. Atmosfera miejsca, w którym przebywa WWO, ma ogromny wpływ na poczucie jej dobrostanu.

4. Dostrzeganie subtelnych zmian w otoczeniu

Ten czwarty składnik wysokiej wrażliwości czasem jest łączony z drugim lub trzecim punktem. Według mnie zasługuje on na osobne wyróżnienie, bo ma kolosalne znaczenie w kontekście naszego funkcjonowania. Od niego wszystko się zaczyna – dostrzegamy subtelną zmianę w cudzym zachowaniu i uruchamiamy nasz analityczny umysł, doszukujący się powodu, dla którego tak się dzieje. Nierzadko przy tym szukamy winy w sobie, analizujemy nasze zachowanie, decyzje i działania, myśląc nad tym, czy w żaden sposób nie przyczyniliśmy się do czyjegoś złego samopoczucia.

Dostrzeganie subtelnych zmian to również zauważanie z pozoru niepowiązanych detali, które mogą się złożyć na jedno konkretne rozwiązanie.

Czym jeszcze może być wysoka wrażliwość?

Wysoce rozwinięta intuicja

Badania naukowe dowodzą, że wysoko wrażliwi lepiej szacują poziom ryzyka 13, dzięki czemu ich decyzje i wybory są zazwyczaj trafne. Intuicja u WWO wpływa również na prawidłowe ocenianie intencji innych ludzi czy przewidywanie ciągu różnych zdarzeń. Przez to wszystko mówi się o nich żartobliwie jako o osobach, które potrafią niemal przewidywać przyszłość. Nie jest to jednak nic innego jak rezultat połączenia się kilku głównych cech charakterystycznych dla WWO. Biolodzy zakładają, że ta cecha w wyniku ewolucji nie zaniknęła ani u ludzi, ani u zwierząt, bo prawdopodobnie naszą rolą jest ochrona reszty „stada”. To tłumaczy posiadanie analitycznego umysłu, który czerpie ze wszystkich doświadczeń życiowych, nawet tych, które wydarzyły się w dzieciństwie. Nasz mózg zawsze musi wiedzieć, co się dzieje, układając zdarzenia w schematy przyczynowo-skutkowe. Raz przeżyte doświadczenie może wpływać na lepsze przewidywanie skutków analogicznej, choć teoretycznie niepowiązanej sytuacji. Nie mniejszą rolę odgrywa tu dostrzeganie subtelnych zmian w otoczeniu czy cudzym zachowaniu i łączenie z pozoru niezależnych od siebie czynników w całość.

Scenariusze, nierzadko czarne

Rozsądnie na samym początku zaznaczyć, żeby scenariuszy nie mylić z natrętnymi myślami (z którymi należy się zgłosić do specjalisty po profesjonalną pomoc).

Wysoka wrażliwość łączy się z ciągłym odgrywaniem w głowie różnych scenariuszy. Nasz umysł nieustannie wybiega w przyszłość, by przeanalizować wszelkie możliwe sytuacje, które – według niego – mogą się wydarzyć. Nierzadko obrazy, które nam przedstawia, są tak zwanymi czarnymi scenariuszami. Nasz mózg może robić to po to, by opracować odpowiednie rozwiązania i w momencie wystąpienia danej sytuacji być przygotowany do skutecznego działania. Wszystko przez to, że jest on w ciągłej gotowości, musi wiedzieć, co się dzieje. Nie lubi zmian i nowości. Niemal każdy moment naszego życia porównuje do przeżytych już doświadczeń, żeby przygotować najlepszy schemat reakcji. To, co nam przedstawia, często wydaje się realistyczne i trudno nam samym obiektywnie ocenić rzeczywiste prawdopodobieństwo danego zdarzenia. Dobrą wiadomością jest to, że można te scenariusze wyciszyć i nie trzeba się w nie angażować. W kolejnych rozdziałach podpowiem, jak to zrobić i jak ocenić, czy nie są to jednak natrętne myśli.

Poczucie winy

Poczucie winy może dopadać wysoko wrażliwych bez względu na to, czy są pewnymi siebie ekstrawertykami, czy raczej osobami cichymi i nieśmiałymi. Częściowo warunkowane jest przez środowisko, a częściowo jest po prostu charakterystyczne dla tej cechy. Wysoko wrażliwi często dostrzegają swoją inność oraz nieumiejętność bycia takimi jak inne osoby i mogą czuć się przez to winni. Do tego dochodzi poczucie winy, które jako WWO w pierwszym odruchu odczuwamy zawsze, kiedy ktoś nas skrytykuje, kiedy na kilka dobrych decyzji podejmiemy jedną złą (i przez ten jeden błąd mamy ochotę całkowicie zrezygnować z tego, co robimy), kiedy podczas rozmowy zapada niezręczna cisza i czujemy odpowiedzialność za to, żeby to wszystko jakoś się kleiło. W pierwszym odruchu winy szukamy najpierw w sobie, żeby sprawdzić, czy to nie nasze zachowania i działanie przyczyniły się do danej sytuacji. Odpowiedzialność za błąd czujemy nawet wtedy, kiedy bezpośrednio się do niego nie przyczyniliśmy (np. w pracy). Czujemy jakąś wewnętrzną presję, że to i tak my powinnyśmy jakoś zareagować, wyjaśniać.

Bogate życie wewnętrzne

Wewnętrzne rozmowy, silna potrzeba zrozumienia podstaw pewnych działań, czynów i decyzji. Częste bujanie w obłokach jest charakterystyczne dla wielu osób wysoko wrażliwych. Nasz mózg rozkłada wszystko na czynniki pierwsze. Prowadzimy ze sobą bogate wewnętrzne rozmowy. Często wizualizujemy przed snem i w chwilach jakiegoś zawieszenia. Trudniej nam być tu i teraz, bo każdą chwilę chcemy okrasić wewnętrznym komentarzem. Rozgrywamy w głowie różne scenariusze, które jeszcze się nie wydarzyły, lub na nowo odtwarzamy te, które są już za nami.

Umysł wysoko wrażliwej osoby – jak to może wyglądać od środka?

Będąc osobą wysoko wrażliwą, najpewniej przez całe życie czujesz się po prostu dziwna. Żyjesz w ogromnym poczuciu winy, bo naprawdę chciałabyś funkcjonować tak jak inni. Wiele razy starałaś się „zagryzać zęby”, ale naprawdę się nie dało. Czułaś, że coś jest na rzeczy i że sobie tego nie wymyślasz, równocześnie mając do siebie pretensje, że może za słabo się starasz. Szybko zapominasz, że dałaś z siebie wszystko. Po chwili zazwyczaj nie pamiętasz o niedogodnościach, o swoich staraniach i wysiłkach, przez co wydaje ci się, że wszystko, co osiągasz, jest dziełem przypadku lub było łatwe. Naprawdę często nie dostrzegasz włożonej przez siebie pracy. Wydaje ci się, że skoro ty coś zrobiłaś, to każdy to potrafi. Niełatwo jest ci rozmawiać na trudne tematy, bo zaraz zalewasz się łzami, których czasem nie jesteś w stanie opanować. Prawdopodobnie nie potrafisz również się bez płaczu pokłócić.

Możesz mieć niższy próg bólu i mniejszą tolerancję na drażliwe bodźce, co wpływa na to, że szybko męczysz się w miejscach zatłoczonych, pełnych ostrego światła czy głośnej muzyki, takich jak kluby czy galerie handlowe. Bardzo potrzebujesz wyciszenia, czasu tylko dla siebie. Musisz odpocząć po spotkaniach, zarówno w mniejszym, jak i w większym gronie. Już samo przebywanie wśród ludzi wysysa z ciebie energię, dlatego po pracy wolisz się zaszyć w domu niż spotykać z ludźmi w celu dalszych interakcji. Czujesz się przez to winna, bo może cię wtedy przerastać nawet taka interakcja jak rozmowa telefoniczna. Bez względu na to, jak bardzo kogoś lubisz, zapewne nie czujesz potrzeby nieustannego z nim kontaktu.

Przejmujesz się, kiedy widzisz zmiany w zachowaniu bliskich. Mimowolnie dopasowujesz się do swojego rozmówcy. Przejmujesz jego styl mówienia, nakierowujesz rozmowę na tematy, o których wiesz, że on lubi, gdy je poruszasz. Czujesz się wywołana do tablicy, kiedy zapada niezręczna cisza. Bierzesz na siebie odpowiedzialność nie tylko za jakość spotkania, ale też za samopoczucie rozmówcy. Stawiasz cudzy komfort ponad własny. Przejmujesz również na siebie wszystkie problemy. Czujesz się w obowiązku zaangażować w każdy konflikt rodzinny. Może ci się wydawać, że tylko ty jesteś w stanie to udźwignąć, że tylko ty potrafisz to wszystko właściwie rozwiązać. Chcesz odciążyć bliskich, bo sądzisz, że nikt nie zrobi tego sprawniej od ciebie.

Nie lubisz rywalizacji i dużo gorzej ci idzie, kiedy ktoś patrzy ci na ręce. Męczą cię niedomówienia. Nierozwiązane sprawy nie dają ci spokoju. W życiu zawodowym zapewne jesteś rozdarta, bo wysoko wrażliwych motywuje nie tyle cel, ile sama droga, która do niego prowadzi. W swoich działaniach potrzebujesz widzieć większy sens. Żyjesz z myślą, że twoje życie powinno mieć jakąś misję. Zapewne często też zmieniają się twoje zainteresowania, szybko przychodzi wypalenie. Mimo posiadania wrażliwego układu nerwowego potrzebujesz silnych, nowych doznań. Chcesz zmian, ale kiedy one następują, zaczynasz panikować. Być może szybko się do nich adaptujesz, ale swoje musisz odchorować.

Twój mózg nieraz wydaje się przeciążony. Analizuje tyle, że wieczorami trudno jest ci zasnąć. Twój umysł procesuje wtedy wydarzenia dnia minionego i z nich wyciąga kolejne wnioski. Tak jakby przeżywał to wszystko po raz drugi, a to męczy cię również fizycznie. Masz wrażenie, że twoja głowa jest dosłownie ciężka i przegrzana. Podczas podejmowania ważnych życiowych decyzji umysł może podsuwać ci mnóstwo czarnych scenariuszy – oceniając je obiektywnie z boku, wydają się zupełnie absurdalne, ale według ciebie mogą być prawdopodobne i realne. Twój mózg ma potrzebę przetworzenia każdego możliwego rozwiązania.

Nie umiesz funkcjonować w stresie, nie lubisz działać pod presją. Chaos i deadline’y cię przytłaczają. Jeżeli masz robić coś, w czym jesteś świetna, w ramach konkurencji czy na wyścigi, to z dużym prawdopodobieństwem ci to po prostu nie wyjdzie. Kiedy masz dużo na głowie, kiedy liczba zadań cię przytłacza, prawdopodobnie nie zrobisz nic – kompletnie nie będziesz wiedzieć, do czego się zabrać. Wydaje ci się, że wszystko ma absolutnie taką samą ważność. Jedno zdarzenie zaburza twój rytm dnia. Gdy coś cię wyprowadzi z równowagi, niełatwo ci wrócić na swoje tory. Trudno ci się motywować do nowych przedsięwzięć. Możesz mieć większy problem z przekraczaniem granic własnego komfortu.

W dzieciństwie mogłaś też szybko się uczyć, choć niekoniecznie być piątkową uczennicą. Mogłaś bać się iść po swoje, bo wydawało ci się, że zawsze wiesz za mało. Dziś wydaje ci się, że do pewnych ról trzeba umieć więcej, że należy być wysoko wykwalifikowanym, a ty – bez względu na doświadczenie i liczbę skończonych szkół czy odbytych kursów – za taką osobę się nie uważasz.

Może ci się wydawać, że żyjesz jakby na zaciągniętym hamulcu. Układasz wszystko tak, by uniknąć niepotrzebnych stresorów. Ponad wszystko cenisz sobie poczucie bezpieczeństwa i stabilizację. Masz silną potrzebę posiadania – w różnych obszarach życia – stabilnego gruntu. Raczej nie jesteś osobą, która postawi wszystko na jedną kartę – chyba że już naprawdę jest pod ścianą. Świadomie nie zrobisz nic, co realnie mogłoby zaszkodzić drugiej osobie.

Masz problem z krytyką, a szczególnie z tą, która jest uzasadniona. Nic nie boli cię bardziej niż błąd, który – w twoim mniemaniu – skreśla twoje wszystkie dotychczasowe osiągnięcia. Nie lubisz być chwalona, bo boisz się, że przy kolejnym zadaniu zawiedziesz. Nie lubisz, gdy twoja praca jest oceniana. Mimo świadomości, że dałaś z siebie wszystko, zawsze towarzyszy ci myśl, że może oczekiwano czegoś innego. Naprawdę chcesz żyć tak jak inni, ale fizycznie nie jesteś w stanie. Kiedy próbujesz się dostosować, często chorujesz fizycznie. Kiedy mimo to brniesz w to dalej, podupada twoje zdrowie psychiczne.

Warto zwrócić uwagę, że nie oznacza to, że te zachowania – mimo iż niektóre z nich są charakterystyczne dla wielu osób wysoko wrażliwych – są wpisane w naszą naturę i już nic nie możemy z tym zrobić. Sama świadomość występowania wielu takich schematów sprawia, że jesteśmy bardziej wyczulone i często możemy zmienić nasze postrzeganie czy reakcje.PRZYPISY

1 E.N. Aron, _Wysoko wrażliwi_, tłum. J. Biecki, D. Rossowski, Łódź 2017.

2 C. Greven i in., _Sensory Processing Sensitivity in the Context of Environmental Sensitivity. A Critical Review and Development of Research Agenda_, „Neuroscience & Biobehavioral Reviews” 2019, nr 3, s. 287–305.

3 C. Chen i in., _Contributions of Dopamine-Related Genes and Environmental Factors to Highly Sensitive Personality. A Multi-Step Neuronal System-Level Approach_, „PLOS ONE” 2011, DOI: 10.1371/journal.pone.0021636.

4 C. Chunhui i in., _Regional Homogeneity of Resting-State Brain Activity Suppresses the Effect of Dopamine-Related Genes on Sensory Processing Sensitivity_, „PLOS ONE” 2015, DOI: 10.1371/journal.pone.0133143.

5 B.P. Acevedo i in., _The Highly Sensitive Brain. An f__MRI_ _Study of Sensory Processing Sensitivity and Response to Others’ Emotions_, „Brain and Behavior” 2014, DOI: 10.1098/rstb.2017.0161.

6 J. Jagiellowicz i in., _The Trait of Sensory Processing Sensitivity and Neural Responses to Changes in Visual Scenes_, „Social Cognitive and Affective Neuroscience” 2010, nr 6(1), s. 38–47, DOI:10.1093/scan/nsq001.

7 C. Greven i in., _Sensory Processing_…, dz. cyt.

8 B. Acevedo i in., _The Functional Highly Sensitive Brain. A Review of the Brain Circuits Underlying Sensory Processing Sensitivity and Seemingly Related Disorder_, „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 2018, DOI: 10.1098/rstb.2017.0161.

9 C. Greven i in., _Sensory Processing_…, dz. cyt.

10 C. Booth, H. Standage, E. Fox, _Sensory-Processing Sensitivity Moderates the Association Between Childhood Experiences and Adult Life Satisfaction_, „Personality and Individual Differences” 2015, nr 12, s. 24–29; B.P. Acevedo i in., _Sensory Processing Sensitivity and Childhood Quality’s Effects on Neural Responses to Emotional Stimuli_, „Clinical Neuropsychiatry” 2017, nr 6/14, s. 359–373.

11 _The Sensitive Brain at Rest_, https://neurosciencenews.com/sensitivity-processing-rest-18346/, dostęp: 29.10.2021.

12 G. Benham, _The Highly Sensitive Person. Stress and Physical Symptom Reports_, „Personality and Idividual Differences” 2006, nr 7/40, s. 1433–1440; F. Gerstenberg, _Sensory-Processing Sensitivity Predicts Performance on a Visual Search Task Followed by An Increase In Perceived Stress_, „Personality and Individual Differences” 2012, s. 495–500.

13 C. Booth, H. Standage, E. Fox, _Sensory-Processing Sensitivity Moderates_…, dz. cyt.; F. Lionetti i in., _Dandelions, Tulips and Orchids. Evidence for the Existence of Low-Sensitive, Medium-Sensitive and High-Sensitive Individuals_, „Translational Psychiatry” 2018, nr 7, DOI 10.1038/s41398-017-0090-6; B.P. Acevedo, S. Pospos, H. Lavretsky, _The Neural Mechanisms of Meditative Practices. Novel Approaches for Healthy Aging_, „Current Behavioral Neuroscience Reports” 2016, nr 3, s. 328–339.