Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 14 R. 2018 - ebook

Od Redakcji

Oddawany do rąk czytelników tom 14 naszego rocznika jako pierwszy został wydany bez jakiegokolwiek wsparcia finansowego ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Decyzję o nieuwzględnieniu naszego odwołania podjął osobiście minister Piotr Gliński. Zakwestionowanie poziomu naukowego i społecznej roli periodyku wydawanego w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, miejscu pracy pana ministra, należy uznać za szczególnie przykre. Chodzi przecież o jedno z niewielu pism naukowych zajmujących się historią drugiej wojny światowej i jedyne zorientowane przede wszystkim na tematykę prześladowań i eksterminacji 3 mln żydowskich obywateli RP. Rocznik „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” nie służy prezentacji takich czy innych poglądów politycznych i prywatnych opinii, lecz jest wydawnictwem akademickim, miejscem prezentacji efektów podejmowanych współcześnie badań i debaty naukowej, rozpoznawalnym w kraju i poza jego granicami. Od lat publikują na naszych łamach zarówno czołowi znawcy tej problematyki reprezentujący różne dziedziny nauki, jak i przedstawiciele młodego pokolenia badaczy czy wreszcie pracownicy muzeów i regionaliści. Decyzja o odmowie finansowania istniejącego od kilkunastu lat czasopisma, powstałego z inicjatywy pracowników kilku instytutów Polskiej Akademii Nauk i innych ośrodków badawczych, nie jest aktem odizolowanym, lecz fragmentem szeroko zakrojonych działań na rzecz ograniczania debaty naukowej pod hasłem państwowej „polityki historycznej”. W 2018 r. mieliśmy do czynienia z licznymi przypadkami takich działań, by przywołać choćby sprawę nowelizacji ustawy o IPN, która pokazała, w jaki sposób władze wyobrażają sobie dyskusję nad historią Zagłady. Szerzej o tej sytuacji piszemy wewnątrz numeru.

Redakcja pragnie podziękować za wszystkie wyrazy solidarności i wsparcia. Słowa podziękowania kierujemy do dyrektora Instytutu Filozofii i Socjologii PAN prof. dr. hab. Andrzeja Rycharda, który nie tylko interweniował w sprawie odmowy dotacji, lecz także stale wspiera nasze działania. Dziękujemy wszystkim, którzy wyrazili chęć przyjścia pismu z pomocą, zarówno koleżankom i kolegom ze społeczności akademickiej, jak i czytelnikom. Od wielu lat otrzymujemy dotację od Stowarzyszenia ŻIH. W tym roku dołączyły do niego Fundacja Agory, Conference on Jewish Material Claims Against Germany i Taube Philanthropies. W dramatycznych sytuacjach zawsze mogliśmy i wciąż możemy liczyć na pomoc prywatnych darczyńców. Smutne, że pismo naukowe zajmujące się ważnymi z punktu widzenia historii Polski zagadnieniami nie zasługuje na niewielkie choćby wsparcie ze strony powołanych do tego instytucji państwowych. Mamy jednak nadzieję na zmianę tej sytuacji.

Numer ukazuje się w roku ważnych rocznic – 75. rocznicy powstania w warszawskim getcie oraz 50. rocznicy Marca 1968.

Wokół pierwszego z tych wydarzeń osnuty jest tekst jednego z najważniejszych żyjących badaczy Zagłady – Yehudy Bauera, który z jednej strony przypomina historię powstania i podsumowuje najnowsze ustalenia historyków, z drugiej zaś umieszcza zryw warszawskich Żydów w kontekście relacji i odniesień polsko-żydowskich. Autor omawia ponadto procesy instrumentalizacji pamięci o powstaniu i wykorzystywania jej do doraźnych celów zarówno w Izraelu, jak i w Polsce.

Rocznica Marca 1968 jest okazją do przypomnienia nie tylko tych dramatycznych wydarzeń sprzed pół wieku, lecz także problematyki przemocy antyżydowskiej w Drugiej RP i w pierwszych latach powojennych. Do „wydarzeń marcowych” nawiązuje tekst Marcina Kuli, natomiast do mechanizmów przemocy antyżydowskiej w bezpośredni sposób odnoszą się dwa artykuły zamieszczone w dziale „Studia”. W pierwszym z nich (Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w województwie kieleckim w latach 1931–1935) Kamil Kijek pokazuje, czym była odmiana polskiego faszyzmu i jak długofalowe działania polityczne doprowadziły w omawianym okresie do pogromów. Rzetelnie udokumentowane studium dowodzi, czym skutkuje promowanie idei narodowych w połączeniu z „socjotechniką przemocy”. Przemoc antyżydowską w powojennej Polsce ukazuje z kolei artykuł Adama Kopciowskiego, który śledzi, jak omawiane zjawisko znalazło odzwierciedlenie w księgach pamięci, tworzonych przez środowiska ocalałych z Zagłady. Autor nie tylko przedstawia czytelnikom szeroki wybór nieznanego, a bardzo ciekawego materiału, lecz także poświęca uwagę krytyce ksiąg jako źródła historycznego. Jako rewers artykułu Kopciowskiego można potraktować sprawozdanie z przebiegu audiencji prezesa Światowego Kongresu Żydów Josepha Tenenbauma u prymasa Augusta Hlonda 3 czerwca 1946 r., sporządzone przez dyrektora Biura dla Spraw Żydowskich przy MSZ Olgierda Górkę (publikowane w opracowaniu Joanny Tokarskiej-Bakir w dziale „Materiały”). Ten krótki dokument uwidacznia skalę niezrozumienia problemu przemocy antyżydowskiej przez przywódców polskiego Kościoła i sposób postrzegania przez nich ocalałych Żydów.

Na uwagę zasługują także pozostałe artykuły zamieszczone w dziale „Studia”. Barbara Engelking podejmuje niełatwą i wywołującą kontrowersje tematykę działalności komunistów w okupowanej Warszawie, koncentrując się na opisie zasięgu i funkcjonowania komunistycznej sieci pomocy dla ukrywających się Żydów. Artykuł, ukazujący wyjątkowość tej sieci na tle innych inicjatyw pomocowych, jest w znacznej mierze oparty na niewykorzystywanych dotychczas w badaniach nad Zagładą materiałach źródłowych, w tym relacjach składanych po wojnie dla Zakładu Historii Partii. Z kolei Dariusz Libionka opisuje działania i zaniechania Polski Podziemnej wobec zjawiska szmalcownictwa w okupowanej Warszawie, pokazując złożoność tej problematyki. Autor skupia się na stopniu rozpracowania szmalcowników przez różne struktury konspiracyjne oraz rozważa osiągnięcia i ograniczenia konspiracyjnego wymiaru sprawiedliwości. W kolejnym artykule Krzysztof Persak omawia przebieg, zakres i rezultaty prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Jedwabnem w 2011 r. oraz wypływające z nich wnioski, prostując tym samym nieścisłe informacje i fałszywe konkluzje funkcjonujące w obiegu publicznym. Szczególnej uwadze Czytelników polecamy także studium Luizy Nader, w którym dogłębnie analizuje ona prace plastyczne Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, Krzysztofa Henisza, Aleksandra Świdwińskiego i Mieczysława Wejmana dotyczące Zagłady, stawiając pytania o status artysty jako świadka. Autorka, przybliżając prace plastyczne nieznane szerszemu odbiorcy, wychodzi od zmysłu wzroku (patrzenia) i artystycznego imperatywu wizualnego zapisu Zagłady, aby w nowatorski sposób określić specyfikę takiego świadkowania.

W dziale „Materiały” pragniemy zwrócić uwagę na poruszający tekst Trzy wizyty w Auschwitz w opracowaniu Moniki Adamczyk-Garbowskiej. Jest to prezentacja relacji odwiedzających powojenną Polskę żydowskich wysłanników: Josepha Tenenbauma, Jakowa Pata i Mordechaja Canina. Ich oczami patrzymy na gruzy żydowskiego życia w Polsce, na popioły wokół obozów zagłady i „gorączkę złota”, która ogarnęła część Polaków.

Z dużym zainteresowaniem powinien się spotkać artykuł Krzysztofa Czubaszka, którego bohaterem jest autor jednego z najbardziej wstrząsających polskich zapisów dotyczących Zagłady. W poprzednim tomie naszego rocznika opublikowaliśmy pozbawioną ingerencji cenzorskich pierwotną wersję tekstu nauczyciela z Łukowa „Stanisława Żemińskiego”, którego losy pozostawały nieznane. Okazało się, że autor – Stanisław Żemis – nie tylko przeżył wojnę, lecz był znanym działaczem społecznym, a przez pewien czas pełnił funkcję prezydenta Siedlec.

Last but not least zapraszamy Czytelników do lektury działu „Punkty widzenia” i refleksji wokół poruszanych w nim tematów jako komentarza do aktualnej sytuacji w Polsce. Tekst Macieja Janowskiego Polskie obozy śmierci i polskie dobre imię stanowi glosę do tegorocznej nowelizacji ustawy o IPN i punktuje spustoszenia, jakie poczyniła ona w polskim życiu politycznym i społecznym. Pozostałe głosy – Andrzeja Ledera i Stanisława Obirka – przynoszą głęboką analizę przekonań i postaw polskiego społeczeństwa. Z różnych perspektyw i przybliżeń odpowiadają na pytanie, dlaczego Polakom tak trudno porzucić hegemoniczną opowieść o własnej historii oraz doznanych krzywdach i zmierzyć się z pamięcią o Zagładzie.

Najchętniej dedykowalibyśmy te głosy twórcom polskiej „polityki historycznej”, gdyby nie pewność, że po nasze pismo nie sięgną.Orel Beilinson

Uniwersytet Telawiwski

Alexander Prusin (1955–2018)¹

Alexander Prusin przyszedł na świat w 1955 r. we Lwowie jako syn Wiktora i Witii. Po wyjeździe na Zachód obronił doktorat na Uniwersytecie w Toronto, a następnie rozpoczął pracę w Instytucie Techniki Górniczej w Nowym Meksyku, gdzie wykładał przez ostatnie 17 lat. Był wybitnym uczonym, który słynął z dogłębnych i rozległych badań nad jednym z najkrwawszych okresów w historii Europy, czyli połową XX w.

Głównymi obszarami zainteresowań Prusina były nacjonalizm, przemoc i Zagłada w Galicji Wschodniej. Opublikował liczne artykuły na temat różnych aspektów sytuacji etnicznej w dwudziestowiecznej Galicji: pisał o tamtejszych Żydach, mordach popełnianych na Polakach przez OUN-UPA, zbrodniach wojennych, kolaboracji i przemocy. Wydawał również książki. Swoje pierwsze dzieło, zatytułowane Nationalizing a Borderland: War, Ethnicity, and Anti-Jewish Violence in East Galicia, 1914–1920, oparł na rozprawie doktorskiej, której promotorem był Piotr Wróbel. W typowy dla siebie skrupulatny sposób potraktował różne wielonarodowe źródła. Starał się zrozumieć „dynamikę i mechanizmy prześladowań Żydów w Galicji Wschodniej podczas wojny”, „zrekonstruować miejscową dynamikę konfliktu etnicznego” i zobaczyć, jak te zagadnienia wpasowywały się w szersze ramy narodowe, w których zaistniały. Nie rozpatrywał antysemityzmu jako zjawiska oddzielnego, niemal ahistorycznego, lecz utrzymywał, że prowadzona z jednej strony przez rosyjskich, z drugiej zaś przez polskich urzędników polityka, polegająca na usuwaniu Żydów z życia Galicji, wykazywała podobieństwo właśnie z uwagi na lokalny kontekst.

Jego druga książka, zatytułowana The ‘Lands Between’: Conflict in the East European Borderlands, 1870–1992, ukazała się, gdy jego zainteresowania skupiały się bardziej na latach dwudziestych niż czterdziestych. Książka poszerzająca granice chronologiczne pierwszego dzieła Prusina stanowi wyraz jego niezaspokojonego pragnienia, by wyjaśniać zjawiska o dużej skali na podstawie dobrej znajomości dostępnego materiału źródłowego. Prusin nie zamierzał bynajmniej się ograniczać do pogłębionej analizy jedynie wybranych źródeł. Wręcz odwrotnie, był badaczem, który rzucał światło na szerszy kontekst, wykorzystując najbogatsze spektrum dostępnych źródeł. Bazując na źródłach pierwotnych i wtórnych napisanych po angielsku, niemiecku, rosyjsku, ukraińsku, białorusku i polsku, Prusin starał się wytłumaczyć, jak państwa i ci, którzy działali w ich imieniu, stosowali przemoc, gdy usiłowali budować narody aż do fiaska eksperymentu komunistycznego, a co być może bardziej zaskakujące – dlaczego różne grupy wspólnie brały udział w aktach przemocy takich jak Zagłada. Tym szlachetnym wysiłkiem przyczynił się do intelektualnych poszukiwań odpowiedzi na podobne pytania przez analizę makrohistoryczną, obejmującą przyczynki poczynione m.in. przez Timothy’ego Snydera i Marka Mazowera.

Pod koniec kariery Prusin odszedł od tak rozległych zagadnień. Ostatni okres pracy poświęcił Serbii. W książce Serbia under the Swastika, która ukazała się w 2017 r., długą bibliografię źródeł w językach wschodnio- i zachodniosłowiańskich zastąpiły źródła serbskie. Oczytany zarówno w jugosłowiańskiej, jak i postjugosłowiańskiej historiografii oraz posiłkując się gruntowną wiedzą na temat bardziej tradycyjnych scenerii badań nad drugą wojną światową w Europie Wschodniej, Prusin chciał nie tyle odmienić nasze rozumienie historii Serbii podczas wojny, ile opowiedzieć tę historię tak, by związać ją ściślej z prowadzonymi wtedy badaniami nad Europą okupowaną przez nazistów. Jako pierwsze kompletne opracowanie na ten temat po angielsku książka ta pozostanie bezcenną lekturą dla historyków Bałkanów, drugiej wojny światowej i ogólnie Europy.

Prusin pozostawił nam więc wyniki wielu rzetelnych badań przypominających drabinę, której każdy szczebel podawał w wątpliwość jego wcześniejsze prace. W pierwszej książce, opartej na rozprawie doktorskiej, zakwestionował sposób, w jaki postrzegano antyżydowskie nastroje i przemoc. Następnie rzucił sobie i nam wyzwanie, szukając wyjaśnienia zjawisk o szerszych parametrach czasowych i przestrzennych. W ostatniej książce odwrócił się od makrohistorii i wkroczył na nowy teren geograficzny – Bałkany. Zajmował się w życiu naukowym mnóstwem innych kwestii, z których najbardziej ekstremalny przykład stanowi temat sowieckiego orientalizmu, omówiony w artykule z 2003 r. Choć takich projektów pobocznych, jak nazwaliby je niektórzy, było bez liku, przez wszystkie te lata niezmiennie fascynowała go druga wojna światowa w Kijowie i innych częściach Ukrainy i Polski.

W listopadzie 2018 r., niestety już pośmiertnie, opublikowano jego ostatnie dzieło. Książka Justice Behind the Iron Curtain: Nazis on Trial in Communist Poland, napisana wspólnie z Gabrielem Finderem, stanowi kulminację zainteresowania Prusina zbrodniami wojennymi. Obaj autorzy analizują w niej – po raz pierwszy w historii – jak Polska rozliczyła się z okupacją hitlerowską jako państwo komunistyczne. Możemy sobie jedynie wyobrazić, jakie granice Prusin jeszcze by przekroczył, gdyby nadal był z nami.

Prusin stanowił zatem wzór do naśladowania dla innych badaczy, próbujących wykazać się podobną erudycją, dogłębną znajomością źródeł i przenikliwym, analitycznym podejściem o zmiennej optyce: ze skali makro na mikro, z Ukrainy i Polski na Serbię, z lat dwudziestych na lata czterdzieste XX w., z przemocy na rozliczenia z przeszłością. Prusin poważnie traktował własną rolę wzorca do naśladowania. Choć zatrudnienie w Instytucie Techniki Górniczej w Nowym Meksyku nie dawało zbyt wielu okazji do promowania prac na studiach podyplomowych, Prusin był nieformalnym mentorem i doradcą młodych badaczy w całym kraju i na całym świecie. Czytanie i ocenianie wstępnych wersji tekstów, dyskusje na Skypie i przekazywanie wielu innych szczodrych informacji zwrotnych stanowiły tylko część zadań, jakich chętnie się podejmował w środowisku badawczym.

W Instytucie w Nowym Meksyku Prusin wykładał na multidyscyplinarnej katedrze CLASS (komunikacja, sztuki liberalne i nauki społeczne). W rezultacie stał się czołowym europeistą – prowadził kursy o średniowiecznej Europie, Bliskim Wschodzie, historii cywilizacji do 1500 r. oraz różnych innych tematach bliższych zakresowi jego wiedzy i zainteresowań. Do nauczania podchodził poważnie. Dzięki pracy wykładowcy mógł dać wyraz szerokim horyzontom myślowym i rozległej wiedzy. Jednocześnie okazał się dla swoich studentów ważną postacią na uczelni. Był zaiste surowy, lecz sprawiedliwy, wymagający, lecz życzliwy, a także śmiertelnie poważny, jednocześnie wykazując się typowo rosyjskim poczuciem humoru.

Prusina przeżyła jego żona Elena, lwowianka, będąca tematem wielu anegdot i opowieści, które pokazywały, jak wielkim uczuciem ją darzył. Jego przyjaciołom i współpracownikom będzie brakowało jego dobrego serca, doskonałego warsztatu badawczego i życzliwego mentorstwa.

Z języka angielskiego przełożyła Anna Brzostowska