Zagłada Żydów. Studia i Materiały vol. 1 R. 2005 - ebook

Spis treści

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Od redakcji

Studia

•Jacek Leociak Literatura dokumentu osobistego jako źródło do badań nad zagładą Żydów. Rekonesans metodologiczny

•Natalia Aleksiun Historiografia na temat Zagłady i stosunków polsko-żydowskich w okresie drugiej wojny światowej

•Małgorzata Melchior Zagłada i stosunki polsko-żydowskie w opracowaniach socjologicznych

•Andrzej Żbikowski Teksty pogrzebane w niepamięci. Relacje dwóch uciekinierek z masowego grobu Poniatowa

•Havi Ben-Sasson „Chcemy wierzyć w inną Polskę”. Stosunki żydowsko-polskie w podziemnej prasie żydowskiej getta warszawskiego

•Alina Skibińska, Jakub Petelewicz Udział Polaków w zbrodniach na Żydach na prowincji regionu świętokrzyskiego

•Aleksandra Bańkowska Partyzantka polska lat 1942-1944 w relacjach żydowskich

•Dariusz Libionka Apokryfy z dziejów Żydowskiego Związku Wojskowego i ich autorzy

Materiały

•Listy Emanuela Ringelbluma. Opracowanie Israel Gutman

•O tym, jak z wewnątrz getta patrzono na stronę aryjską. Z profesorem Israelem Gutmanem rozmawia Barbara Engelking

•O ukrywaniu się po „aryjskiej stronie”. Z profesorem Feliksem Tychem rozmawia Barbara Engelking

•Jak Polacy patrzyli na getto z zewnątrz. Z Jerzym Tomaszewskim rozmawia Jakub Petelewicz

•Stanisław Śreniowski - Z księgi obłędu i ohydy Opracowanie Jacek Leociak

Z warsztatów badawczych

•Jan Grabowski Polscy zarządcy powierniczy majątku żydowskiego. Zarys problematyki

•Barbara Engelking i Jan Grabowski Warszawscy Żydzi wydaleni ze Szwajcarii do Generalnego Gubernatorstwa. Studium przypadku

Punkty widzenia

•Romuald Jakub Weksler-Waszkinel Jak Pawłowski ukrywał Grinera

Recenzje i przeglądy

•Christopher Browning, The Origins of the Final Solution

•Goetz Aly, Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus

•Gunnar S. Paulsson, Secret City. The Hidden Jews of Warsaw 1940-1945

•Jan Grabowski, „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939-1943

•Marcin Kula, Uparta sprawa. Żydowska? Polska? Ludzka?

•Małgorzata Melchior, Zagłada a tożsamość

•Joanna Nalewajko-Kulikov, „Strategie przetrwania”

•Piotr Kendziorek: Antysemityzm a społeczeństwo mieszczańskie

•The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland

•The Jews Are Coming Back. Edited by David Bankier

•Marek Jan Chodakiewicz, After the Holocaust

Z książek i czasopism obcojęzycznych

•Francja

•Izrael

•Stany Zjednoczone

•Austria

•Wielka Brytania

Wydarzenia

•Robert Kuwałek Muzeum-Miejsce Pamięci w Bełżcu – po roku działalności

•Jacek Andrzej Młynarczyk Współpraca polsko-niemiecka

Noty o autorach

Table of Contents

From the editor

Studies

•Jacek Leociak Personal document literature as a source for Holocaust research. Methodological reconnaissance

•Natalia Aleksiun Historiography of the Holocaust on the Polish-Jewish relations in Poland

•Małgorzata Melchior The Holocaust and Polish-Jewish relations in sociological texts

•Andrzej Żbikowski Texts buried in oblivion. Accounts of two women who escaped from a mass grave at Poniatowa

•Havi Ben-Sasson „We want to believe in a different Poland”.. Polish-Jewish relationship in the Jewish underground press in Warsaw

•Alina Skibińska, Jakub Petelewicz Participation of Poles in crimes against Jews in the Świętokrzyski region

•Aleksandra Bańkowska The picture of Polish partisans of 1942-1944 in Jewish accounts

•Dariusz Libionka Apocrypha from the history of the Jewish Fighting Union and its authors

Materials

•Emanuel Ringelblum’s letters, compiled by Israel Gutman

•How the 'Aryan side' was seen from within the Warsawghetto.

•Barbara Engelking talks with professor Israel Gutman

•About hidding on the Aryan side. Barbara Engelking talks with Feliks Tych

•How Poles perceived the ghetto from the outside. Jakub Petelewicz talks with Jerzy Tomaszewski

•Stanisław Śreniowski - From a book of madness and monstrosity. Compiled by Jacek Leociak

From research worskhops

•Jan Grabowski Polish trust managers of Jewish property an outline of issues

•Barbara Engelking, Jan Grabowski, Jewish refugees from Warsaw expelled from Switzerland in 1940. A case study

Points of view

•Romuald Jakub Weksler-Waszkinel How Pawłowski hid Griner

Book presentations, reviews and notes

Book presentations

•Christopher Browning: The Origins of the Final Solution

•Goetz Aly: Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus

•Gunnar S. Paulsson: Secret City: the Hidden Jews of Warsaw 1940-1945

•Jan Grabowski: „Ja tego Żyda znam!” Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939-1943

•Marcin Kula: Uparta sprawa. Żydowska? Polska? Ludzka?

•Małgorzata Melchior: Zagłada a tożsamość

•Joanna Nalewajko-KulikovStrategie przetrwania

•Piotr Kendziorek: Antysemityzm a społeczeństwo mieszczańskie

•The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations: Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland

•The Jews Are Coming Back. Edited by David Bankier

•Marek Jan Chodakiewicz: After the Holocaust

•Presentation of the latest publications on the Holocaust

•France

•Israel

•USA

•Austria

•Great Britain

Events

•Robert Kuwałek Museum-Memory Site in Belzec – one year of activity

•Jacek Andrzej Młynarczyk From Polish-German co-operation

Notes about authorsOd redakcji

Od redakcji

Od początku lat 80. dzieje polskich Żydów, w tym również najtragiczniejszy ich okres, jakim jest dokonane przez Niemców ludobójstwo, są istotnym fragmentem polskiej historii. Z roku na rok pojawiają się nowe teksty naukowe poświęcone Zagładzie. Są to zarówno tłumaczenia prac zagranicznych, jak i coraz liczniejsze książki i artykuły autorów polskich. Odbywają się liczne konferencje, organizowane często we współpracy krajowych i zagranicznych instytucji naukowych, których przedmiotem jest albo sama Zagłada, albo tematy wojenne i okupacyjne, wśród których eksterminacja Żydów stanowi aspekt niezwykle istotny Okazuje się również, że kontakty między historykami polskimi a zagranicznymi (niemieckimi, amerykańskimi i przede wszystkim izraelskimi) sprowadzają się, z zachowaniem różnic i odmienności wynikających ze specyfiki i zaawansowania badań w danym kraju, do merytorycznej wymiany poglądów z pominięciem resentymentów i nastawień ideologicznych. Mimo że perspektywa powszechnej zgody, nawet ograniczonej tylko do środowiska historyków, na wzięcie w nawias kontekstu politycznego jest nadal, z różnych zresztą powodów, stosunkowo odległa (vide dyskusja o zbrodni w Jedwabnem wyzwalająca potężny ładunek lęków i emocji paraliżujących działalność poznawczą czy formułowane ostatnio w formie kategorycznej żądania prowadzenia przez państwo polityki historycznej), to w przeszłość zdaje się odchodzić ciążąca nad naszym życiem naukowym doktryna podporządkowania badań naukowych bieżącej polityce państwa i oczekiwanie od badaczy „dawania odporu” rzeczywistym czy wyimaginowanym

– w świadomości takich czy innych decydentów – zagrożeniom.

Na szczęście, gdyż wiele jest do odrobienia. Warunki panujące w PRL – niesprzyjający klimat polityczny, istnienie cenzury, brak kontaktów roboczych z historiografią zachodnią, zerwanie ciągłości w krajowych badaniach nad Zagładą spowodowane destrukcyjną działalnością w roku 1968 i następnych

– wszystko to spowodowało zastój i marginalizację polskich badań nad losem Żydów w drugiej wojnie światowej. Z tych samych względów – poza wąskim gronem specjalistów – Polskę ominęły najważniejsze spory dotyczące genezy i realizacji „Ostatecznego Rozwiązania”. W tym samym okresie badania zagraniczne, dotyczące zarówno sprawców, jak i ofiar, uległy pogłębieniu i intensyfikacji zarówno na gruncie socjologii, jak i historii. Nie znaczy to bynajmniej, że nie ma miejsca czy zapotrzebowania na polskie badania. Od lat koncentrują się one, z powodów równie oczywistych co koniecznych (waga tematu, dostępność źródeł), głównie wokół trudnej do jednoznacznego opisania kategorii bystanders, którą w języku polskim, w dużym uproszczeniu, zamyka się w pojęciu „świadkowie”. Jak pokazuje doświadczenie wyniesione z okresu PRL oraz debata wokół zbrodni w Jedwabnem, materia to jest niezwykle skomplikowana i delikatna, a zarazem słabo rozpoznana, co powoduje, że przez wielu przyjmowana bywa niechętnie i z oporami.

Niemniej jednak na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat następuje zmiana podejścia do tematu Zagłady i wiążącej się z nią nierozerwalnie problematyki stosunków polsko-żydowskich. Dążenie do zmiany paradygmatu naukowego jest nie tylko skutkiem przezwyciężenia różnego typu ograniczeń i zależności, ale przede wszystkim wymusza je pojawienie się nowych lub przez lata ignorowanych źródeł, które prowokują do stawiania nowych pytań i wymagają nowego sposobu narracji. Nie bez znaczenia jest również i to, że do głosu dochodzi nowe pokolenie badaczy (studentów, doktorantów, młodych pracowników naukowych) kształcących się w różnych ośrodkach naukowych pod okiem przedstawicieli średniego i starszego pokolenia badaczy. Nie wolno zmarnować tego potencjału badawczego i ogromnego zainteresowania historią tego fragmentu wspólnej przeszłości. Pojawia się nadzieja na pogłębienie dyskursu naukowego, tematycznie związanego z eksterminacją Żydów i stosunkami polsko-żydowskimi, a przede wszystkim wyjście poza tradycyjną polemikę między podejściem krytycznym i apologetycznym.

Dlatego też członkowie powołanego w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN Centrum Badań nad Zagładą Żydów zdecydowali się stworzyć rocznik poświęcony w całości tematyce związanej z zagładą Żydów. Celem naszego wydawnictwa jest próba zagospodarowania istotnej luki na rynku wydawniczym. W naszym przekonaniu tego rodzaju inicjatywa wychodzi naprzeciw zarówno zapotrzebowaniu odbiorców, jak i potrzebie stworzenia forum dla zajmujących się tą tematyką badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Kładziemy nacisk na interdyscyplinarność – kompletnym nieporozumieniem jest bowiem głoszenie prymatu socjologii nad historią i odwrotnie w analizach okupacyjnej rzeczywistości. Pismo adresowane jest nie tylko do grupy badaczy zajmujących się Zagładą, lecz także do studentów i wszystkich zainteresowanych tym tematem. Eksterminacja polskich Żydów czy mord Żydów europejskich na ziemiach polskich nie dokonywały się w społecznej czy politycznej próżni – są fragmentem historii drugiej wojny światowej, który miał bezpośrednie i długofalowe skutki dla dziejów Polski.

Każdy z numerów naszego rocznika został pomyślany jako monograficzny Pierwszy, który oddajemy do rąk Czytelnika, dotyczy głównie stosunków polsko-żydowskich podczas niemieckiej okupacji. Znalazły się tu zarówno omówienia dokonań polskiej i zagranicznej socjologii oraz historiografii na temat Zagłady, jak i studia poświęcone zagadnieniom szczegółowym. Autorzy tych publikacji reprezentują różne pokolenia i podejścia badawcze. Wspólnym mianownikiem łączącym ich teksty jest waga, jaką przywiązują do sprawy traktowania i krytyki źródeł historycznych. Same prezentowane w tym numerze materiały źródłowe są nieco nietypowe. Obok odnalezionych niedawno listów Emanuela Ringelbluma pisanych w okresie ukrywania się przezeń po „aryjskiej stronie” Warszawy, zamieszczamy wywiady z trzema wybitnymi historykami zajmującymi się Zagładą i stosunkami polsko-żydowskimi. Dotyczą one jednak nie spraw zawodowych, lecz ich wspomnień z okresu okupacji.

Ważną częścią naszego pisma jest rozbudowany dział omówień i recenzji. Mamy do czynienia ze swoistym paradoksem. Prace na temat Zagłady czy stosunków polsko-żydowskich, nawet te najbardziej wybitne, albo przechodzą bez echa lub są skutecznie i natrętnie zagłuszane przez produkcje pseudonaukowe czy prezentujące daleki od obiektywizmu punkt widzenia. Tendencja ta domaga się odwrócenia. Nie chodzi nam jednak tylko o funkcję informacyjną. Zależy nam na popularyzacji najnowszej literatury ukazującej się w kraju i za granicą dotyczącej Zagłady i na inicjowaniu krytycznej wymiany poglądów pomiędzy poszczególnymi badaczami czy środowiskami naukowymi.

Pismo nie ukazałoby się bez wsparcia finansowego otrzymanego z Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a przede wszystkim bez życzliwości i wsparcia Dyrekcji Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, a szczególnie profesora dr. hab. Henryka Domańskiego.Jacek Leociak Literatura dokumentu osobistego jako źródło do badań nad zagładą Żydów. Rekonesans metodologiczny

Jacek Leociak

Literatura dokumentu osobistego

jako źródło do badań nad zagładą Żydów

Rekonesans metodologiczny

l.

Żaden poważny historyk Holokaustu nie kwestionował przydatności osobistych zapisków ofiar, relacji ocalonych, a także pamiętników i wspomnień spisywanych niejednokrotnie po dziesiątkach lat od ówczesnych wydarzeń. Nie jest więc moim zamiarem namawianie badaczy do sięgania po tego typu źródła, ponieważ czynią to od dawna, właściwie od samego początku naukowej (a nie publicystycznej, eseistycznej czy rocznicowej) refleksji nad Zagładą1. Chciałbym natomiast zastanowić się po pierwsze – nad charakterystyką gatunkową tekstów należących do obszaru tak zwanej literatury dokumentu osobistego oraz ich specyfiką jako źródła historycznego do badań Holokaustu; po drugie – nad metodologicznym wyzwaniem, jakie tego typu źródła stanowią dla historiografii (nie tylko) Holokaustu.

Pytanie zatem brzmi: czym jest dla historyków Zagłady literatura dokumentu osobistego, stanowiąca różnorodny w formie zapis tego doświadczenia; jak ją wykorzystują w swojej pracy badawczej; w jaki sposób czytają te osobiste narracje?

Ogólniejszym kontekstem tych rozważań są inspiracje płynące z kręgu współczesnej teorii historii2. Wymienię tu tylko trzy nazwiska. Hayden White skupia się na retorycznym wymiarze pisarstwa historycznego i wskazuje, iż wszelka narracja jest sposobem nadawania sensu światu. W jaki jednak sposób i czy w ogóle można opowiadać o takim wydarzeniu, jak Holokaust, a jeśli można, to jakiego stylu wymaga takie opowiadanie – zastanawia się White w artykule Fabularyzacja historyczna a problem prawdy3czy Realizm figuralny w literaturze świadectwa4. Frank Ankersmit zajmuje się problemem przedstawiania, reprezentacji historycznej i doświadczenia historycznego. Analizuje logikę narracyjną, a więc pewien przyjęty model opowieści o historii, która staje się tym samym konstrukcją historyka, czyli pewną formą reprezentacji przeszłości, a nie przeszłością „samą w sobie”. Wskazuje na konieczność odróżnienia opisu (charakterystycznego dla badań historycznych) z jednej, a narracji i reprezentacji (charakterystycznych dla pisarstwa historycznego) z drugiej strony. Rozróżnia też doświadczenie historyczne, które jest momentem bezpośredniego przeżywania historii i niweluje dystans między przeszłością i teraźniejszością, od narracji historycznej, która, konstruując obraz historii, ów dystans podkreśla5. Dominik LaCapra skupia swoją uwagę na kwestii pamięci i traumy, bowiem jego zdaniem wszyscy historycy są w pewnym sensie psychoanalitykami. La Capra twierdzi, że traumatyczne doświadczenia historii XX wieku (przede wszystkim Holokaust), przez długi czas tłumione, powróciły z opóźnieniem w postaci „dyskursu o pamięci”6.

2.

Pojęcie dokumentu osobistego zostało wypracowane w socjologii humanistycznej. Do nauk społecznych wprowadził je Florian Znaniecki, odkrywca autobiografii jako cennego materiału socjologicznego i twórca tak zwanej metody dokumentów biograficznych. Znamionowała ona przejście od analiz ilościowych, poddających procesy społeczne i uwikłanych w nie ludzi standaryzacji, ku analizom jakościowym, tropiącym niepowtarzalny walor ludzkiego doświadczenia. W zbiorach prywatnych listów czy pamiętników warsztat badawczy socjologii humanistycznej pozwala ujawnić moment autorefleksji podmiotu i proces konstruowania biografii przez jednostkę, czyli innymi słowy różne strategie autobiograficzne piszącego. To właśnie dokumenty biograficzne zawierają ów „współczynnik humanistyczny”, czyli sens, jaki jednostka nadaje rzeczom i sytuacjom, interpretując rzeczywistość społeczną, w której działa i której doświadcza. „Metodą dokumentów autobiograficznych nazywamy takie prowadzenie badań socjologicznych, w których do rozwiązania postawionego zagadnienia zbiera się tylko materiały zawierające relacje ludzi o ich uczestnictwie w zdarzeniach i procesach stanowiących przedmiot badań, a na podstawie tych relacji dokonuje się opisu danych procesów i stawia hipotezy wyjaśniające” – pisał Jan Szczepański7.

Powstałe na terenie socjologii humanistycznej pojęcie dokumentu osobistego przeniósł na teren literaturoznawstwa Roman Zimand, tworząc termin „literatura dokumentu osobistego”, obejmujący rozległy obszar pisarstwa autobiograficznego we wszystkich jego gatunkowych odmianach. Specyfikę literatury dokumentu osobistego wyznaczają trzy podstawowe właściwości: po pierwsze – płynność granic międzygatunkowych i łatwość ich przekraczania, mająca swe źródło w spersonalizowanej narracji; po drugie – rozmycie opozycji między „prawdą” a „zmyśleniem”, którego źródłem jest gra między referencyjnością tekstu a kompozycyjnymi regułami opowiadania; po trzecie – wielka różnorodność gatunków i odmian. Zimand wyróżnia dwa podstawowe bieguny literatury dokumentu osobistego: „świat pisania o sobie wprost” (czyli postawa wyznania) oraz „świat naocznego świadectwa” (czyli postawa świadka)8.

Relacje, dzienniki, pamiętniki, wspomnienia, listy tworzą wewnętrznie zróżnicowaną konstelację tekstów, która stanowi obszar rozległy, o zatartych i trudnych do uchwycenia granicach. Różnorodnie też bywa nazywany. Jedni przyjmują jako nadrzędny termin pamiętnikarstwo, wyróżniając trzy najważniejsze odmiany: pamiętnik, autobiografię, dziennik9. Inni posługują się nadrzędną formułą tekstu autobiograficznego, rozróżniając jego wąskie i szerokie znaczenie. Wąskie – obejmuje pamiętniki, dzienniki, wspomnienia (tzw. autobiografie referencjalne, czyli odnoszące się wprost do rzeczywistości pozatekstowej i dające się rozpatrywać w kategoriach logicznej wartość prawdy lub fałszu). Szerokie – dotyczy autobiografii literackich, gdzie referencjalność zmieszana jest z fikcjonalnością, a relacja faktograficzna splata się nierozerwalnie z kreacją świata przedstawionego10. Jeszcze inni autobiografizm traktują jako kategorię ponadgatunkową, przynależną do obszaru prozy niefikcjonalnej. Najwybitniejszym eksponentem takiego stanowiska jest Philippe Lejeune, którego prace nad formami autobiograficznymi weszły do kanonu humanistyki współczesnej. Z nazwiskiem Lejeune’a wiąże się jego słynna formuła „paktu autobiograficznego”, która określa pewien typ porozumienia między autorem i czytelnikiem. Zarówno piszący, jak i czytający przyjmują istnienie fundamentalnej i niezbędnej do właściwego rozumienia tekstu autobiograficznego tożsamość między autorem, narratorem i głównym bohaterem. Innymi słowy – by posłużyć się tu pierwszym z brzegu przykładem tekstu z kręgu doświadczenia Holokaustu – Calek Perechodnik, czyli autor książki zatytułowanej przez wydawców Spowiedź (w pierwszym wydaniu: Czy ja jestem mordercą?), to z całą pewnością ta sama osoba, która jest zarazem narratorem opowieści, a także jej głównym bohaterem. Lejeune sformułował też klasyczną definicję autobiografii, wokół której rozwijała się debata teoretycznoliteracka, a sam autor wracał do niej po latach, pogłębiając i modyfikując. Autobiografia to „retrospektywna opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swojej osobowości”11.

Jeśli uznamy, że teksty o charakterze autobiograficznym są wyrazem pewnej postawy pisarskiej, to – mówiąc w pewnym uproszczeniu – da się ona wpisać w schemat dwubiegunowy. Z jednej strony – byłaby to postawa świadka, który przekazuje relację o świecie będącym domeną jego osobistego doświadczenia, z drugiej – postawa tego, który dokonuje intymnego wyznania, pisząc nie tyle o otaczającej go rzeczywistości, ile o sobie samym12.

3.

W kontekście rozważań o statusie literatury dokumentu osobistego jako źródła historycznego powstaje szereg pytań. Jaki obszar poznania odsłania ona przed nami, co i w jaki sposób mówi o człowieku i otaczającej go rzeczywistości, czy i jak pozwala nam dotrzeć do realnego świata? Pomijając tu z oczywistych względów szczegółowe rozważania na temat poznawczego statusu form autobiograficznych i ich wartości referencyjnej13, naszkicujmy dwa ujęcia tego zagadnienia.

Pytając o przedmiot autobiografii, pytamy o to, co ona przedstawia, co reprezentuje, co uobecnia. Jeśli uznamy, że dominującą funkcją autobiografii jest jej referencyjność, wtedy to, ku czemu ona odsyła, będzie „rzeczywiście przeżytym życiem”, czyli „biografią” – opisem faktów, zdarzeń, osób, myśli, składających się na życie autora. W tym kontekście różnica między „biografią” a „autobiografią” miałaby ten sam charakter, jak różnica między przedmiotem realnym a jego odwzorowaniem. „Biografia”, a więc życie przeżyte, staje się materiałem dla „autobiografii”, czyli życia opowiedzianego. Dlatego też właściwym przedmiotem analizy tak rozumianej autobiografii jest nie tyle opowieść o życiu, ile życie samo, z tej opowieści się wyłaniające. Taka postawa prowadzi badacza do „podejrzliwego” traktowania autobiograficznych zapisów, do brania pod uwagę ich „subiektywizmu”, ograniczonej perspektywy poznawczej, wybiórczości, zawodności pamięci, deformującego wpływu emocji i przekonań na obiektywizm relacji. Nietrudno się domyślić, że tak przeważnie czytają przekazy autobiograficzne historycy, traktując je jako źródło cenne, ale obarczone „subiektywizmem”.

Możliwy jest jeszcze inny sposób traktowania interesującego nas obszaru piśmiennictwa, zacierający granice między „biografią” i „autobiografią”. Podjęcie decyzji pisania i samo prowadzenie zapisków, czyli – mówiąc inaczej – akt autobiograficzny, nie spełnia się w całkowicie prywatnej, osobnej, a więc po prostu fikcyjnej, nieistniejącej przestrzeni izolowanego od świata JA. Samo użycie języka jest już wejściem w obszar kultury, który jest sferą napięć. W języku tekstów autobiograficznych zderza się to, co osobiste, z tym, co wspólnotowe; ściera się ze sobą doświadczenie intymności i konwencjonalne sposoby jej wyrażania. Podmiot autobiograficzny nie jest sam, jest poprzez język, wzorce zachowań, postaw uwikłany w kulturę. Staje on wobec czegoś, co można określić mianem kulturowo usankcjonowanych modeli tożsamości. Osobowość, którą można w tekście autobiograficznym zrekonstruować, a także sposób postrzegania świata przez piszące JA – są uwarunkowane historycznie i kulturowo. Na dzieje autobiografii spojrzeć bowiem można jak na ewolucję teorii osobowości: od JA jako jednolitego i niezmiennego fenomenu, do JA pojętego jako interpersonalny i subiektywny konstrukt. Od JA integralnego do JA fragmentarycznego. Z tej perspektywy narrację autobiograficzną traktować można jako konstrukcję wywiedzioną z wcześniejszego i niejako intersubiektywnego modelu tekstu autobiograficznego, na który składa się określona sekwencja „figur autobiograficznych”. Owe figury autobiograficzne, zakorzenione w paradygmacie kultury, można ostatecznie wyprowadzić z samego rytmu naszego życia, bowiem życie – nasze rozumne istnienie wśród innych – ma strukturę narracyjną. Między JA piszącym a kulturą istnieje zatem sprzężenie zwrotne, wzajemne warunkowanie się. Podobne wzajemne warunkowanie się i (re)konstruowanie istnieje między kulturowym modelem tożsamości a tekstem autobiografii. Jeszcze inaczej można byłoby powiedzieć, że autobiografia reprezentuje nie tyle samo doświadczenie biograficzne, ile kod, w którym to doświadczenie jest reprezentowane14.

Dzięki pracom amerykańskiego filozofa historii Haydena White’a wiemy, że przeszłość, która jest treścią pamięci ożywiającej każdą autobiografię i każde dzieło historyczne, nie objawia się nam sama w sobie, lecz jedynie przez medium języka – świadectw, źródeł, dokumentów i opisów. Język nie jest neutralnym medium i odnosi się do rzeczywistości w sposób wielorako zapośredniczony. Razem z językiem dziedziczymy pewne schematy poznawcze, kulturowo-społeczne ramy wyznaczające pole naszej ekspresji, uformowane w społecznych procesach komunikacyjnych gatunki mowy, którymi posługujemy się we wszelkich sytuacjach życiowych. Historia własnego życia nie istnieje niezależnie od jej przedstawienia, to znaczy od tekstu spisanej autobiografii, która tę historię opowiada. Historia jako obraz przeszłych wydarzeń nie jest prostym odwzorowaniem tego, co było, lecz stanowi pewną konstrukcję narracyjną, przedmiot zorganizowanej według przyjętych zasad opowieści. Dlatego też, nie odrzucając wcale realnego istnienia świata poza tekstem autobiografii, podaje się jednocześnie w wątpliwość istnienie czegoś takiego, jak „zapis obiektywnego przebiegu wydarzeń”. „Autobiografia” nie odsyła nas zatem do „biografii”, ale ją opowiada, nie reprezentuje więc czegoś poza sobą, lecz prezentuje siebie samą jako narrację utrwaloną w tekście. Opowiadanie o własnym życiu warunkowane jest nie tylko porządkującą autorefleksją, lecz także wyborem określonej konstrukcji narracyjnej. Narracja stanowi zaś elementarny sposób nadawania sensu światu, który nas otacza, a także naszemu własnemu życiu. Porządkuje i interpretuje nasze doświadczenie rzeczywistości. Dla takiego ujęcia form autobiograficznych podstawowym zagadnieniem nie jest kwestia przedmiotowego odniesienia tekstu, jego poznawczej reprezentatywności dla danego okresu historii czy danej grupy społecznej. Sprawa zasadnicza natomiast to pytanie o wpisany w autobiograficzną narrację projekt rozumienia samego siebie, swojego życia i otaczającego świata15.

------------------------------------------------------------------------

1 Pionierskim studium o charakterze socjologicznym na temat świadectw Zagłady jest książka M. M. Borwicza Ecrits des condamnesa mort sous l’occupation allemande (1939-1945). Etude sociologique, Paris 1954 – dysertacja doktorska, obroniona przez autora na Sorbonie w 1953 roku.

2 O współczesnej teorii historii i narratywizmie zob.: J. Topolski, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Warszawa 1996; E. Domańska (red.), Pamięć, etyka, historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych. (Antologia przekładów), Poznań 2002; K.L. Klein, O pojawieniu się pamięci w dyskursie historycznym, „Konteksty” 2003, nr 3-4.

3 Tekst zamieszczony w: H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, pod redakcją E. Romańskiej i M. Wilczyńskiego, Kraków 2002, s. 211-236.

4 Tekst zamieszczony w: „Literaturze na Świecie” 2004, nr 1-2, s. 65-79.

5 Zob.: F. Ankersmit, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, pod redakcją i ze wstępem E. Romańskiej, Kraków 2004. Syntetyczny obraz rozwoju narratywizmu i stanowiska Ankersmita przynoszą: E. Domańska Miejsce Franka Ankersmita w narratywistycznej filozofii historii oraz F. Ankersmit Wprowadzenie do wydania polskiego (ibidem).

6 D. LaCapra, Representing the Holocaust. History, Theory, Trauma, Cornell University Press, 1994, History and Memory After Auschwitz, Cornell University Press, 1998 (rozdział z tej książki ukazał się w tłumaczeniu M. Zapędowskiej w: Pamięć, etyka, historia..., op. cit., s. 127-162); Writing History, Writing Trauma, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2001 (w tej książce znajduje się rozdział „Holocaust Testimonies. Attending to the Victim’s Voice”, szczególnie istotny dla podejmowanej tu problematyki. Zob. też recenzję z książki Writing History, Writing Trauma pióra N. Grossa i G. Handwerka, „Criticism” 2002, artykuł S. Gigliottiego, Unspeakable Pasts as Limit Events: The Holocaust, Genocide, and the Stolen Generations, „Australian Journal of Politics & History” 2003, vol. 49, nr 2 oraz cytowany artykuł K. K. Kleina (s. 49-54).

7 Cyt. za artykułem K. Kazimierskiej, O metodzie dokumentów biograficznych, „Kultura i Społeczeństwo” 1990, nr 1, s. 111. Praktycznym zastosowaniem metody dokumentów biograficznych jest – należące do klasyki socjologii humanistycznej – pięciotomowe dzieło Chłop polski w Europie i Ameryce (The Polish Peasant in Europe and America), (1918-1920, wyd. pol. 1976), napisane przez Znanieckiego wspólnie z W I. Thomasem, oraz Józefa Chałasińskiego Młode pokolenie chłopów (1938, t. 1-4). Całościowe przedstawienie metody biograficznej i podejścia biografistycznego w socjologii przynosi książka A. Rokuszewskiej-Pawełek Chaos i przymus. Trajektorie wojenne Polaków – analiza biograficzna, Łódź 2002. Jeśli chodzi o badania Holokaustu podejmowane w kręgu tej inspiracji metodologicznej i oparte niemal wyłącznie na relacjach i zapisach autobiograficznych, wymienić należy takie książki (polskich autorów), jak: B. Engelking Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, Warszawa 1994, oraz „Czasprzestał dla mnie istnieć...”: analiza doświadczenia czasu w sytuacji ostatecznej, Warszawa 1996; M. Melchior, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni na „aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa 2004. Kategorie „trajektorii” do badania biograficznego doświadczenia getta warszawskiego zastosowała M. Młodkowska, Gettowe trajektorie: o zapisie osobistego doświadczenia w dziennikach zgetta warszawskiego (Abraham Lewin, Rachela Auerbach, Janusz Korczak), „Teksty Drugie” 2001, nr 1.

8 R. Zimand, Diarysta Stefan Ż., Wrocław 1990. Jeśli chodzi o analizę pisanych świadectw Holokaustu pod kątem ich językowej specyfiki i poetyki tekstu, to w polskiej literaturze przedmiotu wskażmy przede wszystkim na artykuł J. Jedlickiego Dzieje doświadczone i dzieje zaświadczone, w: Dzieło literackie jako źródło historyczne, Z. Stefanowska, J. Sławiński (red.), Warszawa 1978, oraz esej R. Zimanda W nocy od 12 do 5 rano nie spałem”. „Dziennik” Adama Czerniakowa – próba lektury, Paryż 1979. Analizę literatury dokumentu osobistego powstającej w getcie warszawskim przeprowadziłem w książce Tekst wobec Zagłady. (O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997, przykłady zapisów autobiograficznych powstałych po wojnie analizowałem w artykule Polscy Żydzi – strategie autobiograficzne, „Kwartalnik Historii Żydów” 2001, nr 4 (200).

9 Zob.: A. Cieński, Pamiętniki i autobiografie światowe, Wrocław 1992.

10 Stanowisko S. Doubrovsky’ego relacjonuję za: R. Lubas-Bartoszyńską Między autobiografią a literaturą, Warszawa 1993.

11 Definicja ta pochodzi z książki Le pacte autobiographique (Paryż 1975), w Polsce artykuł pod tym tytułem ukazał się po raz pierwszy w tłumaczeniu A. Labudy w „Tekstach” 1975, nr 5, i ponownie w zbiorze P Lejenue, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, pod redakcją R. Lubas-Bartoszyńskiej, przeł W Grajewski i inni, Kraków 2001.

12 Zob.: M. Czermińska, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie, wyzwanie, Kraków 2000. Autorka do tradycyjnej dychotomii świadectwa i wyznania dołącza postawę wyzwania, realizującą się w nieustannym napięciu dialogowym między podmiotem autobiograficznym a czytelnikiem. Modelowym przykładem takiej postawy są Dzienniki Gombrowicza.

13 Zagadnienie to w dogłębny sposób analizowane jest w książce PJ. Eakina Touchning the World. Reference in Autobiography, Princeton University Press, 1992.

14 Rekapituluję tu tezy znakomitej książki P .J. Eakina Touchning the World..., op. cit., szczególnie jej rozdział 3: „Self and Culture In Autobiography: Model of Identity and the Limits of Language”, s. 71-137.

15 O podejmowanych tu zagadnieniach zob.: H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, op. cit., a także, z innej perspektywy metodologicznej, A. Giza, Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław 1991.