Facebook - konwersja
Czytaj fragment
Pobierz fragment

Zakulisowe umowy, które zmieniły świat - ebook

Wydawnictwo:
Tłumacz:
Seria:
Data wydania:
2 października 2019
Format ebooka:
EPUB
Format EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie. Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
, MOBI
Format MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
(2w1)
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
39,99

Zakulisowe umowy, które zmieniły świat - ebook

Rzetelna. Polecamy czytelnikom, którzy są zainteresowani tym, jak naprawdę rozwija się świat biznesu. - „Library Journal”

Sądzimy, że światową gospodarką kierują siły, które rozumiemy – określone prawa ekonomii oraz wybierani przez nas politycy. Tymczasem Jacques Peretti prowokacyjnie twierdzi, że większość otaczającego nas świata – od spożywanej żywności, przez kupowane produkty, po przyjmowane przez nas leki – kształtują tajne negocjacje i umowy biznesowe, o których nie mamy pojęcia.

Autor wprowadza nas w środowisko potężnych graczy biznesowych i analizuje krok po kroku dziesięć przełomowych umów, które spowodowały transformację współczesnej gospodarki. Ujawnia m.in., jak korporacyjni liderzy stworzyli całą branżę dietetyczną, jak PayPal opanował rynek płatności online oraz jak szefowie firm farmaceutycznych uknuli skuteczny plan sprzedaży leków ludziom zdrowym.

Peretti, nagradzany dziennikarz śledczy, na podstawie swojej rozległej wiedzy i wnikliwych badań wskazuje także intrygujące i fascynujące powiązania: np. jak poczynania Wall Street na rynku produktów spożywczych doprowadziły do wybuchu Arabskiej Wiosny lub co łączyło epidemię AIDS w San Francisco w latach 80. XX w. z załamaniem rynku kredytów hipotecznych subprime i kryzysem finansowym w 2008 roku.

Zakulisowe umowy to pasjonująca i pouczająca lektura!

Kategoria: Literatura faktu
Zabezpieczenie: Watermark
Watermark
Watermarkowanie polega na znakowaniu plików wewnątrz treści, dzięki czemu możliwe jest rozpoznanie unikatowej licencji transakcyjnej Użytkownika. E-książki zabezpieczone watermarkiem można odczytywać na wszystkich urządzeniach odtwarzających wybrany format (czytniki, tablety, smartfony). Nie ma również ograniczeń liczby licencji oraz istnieje możliwość swobodnego przenoszenia plików między urządzeniami. Pliki z watermarkiem są kompatybilne z popularnymi programami do odczytywania ebooków, jak np. Calibre oraz aplikacjami na urządzenia mobilne na takie platformy jak iOS oraz Android.
ISBN: 978-83-8062-651-5
Rozmiar pliku: 1,2 MB

FRAGMENT KSIĄŻKI

WSTĘP

Na początku lat dzie­więć­dzie­sią­tych XX wieku zaczą­łem pra­co­wać jako dzien­ni­karz w BBC. Ówcze­śnie zakła­dano, podob­nie jak obec­nie, że praw­dziwą wła­dzę spra­wują osoby nale­żące do świata „wiel­kiej poli­tyki” – usta­la­nej w zacisz­nych pomiesz­cze­niach budyn­ków Kapi­tolu, Kremla czy Downing Street. To świa­towi lide­rzy podej­mują decy­zje mające głę­boki wpływ na życie nas wszyst­kich.

Jako eko­no­mi­ści i dzien­ni­ka­rze badamy kon­se­kwen­cje ich wybo­rów, ana­li­zu­jąc szcze­gó­łowo wszel­kie moż­liwe skutki w pro­gra­mach tele­wi­zyj­nych i kilo­me­trach druku. Sta­ramy się zro­zu­mieć cha­rak­tery, a nawet psy­chikę osób podej­mu­ją­cych histo­ryczne dla świata decy­zje, licząc, że to pomoże odgad­nąć moty­wa­cje, jakimi się kie­rują.

Nada­jemy zna­cze­nie naj­błah­szym dzia­ła­niom poli­ty­ków, włącz­nie z inter­pre­to­wa­niem ich mowy ciała pod­czas kon­fe­ren­cji pra­so­wych czy świa­to­wych szczy­tów. Nad­mier­nie silny uścisk dłoni lub wład­cze poło­że­nie ręki na ramie­niu trak­tu­jemy jako dowód, że nastą­piła nie­wielka zmiana w sto­sun­kach mię­dzy dwoma mocar­stwami.

Tego rodzaju domy­sły i prze­po­wied­nie stały się obec­nie żela­znym punk­tem pro­gramu wszyst­kich sza­nu­ją­cych się ser­wi­sów infor­ma­cyj­nych na naszym glo­bie. Wynika to oczy­wi­ście z zało­że­nia, że to w rękach poli­ty­ków znaj­duje się praw­dziwa wła­dza.

Bacz­nie ana­li­zuje się pierw­sze sto dni rzą­dów nowej głowy pań­stwa, czyli okres, kiedy może ona wyko­rzy­stać zwy­cię­stwo i prze­pro­wa­dzić poważne zmiany legi­sla­cyjne. Ale jak mi powie­dział pewien lob­by­sta z K Street¹, możemy z tej setki odciąć zero, a efekty będą bar­dzo zbli­żone. W USA jedyny okres dyna­micz­nych zmian w ciągu pierw­szych stu dni po obję­ciu sta­no­wi­ska zda­rzył się za pre­zy­den­tury Fran­klina D. Roose­velta. Po stu dniach urzę­do­wa­nia Donalda Trumpa Biały Dom pod­kre­ślał, że nowy pre­zy­dent pod­pi­sał aż trzy­na­ście ustaw uchwa­lo­nych przez Kon­gres. Tyle że nie wspo­mniano, iż nie wpro­wa­dzały one nowych prze­pi­sów praw­nych, lecz wyco­fy­wały te usta­no­wione przez poprzed­ni­ków.

Nie­wąt­pli­wie znacz­nie łatwiej jest wido­wi­sko­wym ruchem wiecz­nego pióra odwo­łać wcze­śniej­sze ustawy, niż stwo­rzyć nowe, co wymaga czasu i osią­gnię­cia poro­zu­mie­nia z licz­nymi inte­re­sa­riu­szami. W rezul­ta­cie zamiast rze­czy­wi­ście dyna­micz­nych rzą­dów mamy do czy­nie­nia z pro­pa­gandą wyko­rzy­stu­jącą nisz­cze­nie tego, co zro­biono wcze­śniej.

Na­dal zakła­damy, że to poli­tycy spra­wują wła­dzę, ale z cza­sem doszli­śmy do wnio­sku, że bar­dzo źle wywią­zują się ze swo­ich obo­wiąz­ków. Tymcza­sem żaden z tych poglą­dów nie jest praw­dziwy – ani nie dys­po­nują w rze­czy­wi­sto­ści taką wła­dzą, jak nam się wydaje, ani nie są w jej spra­wo­wa­niu aż tak źli. Zmie­nił się nato­miast zasad­ni­czy ośro­dek wła­dzy. Waszyng­toń­ski Pew Insti­tute od ponad czter­dzie­stu lat bada poziom zaufa­nia do rządu i stwier­dza, że sys­te­ma­tycz­nie ono spada, co odzwier­cie­dla rze­czy­wi­ste zmniej­sza­nie się jego wła­dzy poli­tycz­nej.

Wybór Donalda Trumpa na pre­zy­denta w 2016 roku był publicz­nym potwier­dze­niem tego spadku zna­cze­nia poli­tyki i zaufa­nia do rzą­do­wej machiny. Jed­no­cze­śnie sta­no­wił apo­te­ozę jej porażki. Wiele osób gło­so­wało na niego tylko dla­tego, że wyda­wał się prze­ci­wień­stwem poli­tyka. Dzia­łał w biz­ne­sie, choć w rze­czy­wi­sto­ści nie doszedł sam do wszyst­kiego. Jego spe­cjal­no­ścią było raczej „zawie­ra­nie umów”, choć trudno powie­dzieć, jakie umowy naprawdę sfi­na­li­zo­wał.

Jedno wie­dzie­li­śmy na pewno, a mia­no­wi­cie, że Trump pla­nuje roz­pra­wić się z „bagnem” – mrocz­nym świa­tem grup inte­resu i lob­by­stów dzia­ła­ją­cych na rzecz czar­nych cha­rak­te­rów wybo­rów 2016 roku, czyli „glo­bal­nych kor­po­ra­cji”, które podobno za zamknię­tymi drzwiami ter­ro­ry­zują poli­ty­ków, żeby robili to, na czym im zależy. W rze­czy­wi­sto­ści takie grzę­za­wi­sko sprzecz­nych inte­re­sów two­rzy się wokół wszyst­kich rzą­dów, i to od nie­pa­mięt­nych cza­sów. Ryzy­kow­nie jest obie­cy­wać, że się je osu­szy, bo szybko ponow­nie podej­dzie wodą.

Jak funk­cjo­nuje tego rodzaju bagno?

Mia­łem oka­zję bez­po­śred­nio się o tym prze­ko­nać, kiedy pra­co­wa­łem jako rese­ar­cher w bry­tyj­skim par­la­men­cie. Obser­wo­wa­łem z bli­ska prze­bieg pro­ce­sów poli­tycz­nych i oka­zało się, że dalece różni się on od moich wyobra­żeń. Więk­szość poli­ty­ków nie­wiele robi. Wygła­szają mowy, cha­dzają na lun­che, udzie­lają wywia­dów w tele­wi­zji (albo inten­syw­nie o to zabie­gają). Zapa­dło mi w pamięć użyte przez jed­nego z komen­ta­to­rów okre­śle­nie ówcze­snej poli­tyki West­min­steru jako „show-biz­nesu dla brzyd­kich ludzi”.

Kiedy potem prze­nio­słem się z par­la­mentu na sta­no­wi­sko repor­tera w BBC, odkry­łem, że wła­dza nie znik­nęła, tylko w ciągu pół­tora wieku stop­niowo prze­cho­dziła w ręce prze­my­słow­ców i przed­się­bior­ców. Już w pierw­szym tygo­dniu pracy w dziale wia­do­mo­ści mia­łem tego przy­kład w salo­niku dla zapro­szo­nych gości. Przy­go­to­wa­łem wów­czas raport na temat pew­nej firmy naf­to­wej oskar­żo­nej o zanie­czysz­cza­nie dużej czę­ści wybrzeża Kanady. W stu­diu odbyła się zażarta dys­ku­sja pomię­dzy przed­sta­wi­cie­lem firmy a człon­kiem zna­czą­cej grupy obroń­ców śro­do­wi­ska dążą­cej do powstrzy­ma­nia tru­ci­cieli. Pano­wie nie­mal się pobili.

Po pro­gra­mie pili drinki w salo­niku. Czło­nek kie­row­nic­twa firmy naf­to­wej zwró­cił się do obrońcy śro­do­wi­ska: „To było bar­dzo dobre. Byłeś świetny”. „Dzię­kuję” – odparł jego roz­mówca. „Wiesz – cią­gnął mene­dżer – naprawdę przy­dałby się nam ktoś taki jak ty. Zadzwoń do mnie”. Wymie­nili się wizy­tów­kami, a po trzech tygo­dniach obrońca śro­do­wi­ska zaczął pra­co­wać dla firmy naf­to­wej.

Zawarli układ korzystny dla obu stron, przed­się­bior­stwo bowiem zyski­wało osobę, która mogła dużo dla nich zro­bić w warun­kach sil­nej pre­sji, a akty­wi­sta eko­lo­giczny dostrzegł szansę. Jed­nak na czym ona pole­gała? „Sprze­dał się” i mógł zaro­bić duże pie­nią­dze? A może dostrzegł moż­li­wość wpły­wa­nia na mię­dzy­na­ro­dową orga­ni­za­cję od środka – wpro­wa­dze­nia w niej zmian, któ­rych nie mógłby doko­nać z zewnątrz?

Mia­łem do czy­nie­nia z praw­dziwą poli­tyką „na żywo” i sytu­acja wcale nie była pro­sta. Pod wzglę­dem moral­nym trudno było jed­no­znacz­nie oce­nić tę roz­mowę, bo nie było jasne, kto kogo prze­chy­trzył ani jakie były praw­dziwe moty­wa­cje obu przed­sta­wi­cieli lub ich stra­te­giczne korzy­ści. Wia­domo było nato­miast, że nie brali w niej udziału poli­tycy.

Poli­tycy też oczy­wi­ście zawie­rają zaku­li­sowe poro­zu­mie­nia, ale makro­obraz tej grupy znacz­nie się zmie­nił w ciągu ostat­nich trzy­dzie­stu lat. Wła­dza rzą­dów pań­stwo­wych stop­niowo malała od czasu, gdy w 1971 roku zaczął się zała­my­wać sys­tem z Bret­ton Woods narzu­ca­jący stałe kursy wymiany walut. Po zakoń­cze­niu obo­wią­zy­wa­nia tego poro­zu­mie­nia kor­po­ra­cje zyski­wały coraz więk­szą wła­dzę mię­dzy­na­ro­dową, bo nie musiały wcho­dzić w układy z rzą­dem. Obec­nie rzą­dzą świa­tem nie za sprawą reali­za­cji makia­we­licz­nych pla­nów, tylko dzięki nie­uchron­nym kon­se­kwen­cjom sytu­acji geo­po­li­tycz­nej.

Staje się to oczy­wi­ste nawet przy prze­lot­nym rzu­cie oka na mapę świata. Dziecku mógłby się on wydać pięk­nie upo­rząd­ko­wany, z kra­jami w żywych kolo­rach sta­ran­nie oddzie­lo­nymi gra­ni­cami. W pew­nym sen­sie taka mapa jest pra­wi­dłowa, gdyż rządy kie­rują swo­imi pań­stwami pio­nowo w wyty­czo­nych gra­ni­cach. Ich dzia­łal­ność w dużej mie­rze doty­czy jed­nak wła­snego podwórka, a tym samym nie­raz mają mniej­sze wpływy geo­po­li­tyczne niż kor­po­ra­cje dzia­ła­jące na całym glo­bie, bez zwra­ca­nia szcze­gól­nej uwagi na kolory.

Dla­tego anty­glo­ba­li­styczne nasta­wie­nie Donalda Trumpa-kan­dy­data tak szybko się zmie­niło, gdy został pre­zy­den­tem. Zdał sobie bowiem sprawę, że realia rzą­dze­nia wyma­gają akcep­to­wa­nia nie tylko bagna, ale rów­nież glo­ba­li­za­cji.

Żyjemy w cza­sach glo­ba­li­za­cji, ale mimo to dalej błęd­nie postrze­gamy nasz świat w spo­sób sprzed tej ery, trak­tu­jąc poli­ty­ków i rządy jako jedyne ośrodki wła­dzy.

Pro­po­nuję potrzą­snąć tą śnie­gową kulą i spoj­rzeć na sprawy ina­czej.

Przez lata pracy w roli repor­tera prze­ko­na­łem się, że cał­ko­wita trans­for­ma­cja naszego codzien­nego życia czę­sto nie jest wcale skut­kiem dzia­łań poli­ty­ków lub wyda­rzeń o zasięgu świa­to­wym, lecz umów zawie­ra­nych w krę­gach biz­nesu. I nie cho­dzi tu o umowy, o któ­rych czy­tamy w gaze­tach – sen­sa­cyjne prze­ję­cia, akwi­zy­cje lub fuzje – tylko o poro­zu­mie­nia, do któ­rych docho­dzi w sekre­cie w salach kon­fe­ren­cyj­nych, na polach gol­fo­wych czy przy drin­kach w barze. Takich jak to, któ­rego byłem świad­kiem w salo­niku dla gości w pierw­szym tygo­dniu pracy w wia­do­mo­ściach.

Tego rodzaju umowy mogą mieć kon­se­kwen­cje dalece wykra­cza­jące poza sferę biz­nesu. Zmie­niają one nasz spo­sób trak­to­wa­nia i wyda­wa­nia pie­nię­dzy, metody pracy, a także poj­mo­wa­nie bogac­twa i ryzyka, podat­ków i nie­rów­no­ści spo­łecz­nych. W ich następ­stwie stwo­rzono kon­cep­cję nie­do­sytu klien­tów stale ocze­ku­ją­cych nowych wer­sji pro­duk­tów, a następ­nie ją nam wpo­jono. Takie umowy dopro­wa­dziły nawet do zmiany kształ­tów naszych syl­we­tek.

W tej książce ana­li­zuję dzie­sięć zaku­li­so­wych poro­zu­mień, które wywarły szcze­gól­nie istotny wpływ na ukształ­to­wa­nie współ­cze­snego spo­łe­czeń­stwa. U pod­łoża każ­dego z nich leży kon­kretny pomysł, który z cza­sem miał się przy­czy­nić do zmiany powszech­nej men­tal­no­ści, do zre­star­to­wa­nia spo­łe­czeń­stwa, żeby zaczęło myśleć w nowy spo­sób. Mowa tu mię­dzy innymi o kon­cep­cji kre­owa­nia poczu­cia nie­do­sytu w chwili zakupu, tak żeby klienta fascy­no­wała per­spek­tywa poja­wia­nia się ulep­szo­nych wer­sji pro­duktu, o wyna­le­zie­niu „oty­ło­ści” jako mecha­ni­zmu zwięk­sza­ją­cego zyskow­ność firmy ubez­pie­cze­nio­wej na długo przed praw­dziwą epi­de­mią oty­ło­ści, o prze­sy­ce­niu współ­cze­snego życia lekami dzięki posze­rze­niu defi­ni­cji cho­roby o lęki i nie­zli­czone lek­kie zabu­rze­nia oraz o wyko­rzy­sta­niu tech­no­lo­gii w naszych kie­sze­niach do zro­bo­ty­zo­wa­nia naszego życia w chwili, gdy auto­ma­ty­za­cja pracy zagraża wysła­niem wielu z nas na bez­ro­bo­cie.

Umowy, o któ­rych mówimy, nie były efek­tem podej­rza­nych kno­wań. Wręcz prze­ciw­nie, były to świetne kon­cep­cje biz­ne­sowe, któ­rych skutki dalece prze­ro­sły pla­no­wane pro­ste inno­wa­cje. Nie­mal żadna z osób, z któ­rymi prze­pro­wa­dzi­łem wywiady, nawet nie potra­fiła sobie wyobra­zić poten­cjal­nych kon­se­kwen­cji pro­po­no­wa­nych przez nie pomy­słów. Wszyst­kie one doznały chwili olśnie­nia, jak ina­czej pro­wa­dzić dzia­łal­ność biz­ne­sową, ale nie­wiele z nich potra­fiło prze­wi­dzieć, jak sil­nie to obja­wie­nie wpły­nie na spo­sób naszego życia.

1. Ulica w Waszyng­to­nie, któ­rej nazwa stała się syno­ni­mem lob­bingu, jako że miesz­czą się przy niej przed­sta­wi­ciel­stwa róż­nych grup sta­ra­ją­cych się wpły­nąć na poli­tykę rządu (przyp. red.).1

KULT NOW­SZYCH WER­SJI

Kre­owa­nie nie­do­sytu

UMOWA: Gene­ral Elec­tric, Phi­lips, Osram i inni pro­du­cenci żaró­wek, któ­rzy utwo­rzyli kar­tel Pho­ebus, żeby ogra­ni­czyć trwa­łość tych źró­deł świa­tła.

CEL: Usys­te­ma­ty­zo­wa­nie pla­no­wego posta­rza­nia żaró­wek i stwo­rze­nie metod zachę­ca­nia do kupna nowych wer­sji.

GDZIE: Nad Jezio­rem Genew­skim

DATA: Rok 1932

W odle­gło­ści około sześć­dzie­się­ciu pię­ciu kilo­me­trów od San Fran­ci­sco znaj­duje się mia­sto Liver­more, a mniej wię­cej w poło­wie jego głów­nej ulicy obra­mo­wa­nej kawia­ren­kami i anty­kwa­ria­tami mie­ści się remiza stra­żacka. Wysoko na jej tyl­nej ścia­nie, z dala od zabyt­ko­wych wozów pole­ro­wa­nych codzien­nie przez eme­ry­to­wa­nych człon­ków ochot­ni­czej straży pożar­nej, można podzi­wiać dumę tego mia­sta. Jest nią wyda­jąca niskie bucze­nie i migo­cząca upior­nym żół­tym świa­tłem żarówka. Tym, co ją odróż­nia od wszyst­kich innych żaró­wek na świe­cie, jest fakt, że świeci od 117 lat¹.

Wypro­du­ko­wała ją w 1901 roku firma Shelby Elec­tri­cal Com­pany z ręcz­nie dmu­cha­nego szkła z żar­ni­kiem węglo­wym. Nie­gdyś trzy­dzie­sto­wa­towa Cen­ten­nial Light dziś emi­tuje świa­tło odpo­wia­da­jące czte­rem watom, czyli podob­nie jak dzie­cięca lampka nocna, ale na­dal świeci. Dla­czego zatem, skoro w remi­zie stra­żac­kiej w Liver­more żarówka działa od ponad stu lat, nie­mal wszyst­kie pozo­stałe na całym świe­cie prze­pa­lają się po sze­ściu mie­sią­cach?

Obec­nie pogoń za now­szymi mode­lami stała się spo­so­bem życia. Zmie­niamy tele­fony co jede­na­ście mie­sięcy, a part­ne­rów śred­nio co dwa lata i dzie­więć mie­sięcy². Nale­żymy do glo­bal­nej grupy wyznaw­ców „nie­skoń­czo­nego nowi­zmu”, jak to nazy­wają pro­jek­tanci pro­duk­tów, czyli nie­uf­no­ści wobec wszyst­kiego, co „stare”, nawet jeśli to stare zdo­by­li­śmy jako nowość zale­d­wie parę tygo­dni wcze­śniej. A żarówka firmy Shelby jest pierw­szą wska­zówką do zro­zu­mie­nia, jak nie­ustanna pogoń za now­szymi wer­sjami stała się istotą współ­cze­snej kul­tury kon­su­menc­kiej.

Druga wska­zówka czeka na nas dzie­więć tysięcy kilo­me­trów dalej, w Niem­czech. Kiedy w 1989 roku upadł komu­nizm i mur ber­liń­ski, histo­ryk Hel­mut Her­ger wszedł nie­zau­wa­żony do sie­dziby Osram Elec­tri­cal Com­pany we wschod­nim Ber­li­nie.

W opusz­czo­nych pomiesz­cze­niach zoba­czył poprzew­ra­cane szafki na akta i roz­rzu­cone po pod­ło­dze papiery. Zaczął prze­glą­dać leżące wszę­dzie doku­menty i nagle coś przy­cią­gnęło jego uwagę. Był to utaj­niony pro­to­kół ze spo­tka­nia, które dwaj człon­ko­wie zarządu firmy Osram odbyli z przed­sta­wi­cie­lami kilku naj­więk­szych firm elek­trycz­nych na świe­cie w 1932 roku w Gene­wie. Kiedy dwa­dzie­ścia lat póź­niej spo­tka­łem się z Hel­mu­tem w kawiarni w Ber­li­nie i spy­ta­łem, co tak szcze­gól­nego było w tych papie­rach, bez słowa otwo­rzył teczkę.

Kilku naj­więk­szych świa­to­wych pro­du­cen­tów żaró­wek spo­tkało się i zało­żyło tajny kar­tel Pho­ebus, któ­rego celem było powstrzy­ma­nie firm przed wytwa­rza­niem żaró­wek o trwa­ło­ści prze­kra­cza­ją­cej sześć mie­sięcy³. W doku­men­tach przy­nie­sio­nych przez Hel­muta znaj­do­wał się dowód na to, co wszy­scy mgli­ście podej­rze­wamy, gdy nasz czaj­nik elek­tryczny z nie­wia­do­mego powodu po pół roku prze­staje dzia­łać. Oka­zało się, że pla­nowe ogra­ni­cza­nie trwa­ło­ści pro­duk­tów to nie mit – że takie prak­tyki są rze­czy­wi­sto­ścią.

Hel­mut poka­zał mi pod­pisy wid­nie­jące na doku­men­tach ze spo­tka­nia zało­ży­ciel­skiego kar­telu Pho­ebus¹: Wil­liama Mein­hardta, pre­zesa firmy Osram, i Antona Phi­lipsa, zało­ży­ciela holen­der­skiego giganta elek­trycz­nego noszą­cego obec­nie nazwę Phi­lips Elec­tro­nics. To oni wraz z sze­fami innych naj­więk­szych świa­to­wych firm elek­trycz­nych posta­no­wili w 1932 roku usys­te­ma­ty­zo­wać pla­nowe ogra­ni­cza­nie trwa­ło­ści pro­duk­tów, usta­la­jąc ogól­no­świa­tową poli­tykę doty­czącą trwa­ło­ści żaró­wek oraz wyklu­cza­nie z biz­nesu firm nie­prze­strze­ga­ją­cych tych uzgod­nień.

Sygna­ta­riu­szami umowy były też firmy Gene­ral Elec­tric z USA, AE z Wiel­kiej Bry­ta­nii, Com­pa­gnie des Lam­pes z Fran­cji, GE Socie­dad Ano­nyma z Bra­zy­lii, Edi­son Gene­ral będący naj­więk­szym chiń­skim pro­du­cen­tem wyro­bów elek­trycz­nych, Lámparas Eléctricas z Mexico i Tokyo Elec­tric z Japo­nii. Nie ogra­ni­czały się one jed­nak do pro­duk­cji żaró­wek. Wszyst­kie uczest­ni­czyły w two­rze­niu pod­sta­wo­wej infra­struk­tury nowo­cze­snego życia, dostar­cza­jąc mię­dzy innymi oświe­tle­nie uliczne, mie­dziane prze­wody do linii tele­fo­nicz­nych i sieci kablowe dla stat­ków, mostów, pocią­gów i tram­wa­jów. Pro­du­ko­wały też towary kon­su­menc­kie, takie jak lodówki i kuchenki, oraz insta­la­cje elek­tryczne dla samo­cho­dów, domów i biur.

Miał się zatem skoń­czyć trwa­jący dwa tysiące lat okres wspi­na­nia się na wyżyny pomy­sło­wo­ści i nowa­tor­skiego myśle­nia w celu wytwa­rza­nia jak naj­trwal­szych pro­duk­tów. Od tej pory w maso­wej pro­duk­cji miał być wyko­rzy­sty­wany pro­ces inży­nie­rii odwrot­nej, w któ­rym pro­jek­tanci będą roz­po­czy­nać od momentu, kiedy wyrób powi­nien się zepsuć, i posu­wać wstecz. Każdy pro­dukt miał mieć inną żywot­ność, przed­sta­wioną w arku­szu kal­ku­la­cyj­nym. Hel­mut Her­ger poka­zał mi poszcze­gólne kate­go­rie sta­ran­nie ska­li­bro­wane według rucho­mej skali pożą­da­nej trwa­ło­ści, wypi­sane peł­nym zawi­ja­sów pismem w tabeli, z poda­nym w każ­dej kratce okre­sem trwa­ło­ści.

Czy poczy­na­nia Pho­ebusa należy jed­no­znacz­nie potę­pić? W 1932 roku wolny świat balan­so­wał na kra­wę­dzi pomię­dzy kry­zy­sem eko­no­micz­nym a uzdro­wie­niem gospo­darki. Hitler przy­go­to­wy­wał się do prze­ję­cia wła­dzy w Niem­czech. Plan usys­te­ma­ty­zo­wa­nia posta­rza­nia pro­duk­tów opra­co­wany przez kar­tel nie tylko dopro­wa­dził do zwięk­sze­nia sprze­daży żaró­wek, ale też ura­to­wał kapi­ta­lizm, a tym samym demo­kra­cję, kiedy była ona naj­bar­dziej zagro­żona. Dzięki niemu ludzie stale kupo­wali.

Gdyby Pho­ebus spo­tkał się z pro­te­stami ze strony kon­su­men­tów z powodu żaró­wek, które nagle się prze­pa­lały, zawsze mógł przed­sta­wić to spoj­rze­nie z szer­szej per­spek­tywy. Ale się nie spo­tkał. Jesz­cze nie wtedy.

Naj­now­szy nowy pro­dukt

Przed Apple Store na Regent Street w Lon­dy­nie stoi cier­pli­wie kolejka dwóch tysięcy osób cze­ka­ją­cych na nowego iPhone’a. Uroz­ma­icają sobie czas, prze­wi­ja­jąc obraz na ekra­nie ostat­niej wer­sji fla­go­wego pro­duktu Apple’a, która za dzie­sięć minut sta­nie się prze­sta­rzała. Poli­cjanci pil­nu­jący porządku wśród ocze­ku­ją­cych też mają wzrok wbity w smart­fony. Kolejka cią­gnie się wzdłuż całego budynku przez następną ulicę aż do pobli­skiego parku.

Osoby naj­bli­żej wej­ścia cze­kają tu od nie­mal czter­dzie­stu ośmiu godzin. Męż­czy­zna na czele kolejki sie­dzi na sto­łeczku węd­kar­skim ze zwi­nię­tym mate­ra­cem i nie­prze­ma­kalną plan­deką dla ochrony przed desz­czem. Ma też ze sobą małą maszynkę gazową, na któ­rej pod­grzewa zupę. Przy­szedł tu w sobotę po połu­dniu, a teraz mamy ponie­dział­kowy pora­nek.

„Prze­pra­szam, czy mógłby mi pan powie­dzieć, co takiego będzie miał nowy iPhone, czego nie ma stary?” – pytam go. Zmarsz­czył czoło, ziry­to­wany głu­potą mojego pyta­nia. „O co panu wła­ści­wie cho­dzi?” – docieka. „No, stoi pan w tej kolejce, na zim­nie, od pra­wie czter­dzie­stu ośmiu godzin, więc zasta­na­wiam się po pro­stu, co jest tak szcze­gól­nego w nowym tele­fo­nie”. Wzdy­cha i pochyla się do przodu. „Jest nowy”⁴.

Jest za cztery dzie­wiąta, a kiedy otwo­rzą się drzwi sklepu i pra­cow­nicy Apple’a w nie­bie­skich fir­mo­wych koszul­kach spró­bują spo­wol­nić napie­ra­jący tłum, mój roz­mówca sta­nie się na bar­dzo krótką chwilę pierw­szą osobą na świe­cie posia­da­jącą naj­now­szego iPhone’a. Za dwie minuty klienci z czoła kolejki wysta­wią go na eBayu i wtedy sta­nie się stary.

Prze­sta­rza­łość jest wbu­do­wana w nowość – to skaza tkwiąca we wszyst­kim, co kupu­jemy. Nie­da­leko od remizy w Liver­more i naj­star­szej żarówki na świe­cie znaj­duje się maga­zyn wypeł­niony fabrycz­nie nowymi towa­rami tech­nicz­nymi: tele­fo­nami, table­tami, lap­to­pami, dru­kar­kami, mikro­fa­lów­kami, nawi­ga­cjami sate­li­tar­nymi, słu­chaw­kami i dro­nami. Wszyst­kie te przed­mioty są w ory­gi­nal­nych, zamknię­tych opa­ko­wa­niach. Zostały poda­ro­wane na cele dobro­czynne przez firmy, które kupiły je hur­towo i jesz­cze przed roz­po­czę­ciem ich użyt­ko­wa­nia zde­cy­do­wały się na nowo­cze­śniej­sze pro­dukty.

„I dokąd to wszystko wysy­ła­cie?” – pytam kie­row­nika maga­zynu. „Do Bal­ti­more, Ban­gla­de­szu i wszę­dzie indziej, gdzie ktoś je zechce”. Pro­blem w tym, jak przy­znał mój roz­mówca, że nie ma wiel­kiego zain­te­re­so­wa­nia, bo dla bied­niej­szej połowy świata prze­sta­rzała tech­no­lo­gia jest rów­nie mało atrak­cyjna jak dla naj­bo­gat­szych⁵. Wszy­scy pra­gniemy naj­now­szej nowej rze­czy.

Kar­tel Pho­ebus wyna­lazł pla­nowe posta­rza­nie pro­duk­tów oraz usta­lił zasady, któ­rych inne firmy miały się w przy­szło­ści trzy­mać, w tym para­me­try decy­du­jące o wpro­wa­dza­niu na rynek nowych wer­sji, czy cho­dzi o żarówkę, czy iPhone’a. Jak jed­nak skło­nić klien­tów do kupo­wa­nia now­szych modeli pro­duk­tów, cho­ciaż stare jesz­cze dobrze dzia­łają? Jak spra­wić, żeby tego wręcz pra­gnęli? W tym celu nale­żało stwo­rzyć nową kon­cep­cję, u któ­rej pod­staw leżała psy­cho­lo­gia.

Kre­owa­nie nie­do­sytu

O latach pięć­dzie­sią­tych XX wieku czę­sto myślimy pro­tek­cjo­nal­nie jako o cza­sach ludz­kiej naiw­no­ści, gdy spo­łe­czeń­stwu na­dal można było mydlić oczy. Tym­cza­sem jest to pogląd daleki od prawdy, wojna je bowiem upo­li­tycz­niła i wyedu­ko­wała. Dzięki pracy w fabry­kach ludzie nauczyli się, jak się pro­du­kuje poszcze­gólne towary oraz ile są one warte. To ozna­czało, że stali się na tyle mądrzy, żeby nie można było ich prze­chy­trzyć.

W 1951 roku odbyła się pre­miera filmu Czło­wiek w bia­łym ubra­niu wypro­du­ko­wa­nego przez wytwór­nię Ealing Stu­dios. Grany w nim przez Aleca Guin­nessa nauko­wiec wynaj­duje przy­pad­kiem cudowny mate­riał, który się nie bru­dzi i nie zużywa. Nie docze­kał się jed­nak uzna­nia za swój genialny wyna­la­zek. Wręcz prze­ciw­nie, prze­my­słowcy i lide­rzy związ­ków zawo­do­wych zjed­no­czyli siły, żeby go znisz­czyć. Film jest satyrą na pla­no­wane ogra­ni­cza­nie trwa­ło­ści pro­duk­tów oraz zmowę prze­my­słu i związ­ków w celu kon­ty­nu­owa­nia tych prak­tyk. Anty­bo­ha­ter grany przez Guin­nessa nosi biały gar­ni­tur sym­bo­li­zu­jący pra­wość i uczci­wość spo­łe­czeń­stwa w świe­cie męt­nych kon­szach­tów.

Wymowa sce­na­riu­sza Rogera Mac­Do­ugalla, Johna Digh­tona i Ale­xan­dra Mac­ken­dricka daleka jest jed­nak od anty­ka­pi­ta­li­stycz­nej. Z pogardą są tu potrak­to­wani zarówno pra­cow­nicy, jak i sze­fo­wie. Był to wyraz nowego, poten­cjal­nie nie­bez­piecz­nego rodzaju spo­łecz­nego roz­cza­ro­wa­nia – roz­cza­ro­wa­nia kon­su­menta. Tym­cza­sem roz­cza­ro­wa­nie kon­sump­cjo­ni­zmem zagra­żało roz­wo­jowi gospo­darki w kry­tycz­nym dla zachod­nich rzą­dów okre­sie, gdy ważne było, żeby spo­łe­czeń­stwo dużo kupo­wało.

Rok przed pre­mierą Czło­wieka w bia­łym ubra­niu wybu­chła wojna kore­ań­ska. Świat sta­nął wobec trud­nego wyboru pomię­dzy dwiema kon­ku­ru­ją­cymi ide­olo­giami: komu­ni­zmem i kapi­ta­li­zmem. Pre­zy­dent Tru­man zda­wał sobie sprawę, że dla zwy­cię­stwa kapi­ta­li­zmu kon­su­menci w Wiel­kiej Bry­ta­nii i Sta­nach Zjed­no­czo­nych muszą speł­nić swój oby­wa­tel­ski obo­wią­zek i zacząć kupo­wać na dużą skalę, napę­dza­jąc koniunk­turę, a tym samym poprawę sytu­acji gospo­dar­czej. Kon­sump­cjo­nizm nie był wów­czas zwy­kłym kupo­wa­niem, lecz bro­nią ide­olo­giczną wyko­rzy­sty­waną przez Zachód w zim­nej woj­nie.

Zauwa­żono jed­nak pewien pro­blem. W świe­tle pla­no­wego posta­rza­nia pro­duk­tów kon­su­menci trak­tu­jący zakupy jako swój obo­wią­zek mogliby poczuć, że z nich zakpiono, gdyby się dowie­dzieli, że kupione przed­mioty mają w okre­ślo­nym cza­sie się zepsuć. Ist­niało nie­bez­pie­czeń­stwo, że wów­czas prze­staną masowo kupo­wać. Pro­du­cenci musieli zatem zna­leźć spo­sób, żeby przy­wró­cić kon­sump­cjo­ni­zmowi wia­ry­god­ność w umy­słach klien­tów. Potrzebna im była kolejna magiczna sztuczka.

Alfred P. Sloan Jr, pre­zes Gene­ral Motors, z powo­dze­niem kie­ro­wał firmą przez trzy­dzie­ści lat. Był sku­tecz­nym lide­rem, ale mimo to pozo­sta­wał w cie­niu swo­jego wiel­kiego kon­ku­renta, Henry’ego Forda z Ford Motors.

Suk­ces Forda opie­rał się na jed­nej prze­ło­mo­wej inno­wa­cji. Wcze­śniej, w latach osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych XIX wieku, fascy­no­wał się meto­dami pracy pako­wa­czy mięsa w rzeź­niach Chi­cago. Opra­co­wali oni metodę spraw­nego roz­dzie­la­nia tusz zwie­rzę­cych na kawałki pod­czas ich prze­su­wa­nia się na prze­no­śniku taśmo­wym. Innymi słowy, stwo­rzyli pierw­szą nowo­cze­sną linię pro­duk­cyjną. For­dowi przy­szło na myśl, że można odwró­cić ten pro­ces i wyko­rzy­stać tę metodę nie do roz­bie­ra­nia krowy, lecz do budowy samo­chodu.

Dzięki temu pomy­słowi Henry Ford stał się pio­nie­rem maso­wej pro­duk­cji z wyko­rzy­sta­niem taśmy mon­ta­żo­wej, budu­jąc na niej Forda T w 1908 roku. Teraz, w 1956 roku, dzie­więć lat po śmierci Forda, Sloan też wpadł na pomysł, jak zre­wo­lu­cjo­ni­zo­wać prze­mysł moto­ry­za­cyjny i w nowa­tor­ski spo­sób podejść do pla­no­wa­nego posta­rza­nia pro­duk­tów.

W 1954 roku pod­czas kon­fe­ren­cji rekla­mo­wej w Mil­wau­kee pro­jek­tant prze­my­słowy Bro­oks Ste­vens powie­dział dele­ga­tom, co uważa za naj­więk­sze wyzwa­nie, wobec któ­rego stoi powo­jenny prze­mysł: „wzbu­dze­nie w kon­su­men­cie pra­gnie­nia posia­da­nia cze­goś nieco now­szego, nieco lep­szego i nieco wcze­śniej niż to konieczne”⁶. Sloan wymy­ślił, jak to osią­gnąć i nadać nowe życie zdys­kre­dy­to­wa­nemu pomy­słowi pla­no­wa­nego posta­rza­nia. W tym celu nale­żało ukształ­to­wać nową men­tal­ność kon­su­men­tów, tak żeby sami decy­do­wali się uznać pro­dukt za prze­sta­rzały. Dzięki nowemu podej­ściu GM nie musiał kon­stru­ować samo­chodu tak, by się zepsuł po okre­ślo­nym cza­sie, tylko prze­ka­zać pałeczkę klien­tom, któ­rzy poczują się z niego nie­za­do­wo­leni. Sloan genial­nie scha­rak­te­ry­zo­wał ten pro­ces bez­na­mięt­nymi sło­wami: „wykre­owany nie­do­syt”.

W swo­jej auto­bio­gra­fii zaty­tu­ło­wa­nej Moje lata z Gene­ral Motors przed­sta­wia tę teo­rię bar­dziej szcze­gó­łowo: „Zmiany w nowym modelu powinny być na tyle nowa­tor­skie i atrak­cyjne, żeby wywo­łać popyt i pewną dozę nie­do­sytu przy porów­na­niu poprzed­niego modelu z nowym”⁷. Na początku każ­dego roku należy wpro­wa­dzić na rynek nowy model, atrak­cyjny dla wspi­na­ją­cych się po dra­bi­nie spo­łecz­nej Ame­ry­ka­nów. Wów­czas dzięki nowej wer­sji pojazdu będą mogli poka­zać sąsia­dom, jak popra­wiła się ich sytu­acja finan­sowa w sto­sunku do poprzed­niego roku. Sloan był pio­nie­rem podej­ścia zwa­nego dziś seg­men­ta­cją rynku, ofe­ro­wał bowiem samo­chody kon­su­men­tom ze wszyst­kich szcze­bli tej dra­biny eko­no­micz­nej. Nazy­wał to „samo­cho­dem na każdą kie­szeń i oka­zję”. Skoro ist­niał droż­szy samo­chód, do któ­rego kupna można było dążyć, klienci będą robić wszystko, żeby wejść na ów wyż­szy poziom.

W San Fran­ci­sco spo­ty­kam się z czło­wie­kiem, który ode­grał istotną rolę w reali­za­cji pomy­słu Slo­ana, Tomem Matano. Matano, dora­sta­jąc pod koniec lat czter­dzie­stych XX wieku w Tokio, zachwy­cał się ame­ry­kań­skim wzor­nic­twem, któ­rego przy­kła­dami były dla niego pióro Par­kera, butelka Coca-Coli i lodówka GE. Nic zatem dziw­nego, że przy pierw­szej oka­zji wyje­chał do USA, gdzie został prak­ty­kan­tem w dziale wzor­nic­twa Gene­ral Motors⁸.

Jed­nym z począt­ko­wych zadań Toma była praca nad pierw­szym samo­cho­dem zapro­jek­to­wa­nym, by wykre­ować nie­do­syt, che­vro­le­tem bel air z 1956 roku. W piękny wio­senny dzień Tom wie­zie mnie ory­gi­nal­nym egzem­pla­rzem przez most Gol­den Gate. „Widzisz, jak błysz­czy deska roz­dziel­cza? – Wska­zuje mi lśniącą nie­bie­ską powierzch­nię, w któ­rej odbija się niebo. – Ten kolor został zapo­ży­czony od lakieru do paznokci. Samo­chód miał być dodat­kiem pasu­ją­cym do nowego płasz­cza lub torebki”.

Przy kup­nie samo­chodu klient otrzy­my­wał kata­log pre­zen­tu­jący, jak będzie wyglą­dał następny, udo­sko­na­lony model, dostępny już za sześć mie­sięcy. Ten kata­log pomaga zro­zu­mieć tok myśle­nia Slo­ana. Przed­sta­wiano w nim wszyst­kie ulep­sze­nia, które znajdą się w nowym samo­cho­dzie, a któ­rych obec­nemu bra­kuje: nieco lep­sze radio, inny wzór tapi­cerki, bar­dziej luk­su­sowo wyglą­da­jące kie­row­nica i dźwi­gnia zmiany bie­gów. Cel tego posu­nię­cia był jasny – kiedy ktoś kupo­wał che­vro­leta, natych­miast się dowia­dy­wał, że nie­ba­wem pojawi się lep­szy, przy któ­rym ten sta­nie się prze­sta­rzały.

Cie­ka­wiło mnie, co Tom sądził o takim spo­so­bie pracy. „W isto­cie zaj­mo­wa­li­śmy się pro­jek­to­wa­niem mody, nie samo­cho­dów. Pod maską pojazd był bez zmian. My nato­miast musie­li­śmy udo­sko­na­lać dodat­kowe ele­menty: tapi­cerkę, tylne płe­twy, jaskrawe nowe kolory. Wszyst­kie te rze­czy napę­dzały sprze­daż”. Alfred P. Sloan obró­cił wszystko do góry nogami. Przy sprze­daży samo­chodu nie­za­wod­ność i para­me­try tech­niczne zeszły na dal­szy plan, a naj­bar­dziej liczyły się kosme­tyczne zmiany.

Dzięki prak­tyce w GM Tom zyskał dobrą pozy­cję zawo­dową i został póź­niej sze­fem działu wzor­nic­twa w Toy­ocie. Spy­ta­łem go, czy nie miał wra­że­nia, że w tej tak­tyce jest coś nie­uczci­wego. „W zasa­dzie nie. Sloan miał świetny pomysł, żeby zacho­wać samo­chód pod maską prak­tycz­nie taki sam, a sprze­da­wać go jako nowy model. To genialne”.

Sloan w isto­cie tchnął nowe życie w kon­cep­cję pla­no­wa­nego posta­rza­nia pro­duk­tów, zasie­wa­jąc w klien­tach ziarno drę­czą­cej wąt­pli­wo­ści co do wła­śnie doko­na­nego zakupu, skoro wia­domo, że zegar już mu tyka. Mieli oni jed­nak prze­ży­wać rów­nież krótki moment inten­syw­nej przy­jem­no­ści, kiedy dosta­wali do rąk nowiutki pro­dukt i te wąt­pli­wo­ści jesz­cze nie miały do nich dostępu. Na to wła­śnie liczył mój nowy zna­jomy z początku kolejki po nowego iPhone’a. Naj­now­sza nowa rzecz, jesz­cze nie­ska­żona wid­mem prze­sta­rza­ło­ści.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Sam kar­tel powstał w 1924 roku (przyp. red.).Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Odwie­dzi­łem remizę stra­żacką w Liver­more w 2014 roku. Dokład­niej­sze infor­ma­cje można zna­leźć w witry­nie inter­ne­to­wej żarówki, „Home of the World’s Lon­gest Bur­ning Light Bulb” pod adre­sem www.cen­ten­nial­bulb.org.

2. Death of the Seven Year Itch: Ave­rage Rela­tion­ship Is Now Just 2 Years 9 Mon­ths, „Daily Mail”, 4 lutego 2014.

3. The Light Bulb Con­spi­racy.

4. The Men Who Made Us Spend, BBC2, odci­nek 1, wrze­sień 2014.

5. Tamże.

6. Adam­son Glenn, Indu­strial Strength Design: How Brook Ste­vens Sha­ped Your World, MIT Press, Boston 2003.

7. Sloan Alfred P. Jr., My Years with Gene­ral Motors, Ban­tam Double­day Dell, New York, pierw­sze wyda­nie w 1964 r., reprint w 1998 r. .

8. The Men Who Made Us Spend, odci­nek 1.
mniej..

BESTSELLERY

Kategorie: