Zanoni - opowieść o różokrzyżowcu. Piękny, wielowątkowy romans mistyczny z czasów Rewolucji Francuskiej - ebook

Przedmowa

Niektórzy z naszych czytelników wiedzą coś może o starym sklepie księgarskim, który jeszcze lat temu kilka istniał w okolicach Covent-Garden’u. Mówię „niektórzy” gdyż nie było z pewnością zbytniej atrakcji dla tłumów w tych cennych szpargałach, które wytrwałość całego żywota nagromadziła na kurzliwych półkach mego starego przyjaciela, D... Nie byłbyś tu znalazł ani dzieł modnych, ani zabawnych romansów, ani powieści lub opowiadań z podróży, ani tomów „Biblioteki popularnej”, nic, słowem, ku pokuszeniu masy czytającej. Ale nigdzie indziej w całej Europie nie byliby amatorzy odkryli równie zadziwiającej kolekcji dzieł alchemicznych, kabalistycznych i astrologicznych, przez entuzjastę tu zebranych. Na zakupienie tych niesprzedawalnych skarbów, pan tych miejsc roztrwonił cały swój majątek. Zresztą stary D... nie dbał o sprzedaż... Ze ściśniętym sercem patrzył na wejście jakiegoś klienta do sklepu. Intruz zarozumiały D... szpiegował jego ruchy okiem przeszywającym i wojowniczym, motylkował dokoła niego z zabiegliwością pełną udręki, a gdy ręce profana dobywały jego bożyszcza ze swych nisz, stękał, chmurząc się. Gdy jedna z ulubionych sułtanek tego czarnoksięskiego haremu zdawała się wam uśmiechać, wówczas cena, którą oznaczał, nie była nigdy dość wygórowana. Zdarzało się, że zdwajał sumę. Zawahałeś się? O radości! W locie porywał przedmiot uwodzicielski z rąk, które go już trzymały. Gdybyś był wierzył na słowo staremu maniakowi, byłbyś go wziął za obraz rozpaczy, i nierzadko o zapadającej nocy widziałeś go stukającego do drzwi twoich. Chciał za jaką bądź cenę odebrać z powrotem rzecz kupioną u niego tegoż dnia w tak dziwacznych warunkach. Ten sekciarz Averroes’a i Paracelsa nie mniej od nich zazdrośnie ukrywał przed profanami nagromadzone przez siebie skarby.

Otóż zdarzyło się temu lat kilka, czasu mych pierwszych występów w literaturze i życiu, że ogarnęło mnie pragnienie przeniknięcia pierwocin, jak i tradycji dziwnej sekty, znanej pod nazwą Różokrzyżowców. Bynajmniej niezaspokojonemu ułamkowymi i powierzchownymi dokumentami, które każdy w odpowiednich dziełach dostać może, nie wydało się rzeczą niemożliwą, aby biblioteka pana D..., tak bogata w gotyckie pierwodruki i co więcej, w rękopisy, mogła mi dostarczyć nieco dokładniejszych i autentyczniejszych danych o tym osławionym bractwie. Kto wie! Może jakie pismo własnego pióra któregoś z członków Zakonu – jakiś dokument, mocen bezsprzecznie i szczegółowo potwierdzić roszczenia do mądrości i cnoty, którymi Bringarius obarcza tych dziedziców Chaldei i Gimnosofistów.

Puściłem się więc drogą do tego zakątka, jednego z miejsc pielgrzymich – powinien bym się rumienić wyznając to – które nawiedzałem najchętniej. Ale prawdę mówiąc, czyż wydawnictwa naszych czasów są bardziej dziewicze od błędów i paradoksów, których absurdalność nie ustępuje w niczym starym alchemikom? A któż powie, czy nasze dzienniki nawet nie wydadzą się potomności, równie pełne chimer jak nam skrypty Spagiryków? Co nie przeszkadza dziś prasie wytwarzać aż do powietrza, którem oddychamy – powietrze szczególnie mgliste, powiedzmy nawiasem.

Zaraz od progu sklepu uderzył mnie wygląd czcigodny klienta, którego dotychczas nigdy nie spotkałem. Ale co mnie jeszcze więcej zdziwiło, to oznaki szacunku, którymi go hojnie zaszczycał wzgardliwy zbieracz.

– Panie – zawołał emfatycznie – oto przez czterdzieści pięć lat oddaję się tym poszukiwaniom, a ze wszystkich ludzi, których spotkałem, jesteś jedynym prawdziwie godnym klientem. Gdzież to i jakim sposobem, w płochych czasach, zdołałeś zdobyć wiedzę tak głęboką? Co do tego królewskiego bractwa, którego doktryny, zaledwie przez starożytnych filozofów zaznaczone, zostały dla najnowszych tajemnicą, czy powiesz mi, zali istnieje jeszcze na ziemi bodaj jedna książka lub rękopis, naprawdę objawiające ich dogmaty i arkana?

To słowo królewskiego Bractwa wzbudziło mą uwagę. Osądźcie, czy nadstawiłem uszu na odpowiedź nieznajomego?

– Nie sądzę – rzekł stary pan, aby mistrze Szkoły objawili kiedykolwiek światu swe istotne doktryny inaczej jak przez aluzję, ciemną i mistyczną parabolę i z pewnością nie ja uczynię im zarzut z tej dyskrecji.

A że po pauzie zdał mi się gotowym do odejścia, odezwałem się raptem do kolekcjonera:

– Nie widzę nic w katalogu, panie D., co by się odnosiło do Różokrzyżowców.

– Różokrzyżowcy! – zawołał stary pan, i teraz z kolei on obejrzał mnie z uwagą, pełną zdziwienia. Jakiż inny człowiek, prócz Różokrzyżowca, mógłby wytłumaczyć arkana Różokrzyżowe? Czyż sądzisz pan, że członek tego Bractwa, tego najzazdrośniejszego ze stowarzyszeń tajnych, zgodziłby się kiedy na podobne uchylenie zasłony, ukrywającej światu Izydę ich Mądrości?

– Aha! – powiedziałem sobie – więc to jest owo królewskie bractwo, o którem mówiliście przed chwilą? Chwała Bogu!... Nie ma tu żadnej wątpliwości: natknąłem się na brata.

– Ależ, panie – rzekłem, głos podnosząc – jeżeli księgi milczą, gdzież mógłbym znaleźć dokumenty? Za naszych czasów żaden pisarz nie puści się naprzód bez rękojmi jakiejś powagi; zaledwie Szekspira ośmielają się przytaczać bez wyłuszczenia w przypisku rozdziału i wiersza. Żyjemy w epoce faktów – w epoce faktów, panie!

– Dobrze – odparł starzec z miłym uśmiechem. – Jeśli się zdarzy, że się kiedyś znowu spotkamy, to może będę mógł skierować twe poszukiwania ku prawdziwemu źródłu informacji. – Rzekł, zapiął swój długi surdut, gwizdnął na psa i zniknął.

Akurat w cztery dni po tej krótkiej rozmowie w sklepie pana D., trafiło mi się znowu spotkać starego gentlemana. Jechałem spokojnie konno w stronę Highgate, gdy u stóp klasycznego wzgórza poznałem nieznajomego. Siedział na czarnym kucu, a przed nim dreptał pies, także czarny.

Przypuśćmy, że spotykacie konno człowieka, którego znajomości pożądacie, i że go spotykacie u stóp długiej pod górę przeprawy; tu, doprawdy, wyjąwszy, jeżeli pożyczył ulubioną szkapę przyjaciela, człowiek ten nie może, przez prostą ludzką przyzwoitość względem brutalnej tłuszczy, pognać w dal, by wam uciec. Obawiam się więc, że waszą będzie winą, jeżeli zamierzona zażyłość nie wejdzie na dobrą drogę nim wejdziecie na szczyt wzgórza. Słowem, takie było moje powodzenie, że dosięgając Highgate, starzec zaproponował mi wypocząć w swym domu, który stał nieco na boku od wsi; dom doskonały, mały, lecz wygodny, z wielkim ogrodem i oknami, wychodzącymi na widok taki, jaki Lukrecjusz poleca mędrcom – z dzwonnicami i kopułami Londynu, wyraźnie widocznymi w jasne dnie. Tu – schronisko pustelnika, tam – Mare Magnum świata.

Ściany głównych komnat były ozdobione obrazami najrzadszej wartości, i owej wysokiej szkoły estetycznej, która poza Włochami mało jest rozumianą. Ze zdziwieniem się dowiedziałem że wszystkie te obrazy były pędzla właściciela. Widoczny mój zachwyt spodobał się memu nowemu przyjacielowi i zapewne skłonił go do mówienia. Niebawem odkryłem w nim estetyka równie pierwszorzędnego w teorii, jak nim artysta był w praktyce. Mimo obawy znużenia czytelnika pozą pedantyzmu, sądzimy nie płonnym naszkicowanie w dwóch słowach epizodu, który rzuci wiele światła i na plan i na charakter niniejszego dzieła. Gospodarz mój robił stale nacisk na współzależność sztuk tak, jak to pewien znakomity autor uczynił z syntezą umiejętności: dowodził, że we wszelkim tworze wyobraźni, artysta – czy to pióra lub pędzla – winien najściślej rozróżniać rzeczywistość od prawdy, innymi słowy: malowanie życia zwykłego od wyszczytniania natury w ideale.

– Pierwsze (realizm) jest rzeczą szkoły holenderskiej; drugie (prawda) – greckiej.

– Panie – rzekłem – holenderska jest modniejsza.

– Tak, może w malarstwie – odparł mój gospodarz – ale w literaturze?

– O literaturze mówiłem. Nasze młode pokolenie, poetów jest całe za prostotą i Betty Foy; najwyższą pochwałą, którą nasi krytycy zdolni są obdarzyć dzieło fantazji, jest twierdzenie, że jego charaktery odpowiadają zwykłemu codziennemu życiu. Nawet w rzeźbie...

– W rzeźbie! nie! nie! tam przynajmniej ideał wzniosły musi być zasadniczy!

– Przepraszam, ale obawiam się, że pan nie widział Souter Johuny i Tom O’Shanter’a.

– Ach! – rzekł stary pan, trzęsąc głową – żyję bardzo poza światem, jak widzę. Założę się, że Szekspir przestał się podobać.

– Przeciwnie; z uwielbienia Szekspira robią pretekst dla pognębienia wszelkiego innego artysty... Ale krytycy odkryli, że Szekspir jest tak realistyczny!

– Realistyczny! ten poeta, który nie narysował ani jednego charakteru możliwego w tym życiu! ten psycholog, który nigdy (ani razu!) nie poniżył godności sztuki aż do malowania namiętności fałszywej, lub osobistości realnej!

Miałem odpowiadać na ten paradoks z wielką surowością, gdy zauważyłem, że gospodarz mój egzaltuje się stopniowo. Gdy się chce złowić Różokrzyżowca, trzeba pamiętać o zmąceniu mu wody. Bez wahania odwróciłem prąd rozmowy.

– Wracajmy – rzekłem – do tematu. Obiecałeś pan przecie rozjaśnić mą nieświadomość na punkcie Różokrzyżowców.

– Dobrze – odparł głosem raczej szorstkim; – ale w jakim celu? Może pragniesz pan po to tylko wniknąć do świątyni, by sprofanować jej tajemnice?

– Za kogo mnie pan masz?... Ale przypuśćmy, że miałbym ten zamiar. Los księdza de Villars byłby, zdaje się, dostatecznym dla ostrzeżenia wszystkich ludzi przeciw pokusie dotknięcia płochym piórem królestwa Salamander i Sylfów. Któż nie zna tajemniczego końca tej inteligentnej osobistości, która przypłaciła życiem swą złośliwą satyrę „Hrabiego de Gabalis”?

– Salamandry lub Sylfy! Wpadasz pan, jak widzę, w ogólną pomyłkę, tłumacząc dosłownie alegoryczny język adeptów mistycyzmu.

I stary gentleman nie pogardził sposobnością dygresji na ten temat najciekawszych i, jak mi się zdawało, pełnych erudycji, co do doktryny Różokrzyżowców. Niektórzy z nich, sądząc z jego słów, żyli jeszcze i rozwijali dalej w szczytnej tajemnicy swe głębokie poszukiwania nad wiedzą natury i filozofią okultystyczną.

– Ale to bractwo – kończył – jakkolwiek szanowne i cnotliwe (mówię cnotliwe, bo nie znam mniszego zakonu, w którym by wiara była żywszą, a zasady moralne praktykowane z sumienniejszą surowością), Bractwo to jest jeno gałęzią innych bractw, transcendentalniejszych jeszcze, pod względem potęgi, którymi rozporządzają i znakomitszych co do swego pochodzenia. Czy wiesz pan co o Platończykach?

– Przy sposobności – odparłem – gubiłem swe kroki w ich labiryncie. Są to, na mój rozum, panowie nader trudni do zrozumienia.

– A jednak najzawilsze ich spekulacje jeszcze dnia nie ujrzały; ich najwznioślejsze dzieła istnieją tylko w rękopisie. Stanowią one rezerwę nauczania wtajemniczonego, nie tylko u Różokrzyżowców, ale jeszcze u tych innych, podnioślejszych bractw, o których rzekłem ci słowo. Uroczystszą jeszcze i szczytniejszą jest wiązka wiadomości, którą zebrać można u ich poprzedników, Pitagorejczyków, a mianowicie nieśmiertelne arcydzieła Apoloniusza.

– Apoloniusza! szalbierza z Tyany? Czy zostało co z jego pism?

– Szalbierz? – zawołał mój gospodarz. – Apoloniusz, szalbierzem!

– Wybacz pan, nie wiedziałem, że jest pańskim przyjacielem. Jeżeli pan ręczysz za jego charakter, nie zawaham się już widzieć w nim najczcigodniejszego z ludzi i mówiącego jeno prawdę, gdy chwalił się możnością bycia w dwóch miejscach jednocześnie.

– Czyż to takie trudne? – rzekł stary pan. – W takim razie nigdy ci się nie przytrafiło marzyć.

* * *

Na tym stanęła nasza rozmowa; ale pierwsze lody były przełamane, a zażyłość nasza przetrwała aż do śmierci mego czcigodnego przyjaciela. Pokój jego popiołom! Była to osobistość szczególnych obyczajów i opinii ekscentrycznych; ale wyznać muszę, że trawił przeważną część swego czasu na czynach spokojnej i dyskretnej dobroci. Praktykował z zapałem obowiązki Samarytanina, cnoty jego łagodziły się w zetknięciu z najwdzięczniejszym miłosierdziem, a wiara najżarliwsza była fundamentem jego nadziei. Wynurzenia jego nie dochodziły nigdy do jakiego bądź wyjaśnienia własnego pochodzenia i dziejów; nigdy mi się nie nadarzyła sposobność przebicia ciemności, w których się ukrywała jego przeszłość. Zdawało się, że przeżył wiele, a mianowicie był świadkiem naocznym Rewolucji francuskiej; niewyczerpane na tym punkcie były jego wymowne i pouczające dygresje. Co do zbrodni tej epoki burzliwej, wyznam, że w ocenianie rzezi nie wnosił tej miękkiej pobłażliwości filozoficznej – właściwej dziś ludziom oświeconym, którzy czują swą głowę bezpieczną na karku.

Mówił nie jak badacz, który czytał i rozumował, ale jak człowiek, który widział i cierpiał. Starzec ten skądinąd zdawał się samotny na świecie, i nie słyszałem o żadnym jego krewnym, gdy wykonawca jego testamentu, daleki kuzyn, powiadomił mnie o wspaniałym zapisie, jaki uczynił na moje imię. Była to najprzód suma, o której ostrożnie będzie, gdy głos zniżę, z obawy przed nowym podatkiem na ruchomości lub nieruchomości; dalej pewne cenne manuskrypty, którym niniejsze dzieło zawdzięcza swe istnienie.

Sądzę, że ostatni ten zapis zawdzięczam wizycie, którą złożyłem mędrcowi (ośmielę się go uczcić tym mianem?) na kilka tygodni przed jego śmiercią.

Choć mało oddany literaturze współczesnej, jednak przez uprzejmość, stanowiącą grunt jego zacnej natury, drogi ten przyjaciel pozwalał mi – i to z największą gotowością – zasięgać jego rady co do rozmaitych przedsięwzięć literackich, które wybujała ambicja podsuwała niedoświadczeniu młodego studenta. Pytałem go więc w tych czasach o zdanie co do utworu wyobraźni, w którym zamierzałem odmalować wpływ entuzjazmu na rozmaite typy charakterów. Ze zwykłą cierpliwością wysłuchał mego projektu, dość pospolitego i prozaicznego; po czym, zwracając się w zamyśleniu ku półkom swej biblioteki, wygrzebał na nich stare książysko, z którego, naprzód w tekście greckim, potem w przekładzie angielskim, przeczytał mi kilka wyjątków w guście następującym:

„PLATON WSKAZUJE TU NA CZTERY RODZAJE EKSTAZY: naprzód EKSTAZĘ MUZYCZNĄ; po wtóre TELESTYCZNĄ, CZYLI MISTYCZNĄ; po trzecie PROFETYCKĄ; nareszcie czwartą, ODNOSZĄCĄ SIĘ DO MIŁOŚCI...”

Po dowiedzeniu, że istnieje w duszy zdolność wyższa od rozumienia; po wykazaniu, że natura nasza zawiera różnorodne energie, z których jedna pozwala nam odkrywać i chwytać przedmioty ze ścisłością matematyczną i szybkością niemal intuitywną; zaś druga jest podobną realizacjom wielkiej sztuki (przypuśćmy, że chodzi o posąg Fidiasza) – autor przytoczony postawił sobie za zadanie dowieść, że entuzjazm, w prawdziwym tego słowa znaczeniu, polega na wzniesieniu się tej, wyższej niż rozumienie, zdolności, gdy bogom się podoba w ruch ją wprawić: skąd natchnienie.

Po czym autor, ciągnąc dalej swój nad Platonem komentarz, zaznacza, że dość jednej z tych ekstaz (zwłaszcza tej, która się odnosi do miłości), by duszy przywrócić pierwotną szczęśliwość swej boskiej treści; ale że jest ścisła styczność między tymi wszystkimi stanami i że dusza w progresji normalnej wznosi się przez ekstazę muzyczną aż do ekstazy miłości, przechodząc przez ekstazę mistyczną najprzód, potem zaś przez ekstazę sybilliczną.

Podczas gdy moja inteligencja, spłoszona, koncentrowała swą odporną uwagę na tych spekulacjach nierozwikłanie szczytnych, doradca mój zamknął książkę i rzekł uprzejmie: – „Oto epigraf twego dzieła; oto teza twego przedmiotu”.

– Davus sum, non Aedipas – rzekłem podrażniony, trzęsąc głową. – Wszystko to być może jest najwyższej piękności; ale Bóg mnie skaż! Nie rozumiem ani słowa... Przy żargonie Platończyków dziecinną igraszką są tajemnice waszych Różokrzyżowców i waszych Bractw tajemnych...

– Jakkolwiek bądź, dopóki nie pochwycisz całej doniosłości tego urywka, teorie Różokrzyżowców zostaną dla ciebie martwą literą, jak również teorie tych innych Bractw, świętszych jeszcze, o których mówisz tak lekko...

– O! jeśli tak, oddam się rozpaczy i wyrzeknę się! Ale pan, tak biegły w tej materii, dlaczegóż nie napiszesz książki pod omawiany epigraf?

– A jeżeli już skomponowałem książkę z tą tezą... Byłże byś zdolny przygotować ją dla publiczności?

– Z wielką przyjemnością – rzekłem niestety przez lekkomyślność zbyt wcześnie.

– Przypomnę ci twą obietnicę – nalegał stary gentleman. – Gdy mnie już nie będzie, otrzymasz rękopis. Sądząc z tego, co mówisz o smaku przeważającym w literaturze, nie śmiem cię mamić nadzieją zbyt owocnego powodzenia... Zresztą muszę ci powiedzieć, żeś przyjął na siebie zadanie nieco trudne.

– Czy to jest powieść?

– Powieść i nie powieść: prawda dla umiejących rozumieć, dla wszelkich innych dziwaczenie.

Nareszcie oddano mi rękopis; przyłączona krótka notatka ś. p. mego przyjaciela przypominała mi płochą obietnicę.

Ze wzruszeniem żałobnym, podszytym jednak niecierpliwością, otworzyłem paczkę i podniosłem płomień lampy. Osądźcie moje rozczarowanie, gdy tekst ukazał mi się z końca w koniec cyfrowany w sposób nieznany. Przedstawiam czytelnikowi próbkę:

□╖├∩┼○∑╣⌂○√⌡

I tak dalej, przez 940 śmiertelnych stron wielkiego formatu. Zaledwie oczom wierzyłem... Zdało mi się jednak, że lampa dziwnie błękitnie się pali i miałem niespokojne wrażenie jakiejś profanacji, gdy bezwiednie dobyłem na światło te tajemnicze hierogramy; dołączcie jeszcze wspomnienie dziwnych aluzji i mistycznego języka starego pana, wszystkie te rzeczy bezładnie pełzały w mojej wyobraźni. Niewątpliwie, by nie rzec nic gorszego, całość zabarwiała się w mych oczach odcieniem opłakanym i wyrocznym... Miałem już nagle wtrącić te wszystkie szpargały do jakiegoś biurka, ze zbożnym postanowieniem niemyślenia o nich więcej, gdy wzrok mój padł na książkę, schludnie oprawną w niebieski safian, której w pośpiechu pierwszej chwili nie spostrzegłem. Otworzyłem ten tomik z największą ostrożnością, nie bardzo pewny tego, co mi z niego skoczy do twarzy, i – zgadnijcie mój zachwyt – ujrzałem klucz, czyli słownik tej kryptografii. Niech, wystarczy, gdy powiem, oszczędzając czytelnikowi opowieści mych trudów, że w końcu osądziłem się zdolnym do wykładu tych hieroglifów; wziąłem się więc do pracy. Nie była łatwą i upłynęły dwa lata, zanim się zaznaczył widoczny postęp. Wówczas to, tytułem doświadczenia publiczności, dostąpiłem umieszczenia kilku oddzielnych rozdziałów w piśmie periodycznym, z którym miałem zaszczyt komunikować się przez kilka miesięcy. Wzbudziły ciekawość żywszą niż przypuszczałem, wróciłem więc z lżejszym sercem do tej twardej roboty. Niestety! nowa przeszkoda: spostrzegłem w dalszym ciągu, że autor uczynił dwa po kolei przepisy swego dzieła, z których jeden był o wiele dojrzalszy i szczegółowszy od drugiego. Otóż trafiłem na pierwszy! Musiałem więc przerabiać całą swą pracę, tłumaczyć na nowo rozdziały już przełożone, poza kilku okresami, poświęconymi w przerwie zajęciom pilniejszym, mogę rzec na ogół, że to niewczesne zobowiązanie kosztowało mnie kilka lat dotkliwych wysiłków, nim w pełni osiągnąłem cel zamierzony. Trudność zdwajało to, że w oryginale styl był rodzajem prozy rytmicznej, jakby autor pragnął, aby, zważywszy koncepcję i układ dzieła, uważano je za rodzaj poematu prozą. Niepodobna mi było liczyć się z tym ściśle w próbie przekładu, który często będzie potrzebował całej pobłażliwości czytelnika. Instynktowa moja cześć dla kaprysów starego pana i charakter dwuznaczny jego muzy – oto jedyna wymówka moja, jeśli niekiedy język, nie osiągając bogactwa wiersza, pożycza od nich kwiaty zaledwie przystające prozie. Prawda zmusza mnie do wyznania, że na przekór wszystkim usiłowaniom, nie mogłem zawsze dokładnie oddać sensu cyfry; musiałem nawet w pewnych miejscach (czy to gdzie zaszła przerwa w opowiadaniu, czy gdzie nagle wtargnęło cyfrowanie, do którego nie mogłem znaleźć klucza), ratować się wtrąceniami własnego pomysłu – łatwo je zapewne odróżnić; ale pochlebiam sobie, że nie stanowią dysonansu w ogólnej harmonii dzieła.

Wyznanie to prowadzi mnie do oświadczenia, którym kończę: jeśli w tej książce, miły Czytelniku, karta jaka ma szczęście Ci się podobać, to z pewnością jest moja; jeżeli jaki fragment będzie Cię raził, zechciej odnieść naganę na starego gentlemana!

Edward Bulwer Lytton.

Londyn, Styczeń, 1842.

.Rozdział I.

Vergine era

D’alta belta, ma sua belta non cura...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Di natura, d’amor, de cieli amici

Le negligence sue sono artifici

„Była to dziewica rzadkiej piękności,

ale o piękność swą niedbała...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W ulubieńcach natury, miłości i nieba,

niedbałość nawet jest wytworna.

(Gerusal. lib. C. II. I4 – I8).

W drugiej połowie zeszłego wieku żył i kwitnął w Neapolu zacny artysta imieniem Gaetano Pisani. Był to kompozytor nader genialny, ale bez sławy popularnej; we wszystkich jego utworach było coś kapryśnego i fantastycznego, czego smak dyletantów neapolitańskich nie uznawał. Upodobał sobie tematy nadzwyczajne, a melodie i symfonie, które one poddawały, budziły w słuchaczach pewnego rodzaju trwogę. Tytuły jego oper wystarczą zapewne dla zrozumienia ich charakteru. Znajduję np. między jego rękopisami „Ucztę Harpii”, „Czarownice Benewentu”, „Zstąpienie Orfeusza do piekieł”, „Złe oko”, „Eumenidy” i wiele innych, zdradzających wyobraźnię potężną, rozmiłowaną w grozie i nadprzyrodzonym, choć niejednokrotnie, wśród tych posępnych kreacji, fantazja lekka i delikatna zaznacza się epizodami przedziwnego wdzięku i piękności. Co prawda, Gaetano Pisani, czerpiąc pomysły z mitologii starożytnej, okazywał większą od współczesnych wierność pochodzeniu i budzącemu się geniuszowi opery włoskiej. Opera, ten zwyrodniały wprawdzie, lecz prawy potomek starożytnego związku liryki z dramatem, po długiem i ciemnem wygnaniu znalazła nad brzegami Arno i wśród lagun Wenecji berło wątlejsze, lecz purpurę świetniejszą, i u klasycznych krynic bajki pogańskiej czerpała swe pierwsze natchnienia. Zstąpienie „Orfeusza do piekieł” Pisaniego było tylko śmielszym, posępniejszym, bardziej naukowym powtórzeniem „Eurydyki”, do której muzykę dorobił Jakub Feri, czasu dostojnych godów Henryka z Navarry i Maryi Medycejskiej. Mimo to, jak się rzekło, styl kompozytora neapolitańskiego na ogół nie podobał się uszom, które wybrednymi i drobnostkowymi w rzeczach melodii uczyniła wyszukana delikatność dzieł ówczesnych: błędy i wybryki łatwe do wykrycia i często jakby umyślne, dostarczały krytykom aż nadto powodów niełaski. Biedny Gaetano Pisani, gdyby był tylko kompozytorem, byłby z pewnością umarł z głodu; na szczęście, posiadał jeszcze znakomity talent wykonawczy, mianowicie na skrzypcach, i temu instrumentowi zawdzięczał skromny byt członka orkiestry wielkiego teatru San Carlo. Tam zadania ścisłe i surowo określone hamowały wędzidłem dość skutecznym wybryki jego fantazji; choć, jeśli wierzyć historii, pięć razy wydalano go od pulpitu za zgorszenie conoscentich i rozprzężenie całej orkiestry zaimprowizowaniem wariacji tak dziwacznych i niespodzianych, że, zdało się, harpie i czarownice jego muzy we własnej osobie targały pazurami struny jego instrumentu. Ale, gdy był przytomny i spokojny, nie dorównał mu żaden inny artysta; chcąc więc nie chcąc, sprowadzało się go z powrotem, a on z czasem pogodził się mniej więcej statecznie z ciasnym kołem przepisanych adagiów i allegrów. Audytorium, ze swej strony, znając jego słabość, łowiło zazdrosnym uchem najlżejsze odchylenie, i jeżeli się na mgnienie zapomniał, co się przed okiem, jak uchem zdradzało dziwnym skurczem twarzy, albo konwulsyjnym ruchem smyczka, wnet szept dyskretny ostrzegał biednego muzyka i wywoływał go z jego Elysium lub Tartaru do wstrzemięźliwych sfer pulpitu. Wzdrygał się wówczas jak ze snu, rzucał dokoła, jakby na usprawiedliwienie, spojrzenie szybkie i wylękłe, po czym z miną upadłą i poniżoną skierowywał na ubitą i równą ścieżkę monotonii swój niesforny instrument. Za to w domu wynagradzał sobie nużącą pańszczyznę. Tam srogimi palcami chwytając nieszczęsne skrzypce, dobywał z nich, często aż do rana, akordy dziwne i fantastyczne, i nieraz, o świcie, rybak zdziwiony i strwożony tą dziwną na wybrzeżu harmonią, czuł ogarniającą go zabobonną trwogę i żegnał się, jakby syrena lub duch wodny słał jego uszom echo jękliwe innego świata.

Zewnętrzność Pisaniego odpowiadała naturze jego talentu. Rysy były szlachetne i uderzające, lecz zmęczone i błędne; czupryna czarna i niedbała zwijała się w nierozplątane pierścienie, a wielkie oczy głęboko zaryte patrzały nieruchomo, marząco i spekulatywnie. Każdy ruch jego był dziwaczny, urywany i nagły, jak myśl, która go ożywiała, a gdy sunął przez ulice lub wybrzeżem, słyszano jak śmiał się samotnie i z sobą samym gadał. Zresztą była to natura łagodna, niewinna, bez złośliwości, chętnie dzieląca się ostatnim groszem z pierwszym na drodze spotkanym lazaronem, którego lubił widzieć grzejącego się na słońcu. Był jednak nadzwyczaj nietowarzyski. Nie miał przyjaciół, nie schlebiał żadnemu protektorowi, nie chodził na żadne z tych wesołych zebrań, tak drogich dzieciom muzyki i Południa. On i jego talent zdawali się wystarczać sobie całkowicie: obaj oryginalni, pierwotni, dzicy, nierówni. Oddzielić człowieka od muzyki było niepodobieństwem. Bez niej był niczym... prostą maszyną. Z nią był królem udzielnym świata swej kreacji. Biedny Gaetano! nie było to zbyt wiele: dość był wydziedziczony w świecie innych. W jednym z miast przemysłowych Anglii można oglądać kamień nagrobny z tym napisem:

KLAUDIUSZ PHILIPS

JEGO NAJWYŻSZA POGARDA BOGACTWA I JEGO NIEZRÓWNANY TALENT SKRZYPCOWY ZDOBYWAŁY MU UWIELBIENIE WSZYSTKICH, KTÓRZY GO ZNALI.

Zbieg logiczny pochwał bardzo różnych! O, geniuszu, będzie zawsze stały związek między twą pogardą dla bogactwa, a twym talentem skrzypcowym.

Wartość kompozytorska Gaetana objawiła się głównie w utworach na jego ulubiony instrument, ten bez wątpienia ze wszystkich najszlachetniejszy, najbardziej urozmaicony w środkach i najbogatszy w potęgę patetyczną, czym Szekspir między poetami, tym wśród instrumentów narzędzie z Cremony. Pisani jednak stworzył inne jeszcze dzieła, doniosłości szerszej i w wyższym stylu, a mianowicie swą drogocenną operę, której ani przedstawiono, ani wydano, a która jednak zginąć nie może, swą „Syrenę”. To wielkie dzieło było snem jego dzieciństwa, najdroższą kochanką młodości, a teraz, ze zbliżającą się starością, „Syrena” stała tu przed nim, jako tej młodości odbicie. Daremnie walczył o danie jej światu. Nawet Paisiello, tak zacny, tak wolny od zawiści, potrząsnął życzliwą głową, gdy autor przedstawił maestro’wi di cupelle jedną z jej scen najbardziej drgających. A jednak, Paisiello! ta muzyka tak różna od wszystkich wzorów Durante’a, może jednak... Ale cierpliwości, Gaetano! czekaj swej godziny i swój instrument nastrajaj.

Jakkolwiek się to miłej czytelniczce wydać może dziwnym, cudaczna ta osobistość niemniej utworzyła więzy, które zwyczajni śmiertelnicy skłonni są uważać za swój wyłączny przywilej: był żonaty, miał dziecko. Co dziwniejsza, żona jego była córą spokojnej, równej, mało fantastycznej Anglii; daleko od niego młodsza, piękna, dobra, z łagodną angielską twarzą, poślubiła go z wyboru i (czy uwierzycie?) kochała go wciąż. Jakim sposobem wyszła za niego? Jak się to stało, że ten człowiek nieśmiały, nietowarzyski, fantastyczny ośmielił się prosić o jej rękę? Zagadka, którą rozwiążę prośbą, byście się dokoła obejrzeli i wytłumaczyli mi, jakim sposobem zdołała się pobrać połowa spotykanych żon i mężów. Po namyśle jednak, nie było w tym związku ostatecznie nic nadzwyczajnego. Dziewczę było dzieckiem naturalnym rodziców zbyt szlachetnie urodzonym, aby kiedykolwiek mogli się o nią upomnieć i uznać ją. Sprowadzono ją do Włoch dla wyćwiczenia jej w sztuce, z której się miała utrzymywać, gdyż posiadała smak i głos. Zajmowała stanowisko podrzędne, podlegała złemu obejściu. Biedny Pisani był jej nauczycielem, a ze wszystkich głosów słyszanych od kolebki, głos Pisaniego był jedynym, który jej się wydał wolnym od struny wypominającej i karcącej. Dość że... i cóż? czyż reszta sama z siebie nie wypływa? konsekwencja nie jest naturalna? Tak lub owak, pobrali się. Ta młoda kobieta kochała męża i choć tak młodziutka i łagodna, ona to raczej nim się opiekowała. Ileż razy od przykrych zajść z despotami San Carla i konserwatorium uchroniło go tajemne i uprzedzające pośrednictwo żony! Często, w ciemne noce, czekała nań u teatru z latarką, by mu świecić, i ramieniem, by go wesprzeć, bo w swych roztargnionych marzeniach muzyk byłby nieraz za swą „Syreną” pognał aż w morze! A potem umiała z taką cierpliwością, a może i (prawdziwa miłość nie zawsze jest najoświeceńszym z krytyków) z zapałem słuchać burz melodii ekscentrycznej i gorączkowej i oderwać go, zasypując przy tym pochwałami, od długich nocnych czuwań, zniewalając do spoczynku i snu. Mówiłem już, że muzyka była częścią żywą tego człowieka; to zaś łagodne stworzenie zdawało się częścią muzyki. Gdy przy nim siadała, wszystka czułość i tkliwość jego bezładnych kreacji, jakby ukradkiem wślizgiwała się w jego grę. Obecność jej reagowała zapewne na muzykę, przekształcała ją, łagodziła, ale on, nie dochodzący nigdy przyczyn, ani środków swego natchnienia, nie domyślał się tego. Wiedział tylko to jedno: że ją kocha i błogosławi. Był pewny, że jej to mówi dwadzieścia razy dziennie: nie mówił jej tego nigdy; był to człowiek mało ekspansywny, nawet z żoną. Mową jego była muzyka, mową żony – tysiące starań serdecznych! Rozmowniejszy był z Barbitonem, jak chce uczony Mersennus, by nazywano wszystkie odmiany wielkiej rodziny instrumentów rzniętych. Barbiton brzmi z pewnością lepiej niż angielskie fiddle; niech więc będzie Barbiton. Do niego umiał gadać długie godziny; chwalił go, karcił, pieścił, co mówię? (bo takim jest człowiek by najniewinniejszy!) przeklinał go! słyszano niekiedy klątwę między dwiema nutami; ale po wybryku następował zawsze budujący żal. Barbiton miał także swój język; umiał się bronić w potrzebie, i gdy się już poważył besztać, zwycięstwo zostawało się przy nim. Szlachetną osobistością były te skrzypce, Tyrolczykiem, arcydziełem sławnego Steinera. Ich wiek sędziwy miał coś tajemniczego. Ile rąk dziś w proch rozsypanych rozedrgało jego struny zanim się stał Robin’em Goodfellow, Nieodstępnym druhem Gaetana Pisani! Jego pudło nawet było czcigodne: futerał bajecznie malowany, mówiono że przez Carache’a. Za to pudło dawał pewien angielski zbieracz więcej niż Pisani kiedykolwiek skrzypcami zarobił. Ale Pisani, któremu wystarczała chałupa, był dumny z pałacu swego Barbitona. Było to jego dziecko pierworodne. Zapoznajmy się teraz z młodszym.

Jak odmalować Violę? Muzyka jest niewątpliwie odpowiedzialną w części za przyjście na świat tej młodej osoby. Wygląd jej i charakter przedstawiał rysy pokrewne z tym osobliwym i, rzec można, bezcielesnym życiem muzyki, która noc za nocą wzbierała powietrznie i fantastycznie ku gwiaździstym falom. Piękną była, lecz pięknością zgoła osobliwą, kombinacją, harmonią żywiołów przeciwnych. Włosy jej były od widzianych na Północy bogaciej i czyściej złociste, zaś oczy błyszczały ciemnym, słodkim, nieprzepartym blaskiem więcej niż włoskiej, wschodniej niemal świetności. Cera przedziwnie czysta, lecz w nieustannych przejściach od ożywienia do bladości. A z cerą zmieniał się i wyraz: przed chwilą pełna smutku, teraz znów radością samą.

Wyznaję z żalem, że tak zwane wychowanie zostało przez tę dziwną parę w córce zaniedbane. Co prawda, żadne z nich nie mogło wiele nauczyć; wiedza zresztą pod owe czasy nie była tak modną, jak dzisiaj; ale przypadek, czy natura uprzywilejowały Violę. Przyswoiła sobie przynajmniej języki ojca i matki, udało się jej również wkrótce zdobyć sztukę czytania i pisania, a matka, rzymska katoliczka, nauczyła ją wcześnie modlitwy. Tylko że przeciwdziałając tej całej edukacji, dziwne obyczaje Pisaniego i troskliwość żony, której wciąż potrzebował, często zostawiały dziecko same ze starą wyrobnicą, która zapewne szczerze je kochała, lecz kształcić go była niezdolna. Jejmość Gionetta była od stóp do głów Włoszką, co więcej, Neapolitanką. Cała jej młodość była miłością, to, co jej zostawało życia – zabobonem. Gadatliwa, na poły wariatka, prawdziwą była kumoszką. To dziecku opowiadała O książętach i rycerzach, których widziała u swych stóp; to krew jej ścinała powieściami i legendami, może starymi jak baśnie Grecji i Etrurii, o demonach, wampirach, nocnych pląsach wokoło wielkiego orzecha Benewentu i bezlitosnym uroku Złego Oka. Wszystkie te opowiadania rzucały na wyobraźnię Violi zasłonę tajemniczą, tkaną stopniowo i w milczeniu, a którą myśl dojrzalsza lat późniejszych może daremnie będzie usiłowała odgarnąć. Lecz ten romantyczny charakter wychowania usposabiał przede wszystkim bajecznie jej słuch i duszę do zawieszania się z radością pełną trwogi na muzyce ojca. Te akordy ekstatyczne, wciąż usiłujące w rzutach łamanych i niezwykłych wyrazić mowę istot nieznanego świata, kołysały ją od urodzenia. Rzec można, że dusza jej wykarmiła się na muzyce: skojarzenia pojęć i wspomnień, sensacje przykre i radosne, wszystko to łączyło się w sposób niewytłumaczony z tymi akordami, budzącymi to zachwyt, to zgrozę. One ją witały, gdy otwierała oczy na promienie słońca; one ją budziły drżącą na samotnym posłaniu wśród mroków nocy. Legendy i baśnie Gionetty jaśniej tylko tłumaczyły dziecku sens tej harmonii tajemniczej: dostarczały muzyce ojcowskiej poematów.

Córka takiego ojca nie mogła nie mieć pociągu do jego kunsztu. Skłonności te ukazały się zwłaszcza w słuchu i głosie. Już dzieckiem śpiewała bosko. Pewien kardynał, wielki zarówno w państwie, jak w konserwatorium, na wieść o jej talencie kazał ją sobie przyprowadzić. Od tej chwili rozstrzygnęły się jej losy: miała zostać przyszłą sławą Neapolu, primadonną w San Carlo. Dla rozbudzenia jej ambicji, jego eminencja wziął ją pewnego wieczora do loży: owocnym miało, być dla niej zobaczenie widowiska, co więcej, oklasków hojnie rzucanych błyszczącym signorom, które zaćmić było jej przeznaczonym. Z jakąś chwałą i świetnością otworzyło się dla niej u zarania to życie sceny, ten świat idealny Muzyki i Poezji, jedyny świat odpowiadający dziwnym snom jej dzieciństwa!... Zdało jej się, że porzucona dotychczas na obcym brzegu, powróciła wreszcie nagle do rodzinnego kraju. Zapał głęboki i prawdziwy, bogaty we wszystkie obietnice geniuszu! Dziecko lub człowieku, nie będziesz nigdy poetą, jeśliś nie odczuł całej idealności, całego romantycznego czaru tej wyspy Kalipso, gdy ci się zjawiła po raz pierwszy, gdy się podniosła zasłona magiczna, dając światu Poezji świat Prozy olśniewać!

Tak się więc rozpoczęło wtajemniczanie. Musiała teraz czytać, uczyć się, wyrażać gestem, spojrzeniem, namiętności przedstawiane na scenie; lekcje być może niebezpieczne dla wielu innych, ale bez szkody przy czystym zapale, rodzącym się ze sztuki: dusza bowiem, która ją pojmuje w jej istocie, staje się cała zwierciadłem: by móc odbić obraz rzucony na jego powierzchnię,, zwierciadło to musi być bez skazy. Violę do natury i prawdy wiódł instynkt intuicyjny. Role w jej ustach nabierały nieświadomie potęgi; głos jej wzruszał serce do łez, albo je rozpłomieniał szlachetnym oburzeniem. Ale skutki te byty jeno konsekwencją tej sympatii, którą geniusz, nawet w swej pierwotnej niewinności, czuje dla wszystkiego, co żyje, pragnie, cierpi. Viola nie była jedną z tych przedwcześnie rozwiniętych natur kobiecych, które rozumieją miłość i zazdrość, gdy ją wyczytają w wierszach: talent jej był dziwną tajemnicą, której rozwiązanie zostawiam psychologom. Może nas objaśnią, czym się to dzieje, że pewne dzieci o umyśle naiwnym i prostym, o sercu czystym, umieją z tak przenikliwym rozmysłem, w powieści zasłyszanej, w pieśni, którą im śpiewacie, rozróżnić sztukę prawdziwą od fałszywej, namiętność od emfatycznego żargonu, Homera od Racina. Niech wytłumaczą, jakim sposobem też serca, czucia i drgania jeszcze nieświadome, potrafią wiernie oddać melodyjne akcenty naturalnego wzruszenia. Viola poza tymi studiami była dzieckiem prostym i serdecznym, trochę kapryśnym, nie z charakteru (łagodnego i powolnego), ale napadami; jak się rzekło, skłonna była bez widocznego powodu przechodzić ze smutku do ożywienia, z radości do smutku. Przyczyny tych nagłych zwrotów szukać by należało w owych pierwszych, tajemniczych wpływach, którymi usiłowałem wytłumaczyć rozwój jej wyobraźni wśród ruchliwych i niewyczerpanych fal harmonii, bezustannie drżących i płynących w koło niej, gdyż zauważmy, że osobom wrażliwym na muzykę, często wśród najtrywialniejszych zajęć przypominają się melodie i motywy, dręczą je i niejako prześladują uporczywie. Muzyka, raz do duszy dopuszczona, staje się cząstką jej natury i nie ginie nigdy. Tuła się mglisto zakrętami i manowcami pamięci i słyszymy ją często tak wyraźną i żywą, jak w dniu, gdy po raz pierwszy rozedrgała struny powietrzne. Tak było z Violą: fantazja jej wywoływała niekiedy mimowolnie te wizje zniknionych harmonii; zjawiały się to wesołe, a wtedy rozpromieniały jej rysy uśmiechem; to smutne, a wówczas omraczały jej czoło, przerywały radość dziecinną, wiodły do zadum i samotności.

Zatem słusznie mówiliśmy, używając przenośni, że piękna ta istota, tak powietrzna, tak harmonijna, tak bezpośrednia w ruchach i myślach, była poniekąd córką nie muzyka, lecz muzyki. Widok jej nasuwał wrażenie, że los, który ją czeka, należy nie do życia realnego, lecz raczej do tego żywiołu romantycznego, który dla oczu umiejących patrzeć i dla serc umiejących czuć, płynie, że tak powiem, równolegle do realnego życia, płynie fala z falą, aż się oba zgubią w mrocznym oceanie.

Nic w tym też dziwnego, że Viola od dziecka i coraz silniej, w miarę poważnego i dziewiczego rozkwitu swej świeżej młodości, czuła się powołaną do przyszłości – szczęśliwej lub nędznej – lecz w jednym lub drugim razie jednodźwięcznej z romantyczną i idealną atmosferą, którą oddychała. Często przedzierała się przez krzewy wyścielające pobliską grotę Pancylipu, to gigantyczne dzieło starożytnych Cymbrów, i tam, siadłszy u świętego grobu Wergiliusza, oddawała się widzeniom, których mglistej niepochwytności nie zdołałaby żadna poezja określić, ni utrwalić, gdyż poetą nad poetami jest młode serce, gdy marzy. Często także w miejscu tym, przy progu ocienionym festonami wina, naprzeciw morza tak głęboko, błękitnie nieruchomego, zasiadała w dniach jesiennych, albo pięknym letnim wieczorem, budując swe powietrzne pałace. Któż z nas był inny za młodu, i nawet później, z pół zatartą i sćmioną nadzieją lat dalszych? Marzenie jest przywilejem człowieka, wspólnym dziedzictwem króla i chłopa. Ale te sny Violi wśród białego dnia były częstsze, dokładniejsze, uroczystsze niż u większości ludzi. Były podobne do orameiów greckich, do wizji proroczych.Rozdział II.

Fu stopor, fu vaghezza, fu diletto.

Było to zdumienie, otumanienie, szczęście.

(Ger, lib. II, 2I).

Skończona wreszcie edukacja. Viola ma rok szesnasty. Kardynał oświadczył, że czas już, by nowe imię wpisanym zostało w „Libro d’oro”, w te świetne karty, przeznaczone dzieciom sztuki i harmonii. Dobrze, ale w jakiej roli? Jakiego mistrza geniusz ma otrzymać od niej formę żyjącą, wcielenie widome? W tym sekret. Krąży pogłoska, że niewyczerpany Paisiello, zachwycony interpretacją swego: „Nel cor piu non me sento” i swego „Io son Lindoro”, pisze na występ Violi nowe arcydzieło. Inni utrzymują, że celuje w komice i że Cimarosa pracuje bez wytchnienia nad nowym „Matrimonio segreto”. Tymczasem w układach gdzieś się coś zatrzymało. Zauważono, że kardynał jest w dość złym humorze. Powiedział publicznie, a słowa te nie rokują nic dobrego: „Ta gąska jest równie szalona, jak ojciec; to, o co prosi nie ma sensu. Narady powtarzają się gęsto; kardynał w swym gabinecie ma z biednym dzieckiem przeprawy nader uroczyste. Wszystko na- próżno. Neapol, podniecony ciekawością, gubi się w domysłach. Napomnienia prowadzą do sprzeczki, i Viola wraca do domu zasępiona: nie chce grać, zerwała kontrakt.

Pisani, zbyt nieświadomy wszystkich niebezpieczeństw życia teatralnego, cieszył się był nadzieją, że ktoś przynajmniej z jego rodu przysporzy chwały jego kunsztowi. Nie podobał mu się opór córki. Nic jednak nie powiedział (nie łajał nigdy słowami), tylko chwycił za wierne skrzypce. O, ten wierny barbiton! gderał ci i to okropnie! Zgrzytał, indyczył się, jęczał, mruczał. I oczy Violi zapełniły się łzami, bo rozumiała tę mowę. Przysunęła się ukradkiem do matki i jęła szeptać, a gdy Pisani przerwał swe zajęcie, ujrzał obie, matkę i córkę, we łzach. Spojrzał na nie zdumiony; i zrozumiawszy, że im dokuczył, wrócił po swego Nierozłącznego. I oto mogło się wam teraz zdawać, że słyszycie śpiew wieszczki, chcącej ukołysać i uciszyć nastrój kapryśny przybranego dziecięcia. Płynne, zamglono, srebrzyste, sączyły się ze słodkim szmerem nuty z pod magicznego smyczka. Najuporczywszy boi byłby ustał słuchając, a od czasu do czasu poprzez słodką i żałosną melodię wymykała się nagle nuta dziwaczna, żywa, donośna, jak wybuch śmiechu, lecz śmiechu nie ludzkiego. Był to jeden z najudańszych motywów jego najdroższej opery: syrena, usypiająca śpiewem wiatry i bałwany. Nie wiadomo, co by było dalej, bo ręka jego się zatrzymała: Viola rzuciła mu się na piersi i całowała go z oczyma rzucającymi poprzez złote włosy wzrok cały uśmiechnięty szczęściem. W tejże chwili drzwi się otwarły: posłaniec od kardynała. Wzywał natychmiast Violę. Matka posyła z nią do pałacu jego eminencji. Nastała zupełna zgoda: wszystko się ułożyło. Viola dostała carte blanche i wybrała operę. O wy, zimne i barbarzyńskie ludy Północy, z waszymi rozprawami i sporami, z tłumną egzystencją Pnyx’o i Agory! Nie usiłujcie pojąć ożywienia, spowodowanego w Neapolu muzykalnym wieścią, że się cieszyć będzie nową operą i śpiewaczką nową! Ale czyja opera? Żadna gabinetowa intryga nie była okryta kiedykolwiek równą tajemnicą. Pisani wrócił wieczorem z teatru w stanie widocznego zmieszania i irytacji. Biada uszom, które by tego wieczora usłyszały jego Barbiton! Zawiesili go w jego czynnościach, obawiano się, żeby nowa opera i pierwszy występ córki nie były dla jego nerwów za ciężką próbą. A jego improwizowane wariacje, cale to diabelstwo syren i harpii wśród podobnej uroczystości, było perspektywą zbyt przestraszającą, ryzykowną. Widzieć się usuniętym i to właśnie w dniu, gdy miała śpiewać córka, której melodia była tylko jego emanacją; odsuniętym na rzecz jakiego nowego rywala: było to za wiele dla ciała i krwi muzyka. Po raz pierwszy przedyskutował sprawę słowami i spytał poważnie (cała wymowa Barbitona była niedostateczną, by wyraźnie przetłumaczyć pytanie), jaka to miała być opera i jaka rola. I Viola z równą powagą odparła, że przyrzekła kardynałowi milczeć. Pisani nie nalegał; znikł razem z skrzypcami i wkrótce ze strychu (dokąd się artysta w swych wielkich gniewach niekiedy chronił) usłyszano Nierozłącznego jęki i skargi, jakby mu łamano serce.

Przywiązanie Pisaniego mało się na zewnątrz zdradzało. Nie był z tych ojców tkliwych i pieszczących, którzy lubią patrzeć nieustannie na dzieci bawiące się u ich kolan; jego umysł i dusza były tak całkowicie pochłonięte przez sztukę, że życie domowe płynęło dokoła niego jak sen, i jakby serce, było jedyną formą zasadniczą i materialną realnością istnienia. Jest to częste zjawisko u osób, oddanych badaniom abstrakcyjnym. Usposobienie to jest przysłowiowe u matematyków.

– Proszę pana, dom się palii – zawołała w przerażeniu służąca francuskiego uczonego.

– Idź powiedz mej żonie, głupia jedna; czy się mieszam kiedy do gospodarstwa?

I wrócił do problemu.

Ale czymże jest problem? czymże matematycy, wobec muzyki? muzyki, która komponuje opery a co więcej gra na Barbitonie! Wiecie, co odpowiedział - słynny Giardini nowicjuszowi pytającemu ile trzeba czasu dla wyuczenia się gry na skrzypcach? Słuchajcie i rozpaczajcie, wy wszyscy chcący napiąć ten łuk, wobec którego Ulissesowy jest igraszką dziecinną: „Dwanaście godzin dziennie przez dwadzieścia cztery lata z rzędu”. Jakże chcecie, by człowiek, grający na Barbitonie baraszkował z dziećmi? Nie Pisani! Nieraz z żywą wrażliwością dzieciństwa biedna Viola wymknęła się z pokoju, plącząc na myśl że jej nie kocha. A jednak pod tym zewnętrznym oderwaniem artysty niemniej płynęła naturalna tkliwość ojcowska; i z czasem marzycielka zrozumiała marzyciela. A teraz, wyłączony sam od wielkiej sławy, widzieć się w niemożności powitania rozgłosu córki, widzieć tę córkę sprzysiężoną przeciw sobie! Taka niewdzięczność była ostrzejsza od wężowego zęba, i ostrzejszą od wężowego zęba była rozdzierająca skarga sympatycznego Barbitona.

Nadeszła godzina uroczysta Viola odjechała do teatru, z nią matka. Muzyk, oburzony, zamknął się u siebie. Gionetta jednym susem wpada do pokoju. Kareta jego eminencji stoi u drzwi; prosi padrone’a. Musi się rozstać ze skrzypcami, włożyć ubranie z brokateli i mankiety koronkowe. Oto są. Prędko! Prędko! I chyżo toczy się złota kolasa, i majestatycznie zasiadł się stangret i okazale harcuje szlachetny zaprzęg. Biedny Pisani, nieswój, gubi się w wirze zdumienia. Przybywa do teatru; wysiada u głównego wejścia; obraca się wkoło, patrzy za siebie, patrzy dokoła; wszędzie mu czegoś brak. Skrzypce! gdzie są? Niestety, jego duma, jego głos, jego ja, Pisani Pisaniego został w domu. On jest tylko automatem, którego lokaje ciągną schodami, korytarzami, do loży kardynała. Lecz teraz, jakież go to uderzają dźwięki? Jestże to sen? Pierwszy akt się skończył (posłano po niego dopiero, gdy powodzenie wydało się niewątpliwym) i pierwszy akt wszystko rozstrzygnął. Dobrze to czuje, mocą tej sympatii elektrycznej, ustalającej się od razu między każdą duszą osobniczą a obszernym audytorium. Czuje to po nieruchomości tłumu w zawieszeniu; czuje to nawet po wzniesionym palcu kardynała. Widzi na scenie swą Violę, promieniejącą klejnotami i świetnym strojem; słyszy jej głos drgający poprzez tysiąc serc wzruszonych, które stały się jednym sercem. Ale scena, rola, muzyka, to jego drugie dziecko; jego dziecko nieśmiertelne, córka bezcielesna jego duszy, ta, którą stworzył, wychował, ukochał podczas tylu lat poniewierki cierpliwej i zapoznania geniuszu, to jego arcydzieło, jego Syrena. To więc była tajemnica, która go tak rozdrażniła; to była przyczyna kłótni z kardynałem, sekret, mający się wykryć dopiero wobec pewnego rezultatu i córka połączyła swój tryumf z tryumfem swego ojca.

I oto stoi wobec tych wszystkich dusz schylonych, nad którymi góruje, piękniejsza nawet od syreny, wywołanej z głębin otchłannych harmonii. Długa i słodka nagroda pracy! Gdzież na ziemi znaleźć ekstazę równą tej, której doznaje geniusz, gdy ze swych ciemnych głębokości wylata nareszcie na pełne światło, w pełnie chwały.

Jednego słowa, jednego gestu nie przepuścił. Przygwożdżony do miejsca, bez tchu, trwał nieruchomy, z twarzą zalaną łzami; tylko chwilami ręka błądziła tu i owdzie; szukała machinalnie wiernego instrumentu. Czemuż nie było go tutaj, czemuż nie brał udziału w jego tryumfie?

Nareszcie zasłona zapadła i wyzwoliła burzę oklasków. Jak jeden mąż, na nogi powstało audytorium; jednym głosem okrzyknęło to imię najdroższe. Wysunęła się drżąca, blada, i w całym tłumie ujrzała tylko twarz ojca. Zgromadzenie poszło za tym wzrokiem łez pełnym i z dreszczem wzruszenia pochwyciło i odczuło uniesienie dziecka. Dobry kardynał wypchnął go łagodnie naprzód. Artysto akordów fantastycznych! córka oddała ci więcej niż życie, które jej dałeś! „Biedne moje skrzypki – rzekł ocierając oczy. – już cię nie wygwizdają więcej.