Zarządzanie kapitałem ludzkim - ebook

WSTĘP

Zrównoważony rozwój stanowi doktrynę ekonomiczną, etyczną i społeczną, która zakłada podtrzymanie jakości życia i gospodarowania środowiskiem naturalnym na poziomie umożliwiającym rozwój cywilizacyjny, jednak z zachowaniem lub nawet odtwarzaniem zużytych zasobów naturalnych. Kluczowe postulaty i znaczenie zrównoważonego rozwoju sformułowane w dokumentach Organizacji Narodów Zjednoczonych kierują uwagę na zaspokajanie podstawowych potrzeb wszystkich ludzi przy jednoczesnym zachowaniu integralności ekosystemu Ziemi. Cele zrównoważonego rozwoju formułują priorytety wobec szerokiego spektrum interesariuszy, zaś realizacja tej koncepcji nie jest możliwa bez zaangażowania przedsiębiorstw i innych instytucji. Dlatego równolegle z koncepcją zrównoważonego rozwoju zaczęło pojawiać się podejście zrównoważonego przedsiębiorstwa (sustainable organization/sustainable enterprise), które realizując idee zrównoważonego rozwoju, jednocześnie zapewnia korzyści ekonomiczne, społeczne i środowiskowe.

W wymiarze funkcjonowania organizacji koncepcja zrównoważonego rozwoju pozwala na transformację sposobu postrzegania celu i sukcesu przedsiębiorstw, a także wiąże się ze zmianą odpowiedzialności względem interesariuszy. Implementacja tej koncepcji do obszaru zarządzania kapitałem ludzkim (ZKL) zwraca uwagę na konieczność osiągania nie tylko celów ekonomicznych przedsiębiorstwa, ale także zaspokajania i równoważenia potrzeb pracowników. Sustainable Human Resource Management (SHRM) wspiera strategię zrównoważonego rozwoju organizacji, kładzie nacisk na sprawiedliwe traktowanie, dba o rozwój, zdrowie i dobrostan pracowników, wspiera praktyki organizacyjne przyjazne środowisku, zakłada rozwój kompetencji pracowników, promuje równowagę między wykonywaną pracą a codziennym życiem. Można zatem powiedzieć, że podejście to wykracza poza aspekty ekologiczne, wyrażone jako zielone zarządzanie ludźmi (Green HRM), agregując jednocześnie społeczne odpowiedzialne HRM (Socially Responsible HRM) i aspekty humanistycznego HRM (Humanistic Sustainability HRM). Oprócz społecznie odpowiedzialnego i zielonego HRM w ramach zrównoważonego HRM wyodrębnia się jeszcze podejście Triple Bottom Line HRM uwzględniające aspekty ekonomiczne, środowiskowe, a także wspólnego dobra (Common Good HRM) (Aust et al. 2020). Pomimo wyodrębnienia czterech typów Sustainable HRM granice konstruktów nie są ostre, ponieważ sama koncepcja jest w fazie intensywnego rozwoju.

W publikacji z 2014 roku Sustainability and Human Resource Management. Developing Sustainable Business Organizations Ina Enhert, Wes Harry i Klaus J. Zink szczegółowo opisali założenia SHRM w promowaniu zrównoważonego rozwoju ludzkiego i społecznego w miejscu pracy oraz w rozwoju organizacji zrównoważonych pod względem ekonomicznym, społecznym i ekologicznym. Ponadto autorzy sygnalizowali, że należy wyznaczyć kluczowe tematy i potencjalne granice SHRM, jeśli ma się ona stać koncepcją o znaczeniu wykraczającym poza tradycyjne podejście do HRM i zrównoważony rozwój korporacyjny lub CSR. Refleksja powinna oscylować wokół pytania: w jaki sposób HRM i projektowanie systemów pracy może przyczynić się do zrównoważonego rozwoju organizacji biznesowych? W tym przypadku naczelnym postulatem jest wspieranie zrównoważonego rozwoju człowieka poprzez HRM.

Realizacja tych założeń na gruncie refleksji naukowej przyświecała zespołowi Instytutu Kapitału Ludzkiego Szkoły Głównej Handlowej, który w 2019 roku rozpoczął projekt badawczy pt. „Zarządzanie kapitałem ludzkim w warunkach zrównoważonego rozwoju”. Stanowił on zadanie badawcze realizowane w ramach badań statutowych Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH pt. „Przedsiębiorstwo wobec wymogów zrównoważonego rozwoju” pod kierownictwem profesora Romana Sobieckiego.

Celem ogólnym projektu była analiza zarządzania kapitałem ludzkim i zachowań pracowników w organizacji w kontekście zrównoważonego rozwoju. Wśród celów szczegółowych znalazły się: operacjonalizacja pojęcia zarządzania w ZKL, a także zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim; wskazanie koncepcji, metod i narzędzi ZKL wspomagających realizację strategii zrównoważonego rozwoju w stosunku do współczesnych koncepcji zarządzania kapitałem ludzkim; identyfikacja i ocena praktyk w zakresie zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim. Cel praktyczny stanowiło opracowanie kanonu dobrych praktyk w zakresie wykorzystania ZKL do wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju.

Przeprowadzona przez zespół Instytutu Kapitału Ludzkiego analiza desk research dotycząca obszaru problemowego pozwoliła na wypracowanie autorskiej definicji zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim, które należy rozumieć jako:

zbiór działań obejmujący pozyskiwanie, ocenianie, motywowanie, rozwój i utrzymanie pracowników realizowanych tak, aby uzyskać najwyższą efektywność pracy, uwzględniając dobrostan pracowników, ich rodzin i innych związanych z organizacją osób i osiągnąć założone efekty synergiczne w zakresie celów ekonomicznych, społecznych i bezpieczeństwa naturalnego.

Efektem trzyletniej pracy nad projektem, zakończonej w 2021 roku, jest niniejsza publikacja stanowiąca studium empiryczne, na które składa się opis rezultatów badań jakościowych i ilościowych (na próbie 1010 respondentów), a także wstępnych metaanaliz dotyczących efektów zrównoważonego ZKL. Na potrzeby pogłębienia wniosków z przeprowadzonego badania empirycznego wyodrębniliśmy zielone praktyki ZKL, które traktujemy jako integralny element zrównoważonego ZKL. Badania empiryczne były realizowane w dwóch etapach i zostały poprzedzone analizą desk research obejmującą ponad tysiąc artykułów naukowych.

Rozważania zawarte w książce ogniskują się wokół zrównoważonego ZKL i są umieszczone w trzech częściach, natomiast na końcu umieszczony jest Dodatek zawierający opis metodyki i próby badawczej.

W części I zaprezentowano rozważania wprowadzające. Agata Lulewicz-Sas i Michał Zubek skupili się na teorii i praktyce zrównoważonego rozwoju, natomiast Rafał Łabędzki w rozdziale 2 prezentuje założenia koncepcji zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim.

Pomimo że część I stanowi wprowadzenie do zagadnień (rozdział 1 – teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju) i omówienie założeń koncepcji zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim (rozdział 2 – zrównoważone zarządzanie kapitałem ludzkim i zielone ZKL), to autorzy prezentują stosowane w firmach praktyki. Odrębnym zagadnieniem są zrównoważone zachowania pracowników, które przedstawia Anna Biłyk w rozdziale 3. Tę część zamyka rozdział 4 autorstwa Tomasza Rostkowskiego, który zaprezentował problemy budowy i wdrożenia podejścia zrównoważonego w systemie ZKL, osadzając podjętą refleksję w obszarze zarządzania zdrowiem pracowników. Tym samym podniesiony temat stanowi bezpośrednie nawiązanie do okresu, w którym realizowano badania i przygotowywano publikację – czyli czasu pandemii.

W części II przedstawiono przegląd stosowanych w firmach rozwiązań, które zostały zidentyfikowane na podstawie przeprowadzonych z kadrą kierowniczą i specjalistami HR wywiadów jakościowych (IDI). Dariusz Danilewicz i Tomasz Rostkowski w rozdziale 5 omawiają dobre praktyki biznesowe w obszarze dobrostanu pracowników (well-being). Katarzyna Mikołajczyk w rozdziale 6 skupia się na znaczeniu równowagi między pracą a życiem osobistym i aktywnością pozazawodową. Marzena Fryczyńska w rozdziale 7 podejmuje temat kariery zawodowej z perspektywy zrównoważonego rozwoju, wskazując na konkretne rozwiązania stosowane w firmach. Część drugą zamyka rozdział 8 autorstwa Hanny Kinowskiej, która charakteryzuje systemy wynagrodzeń w zrównoważonym zarządzaniu kapitałem ludzkim.

W części III zaprezentowano wyniki badań ilościowych. Układ poszczególnych rozdziałów odpowiada uwzględnionym w modelu badawczym zmiennym, które łączą się ze zrównoważonym i zielonym ZKL. Wyodrębniono: zaangażowanie w pracę (rozdział 9 – oprac. Hanna Kinowska), satysfakcję z pracy (rozdział 10 – oprac. Małgorzata Pawlak), konflikt praca–życie codzienne (rozdział 11 – oprac. Katarzyna Mikołajczyk), dobrostan w pracy (rozdział 12 – oprac. Dariusz Danilewicz), identyfikację z organizacją (rozdział 13 – oprac. Agnieszka Wojtczuk-Turek), postrzeganą zatrudnialność (rozdział 14 – oprac. Marzena Fryczyńska). Ostatni rozdział autorstwa Agnieszki Wojtczuk-Turek zawiera pogłębione analizy dotyczące efektów zrównoważonego zarządzania kapitałem ludzkim na poziomie postaw i zachowań, w których wykorzystano metaanalizę i modelowanie strukturalne (SEM).

Na końcu książki umieszczono Dodatek, w którym opisano metodykę badań, charakterystykę próby badawczej i zastosowanych narzędzi. Elementy tego opisu celowo pominięto w poszczególnych rozdziałach, tak aby skupić się w nich na omówieniu rezultatów i wniosków.

Pragnę nadmienić, że oprócz prezentacji wyników badań naszego projektu w książce Czytelnicy znajdą praktyczne przykłady wdrożeń w zakresie zrównoważonych praktyk zarządzania kapitałem ludzkim, które mogą inspirować menedżerów i specjalistów HR. Ponadto opisane mechanizmy wpływu zrównoważonych praktyk ZKL na efekty pracowników mogą być wskazówką w zakresie tego, na co szczególnie warto kłaść nacisk w firmach, aby osiągać pożądane efekty na poziomie postaw i zachowań zatrudnionych osób. Wiedza ta jest nie do przecenienia szczególnie w tych firmach, które doceniają wartość kapitału ludzkiego i opierają strategię działania na wiedzy i kompetencjach pracowników.

Doceniając unikatowe kompetencje zespołu Instytutu Kapitału Ludzkiego, którego działaniami miałam przyjemność kierować przy realizacji tego projektu, składam serdeczne podziękowania za Waszą kreatywność, zaangażowanie i niezawodność.

Agnieszka Wojtczuk-TurekRozdział
1
Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju
Agata Lulewicz-Sas, Michał Zubek
Instytut Kapitału Ludzkiego SGH

Wstęp

Koncepcja zrównoważonego rozwoju w Polsce jest umocowana prawnie w konstytucji zgodnie z artykułem 5, w myśl którego: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Odwołanie się w konstytucji do zasady zrównoważonego rozwoju świadczy o zaliczeniu tej zasady do ważnych celów działania organów państwa. W ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska zrównoważony rozwój definiuje się jako „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.

Zrównoważony rozwój jest koncepcją interdyscyplinarną i wciąż aktualną ze względu na brak harmonii w sferze środowiskowej, społecznej i gospodarczej. Od wielu już lat teoretycy i praktycy gospodarczy prowadzą dyskusje i podejmują inicjatywy mające na celu zminimalizowanie rozbieżności między założeniami i naukowymi zasadami a praktyczną realizacją omawianej koncepcji.

W tym rozdziale przedstawiono różne ujęcia i interpretacje terminu „zrównoważony rozwój” na podstawie przeglądu literatury (analiza i krytyka piśmiennictwa), analizy bibliometrycznej i wywiadów pogłębionych (IDI) – odpowiedzi udzieliło 16 respondentów (przedsiębiorstwa i instytucje działające w branżach: przemysł, usługi i administracja).

Poszukując interpretacji zrównoważonego rozwoju (sustainable development), dokonano analizy baz danych (Pro Quest, Bazekon, Wiley Online Library, Web of Science), wykorzystując słowa klucze, tj. definition of sustainable development, sustainable development. W analizie nie uwzględniono terminu sustainability, ponieważ według słowników tłumaczenie tych słów jest analogiczne. Ponadto z praktycznych kontaktów z respondentami wynika, że sformułowania sustainable development i sustainability, według ich rozumienia, są pokrewne i dotykają tej samej materii. W ramach wyszukiwanych fraz uzyskano 46 358 rekordów, z czego do szczegółowej analizy wybrano po 200 pozycji z każdej bazy w treściach skupiających się w największym stopniu na problematyce zrównoważonego rozwoju. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zdecydowana większość autorów, mimo iż artykuły powstawały w ciągu ostatnich pięciu lat, korzysta z interpretacji zrównoważonego rozwoju zaprezentowanej w deklaracji komisji Brundtland z 1987 roku. Analizę bibliometryczną przeprowadzono na podstawie tekstów naukowych zamieszczonych w bazie bibliograficznej Web of Science z wykorzystaniem oprogramowania VOSviewer z lat 2017–2021.

Zrównoważony rozwój – definicje i interpretacje

Zrównoważony rozwój, trwały rozwój, trwały i zrównoważony rozwój, ekorozwój jako doktryna ekonomii zakładająca jakość życia na poziomie, na jaki pozwala obecny rozwój cywilizacyjny, stoi w sprzeczności z „żelazną regułą ekonomii” Thomasa Malthusa (Żylicz 1998). Wbrew tej regule, która przeciwstawia się wszelkiej pomocy materialnej na rzecz ubogich, idea zrównoważonego rozwoju dąży do sprawiedliwości społecznej, wyrównywania jakości życia i dbałości o środowisko naturalne.

Pojęcie zrównoważonego rozwoju pochodziło pierwotnie z dziedziny leśnictwa. Uznaje się, że to Hans Carl von Carlowitz (1713) jest twórcą terminu „trwałości” (die Nachhaltigkeit), definiowanego jako „sposób gospodarowania lasem polegający na tym, że wycina się tylko tyle drzew, ile może w to miejsce urosnąć, tak by las nigdy nie został zlikwidowany, by mógł się zawsze odbudować”. Idea ta dała społeczeństwom impuls nie tyle do zrównoważenia, ale do planowania trwałości rozwoju gospodarki przez dłuższy czas. Hans Carl von Carlowitz nie traktował przyrody jako rezerwuaru surowców, uważał, że rozwój handlu i przetwórstwa musi służyć wspólnemu dobru, zależało mu na podniesieniu gospodarki kraju i bytu poddanych. W jego poglądach jasno uwidacznia się „trójkąt trwałości”, z którego wynika, że gospodarka ma tworzyć dobrobyt społeczeństwa, wynikający z trwałego w czasie (kontinuierliche), ciągłego (perpeturliche) i stałego (immerwährend) użytkowania. Ta odnowiona osiemnastowieczna koncepcja „trwałego rozwoju” powstała jako odpowiedź na poważne zagrożenie naturalnych podstaw rozwoju gospodarczego społeczeństw.

Wobec diagnozowanych ograniczonych możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb zarówno obecnego, jak i przyszłych pokoleń, istniejąca koncepcja zrównoważonego rozwoju została w drugiej połowie XX wieku zmodyfikowana w celu zapobiegania trwale pogłębiającym się asymetrycznym relacjom między kapitałem przyrodniczym, społecznym i ekonomicznym.

Zrównoważony rozwój to przede wszystkim rozwój oparty na racjonalnym gospodarowaniu zasobami kulturowymi i przyrodniczymi w skali lokalnej i globalnej, które są wyczerpywalne, nieodnawialne lub mają ograniczoną zdolność samoodtwarzania. Główną jego istotą nie jest rozwój substytucyjny, tj. wskazujący na poprawę jednej części środowiska w zamian za zniszczenie jego innej części. Jest to rozwój wszystkich części gospodarki w sposób niezagrażający środowisku.

Inicjatorem działań na rzecz zahamowania degradacji środowiska był sekretarz generalny ONZ Sithu U Thant, którego raport „Człowiek i jego środowisko” z 1969 roku, przedstawiający skalę zagrożeń związanych z zatruwaniem środowiska naturalnego, rabunkową gospodarką surowcami i eksplozją demograficzną, dowodził, że „przyrodę można ujarzmić tylko posłuszeństwem”. Raport U Thanta zapoczątkował międzynarodową dyskusję mającą na celu rozwiązywanie problemów środowiskowych.

W dniach 5–16 czerwca 1972 roku odbyła się Międzynarodowa Konferencja ONZ w Sztokholmie pod hasłem „Mamy tylko jedną Ziemię”, podczas której ochrona środowiska została uznana za podstawowy obowiązek państwa. Pojawił się wówczas także termin „polityka ochrony środowiska”, co spowodowało konieczność powołania wyspecjalizowanej agencji ONZ zajmującej się zagadnieniami ochrony środowiska – Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska UNEP (United Nations Development Programme). Proklamowana na Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Naturalnego Środowiska deklaracja składa się ze wstępu i 26 zasad, w tym m.in.:

• człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku takim, które pozwalałoby mu na przyzwoite życie w dobrobycie,

• człowiek ponosi poważną odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych pokoleń,

• naturalne zasoby Ziemi, obejmujące powietrze, wodę, glebę, florę i faunę, a zwłaszcza reprezentatywne przykłady naturalnych ekosystemów, muszą być chronione dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń poprzez staranne planowanie i odpowiednie zarządzanie,

• zdolność Ziemi do produkowania istotnych dla życia i wciąż odnawianych zasobów musi być utrzymana, a w niektórych przypadkach przywrócona lub poprawiona,

• rozwój gospodarczy i społeczny ma istotne znaczenie dla zapewnienia odpowiedniego środowiska życia i pracy człowiekowi oraz stworzenia warunków na Ziemi, które są niezbędne dla poprawy jakości życia.

W latach 70. XX wieku ukazał się raport ONZ opracowany w ramach Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu”, który wykorzystano do utworzenia nowego pojęcia „trwały rozwój”. Po raz pierwszy pojęcie to pojawiło się w raporcie zatytułowanym „Nasza wspólna przyszłość” opracowanym przez Komisję ONZ do Spraw Środowiska i Rozwoju kierowaną przez Gro Harlem Brundtland i przyjętym podczas 42. Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 4 sierpnia 1987 roku.

Ważnymi wydarzeniami przełomowymi w kształtowaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju były:

• Traktat o Unii Europejskiej – traktat z Maastricht – luty 1992 – wskazał na potrzebę koordynowania różnorodnych polityk Unii (rolnej, energetycznej, przemysłowej, regionalnej) przy jednoczesnym uwzględnieniu wymogów ochrony środowiska w każdej z nich. Działania w dziedzinie ochrony środowiska zdefiniowano jako:

– zachowanie, ochronę i poprawę jakości środowiska,

– ochronę zdrowia człowieka,

– rozważne i racjonalne zużywanie zasobów naturalnych,

– zmniejszenie lub wyeliminowanie transgranicznych przepływów zanieczyszczeń.

• Międzynarodowa konferencja z inicjatywy ONZ w Rio de Janeiro „Szczyt Ziemi – Środowisko i Rozwój” (United Nations Conference on Environment and Development, UNCED) – czerwiec 1992 – największy krok w kierunku ochrony środowiska. Przyjęto na niej ustalenia określające fundamentalne zasady w polityce społeczno-gospodarczej nakazujące uwzględnienie ochrony środowiska. Uchwalono takie dokumenty jak:

– Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu,

– Agendę 21 – katalog celów ochrony do zrealizowania w XXI wieku,

– Konwencję o zachowaniu różnorodności biologicznej,

– Deklarację dotyczącą kierunku rozwoju, ochrony i użytkowania lasów.

• Traktat Amsterdamski – październik 1997 – wyznaczył główny cel UE: promowanie postępu gospodarczego i społecznego, wysokiego poziomu zatrudnienia oraz zrównoważonego i trwałego rozwoju.

• Konferencja w Cardiff – czerwiec 1998 – ustalono, że o jakości życia w pierwszej kolejności decyduje zdrowe środowisko naturalne.

Wiek XXI to kontynuacja działań przede wszystkim zmierzających do ochrony środowiska. I tak w 2001 roku odbyło się spotkanie Rady Europejskiej w Göteborgu, podczas którego uzgodniono strategię zrównoważonego rozwoju opartą na założeniu skoordynowanej analizy efektów wszystkich realizowanych polityk – efektów gospodarczych, społecznych i w dziedzinie ochrony środowiska.

W 2002 roku (sierpień–wrzesień) odbył się Szczyt Ziemi „Rio+10”w Johannesburgu. Był on podsumowaniem realizacji postanowień podjętych na konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku. Poruszano na nim tematy związane z równomiernym podziałem korzyści z globalizacji, ograniczaniem ubóstwa z jednej strony i nadmiernej konsumpcji z drugiej oraz zarządzaniem zasobami międzynarodowymi. Na szczycie w Rio de Janeiro pod przewodnictwem sekretarza generalnego ONZ Kofi Annana zidentyfikowano pięć kluczowych obszarów dla zrównoważonego rozwoju: (1) zaopatrzenie w wodę i sanitację, (2) politykę energetyczną, (3) zdrowie, (4) rolnictwo i (5) bioróżnorodność. Szczególną uwagę międzynarodowa społeczność poświęciła problemom Afryki i inicjatywie Nowego Partnerstwa dla Rozwoju Afryki (New Partnership for Africa᾽s Development, NEPAD).

Kolejnym istotnym wydarzeniem mającym wpływ na zrównoważony rozwój była konferencja – Rio+20 „The Future We Want” – czerwiec 2012, podczas której wypracowano 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Goals, SDGs), obejmujących 169 szczegółowych celów operacyjnych i ponad 230 powiązanych wskaźników.

W Raporcie Brundtland zrównoważony rozwój został zdefiniowany jako „rozwój, który zaspokaja potrzeby teraźniejszości bez uszczerbku dla zdolności do rozwoju przyszłych pokoleń w celu zaspokojenia ich własnych potrzeb”. Wkrótce jednak dostrzeżono, że nie wskazano owych potrzeb, jaką hierarchię problemów należy przyjąć i jak je rozwiązywać. Michael R. Redclift (2009: 35) napisał, że „definicja ta weszła do użytku w sytuacji braku zgody dotyczącej procesu, który niemal dla każdego jest czymś pożądanym. Jednak prostota tego ujęcia jest zwodnicza i przysłania złożoność problematyki. (…) analizując definicję Brundtland, widać wyraźnie, że same «potrzeby» zmieniają się w czasie, dlatego jest mało prawdopodobne (jak zakłada definicja), aby potrzeby przyszłych generacji były takie same jak potrzeby obecnego pokolenia. Oczywiście rozwój sam w sobie przyczynia się do określania «potrzeb», pomagając w ich odmiennym definiowaniu dla każdego pokolenia i różnych kultur. Czy zatem rozwój i wzrost ekonomiczny mogą być podstawowymi wyznacznikami zmieniających się potrzeb i do jakiego stopnia nasza świadomość zmian w sferze potrzeb wpływa na ich zaspokojenie?”.

Dyskusja nad definicjami zrównoważonego rozwoju często przybiera charakter dychotomiczny. Xin Huang i Wenzhong Zhu (2017) w podejściu do zrównoważonego rozwoju wskazują na stosowanie różnych określeń opisujących zrównoważony rozwój przez badaczy: William M. Adams (1995), który rozróżnia „technocentryków i ekocentryków”; Mark S. Rossi et.al. (2000) mówiący o „poglądzie biznesowym i poglądzie politycznym”; Giles Atkinson (2000) używający określeń różnicujących „jasna (płytka) zieleń i głęboka zieleń”; Frederic Ang i Steven Van Passel (2012), Jan Bebbington (2001), Mark Purdon (2013) odróżniający „słaby zrównoważony rozwój i silną trwałość”.

Odnosząc się do definiowania zrównoważonego rozwoju przez Frederica Anga i Stevena Van Passela (2012), Jana Bebbingtona (2001), Marka Purdona (2013), należy wskazać, jak ważny jest obecny kryzys środowiskowy, który w przypadku braku zmian w jego traktowaniu zagraża ludzkości i przyrodzie. W przypadku słabego zrównoważenia problemy środowiskowe i społeczne są dostrzegane, ale nie uważa się, że powodują one konsekwencje w ciągłości rozwoju pokoleń. Jak założył Maarten Hajer (1997), społeczeństwo może sobie poradzić z kryzysem ekologicznym w ramach obecnych struktur społecznych i instytucji gospodarczych, ponieważ rozwiązania zostaną znalezione w ramach rozwoju istniejących praktyk i mechanizmów rynkowych. Według Bebbingtona (2001) żadna radykalna zmiana nie jest potrzebna, żeby społeczeństwo łatwo mogło osiągnąć stan zrównoważenia.

W literaturze przedmiotu widoczny jest silny zrównoważony rozwój, traktujący biosferę jako całość w centrum badań (Daly, Cobb 1989; Dryzek 1997). Wzrost gospodarczy traktowany jest jako główna przyczyna problemów społecznych i środowiskowych oraz „rozwoju, który nie zabezpieczy zachowania naturalnego kapitału ” (Jain, Jain 2013).

Normatywne użycie definicji zrównoważonego rozwoju zaczerpnięte z wcześniej wymienionego Raportu Brundtland z 1987 roku wskazuje na widoczną ewolucję od czasu jej publikacji (Redclift 2005). Raport podaje dwie definicje normatywne. Pierwsza często określana mianem „Nasza wspólna przyszłość” wskazuje na „zaspokojenie potrzeb teraźniejszych bez narażania zdolności przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb” (WCED, 1987). Druga, znana jako „trzy filary zrównoważonego rozwoju”, łączy kwestie gospodarcze, społeczne i środowiskowe.

Dotychczas większość organizacji kojarzyło ideę zrównoważonego rozwoju z pierwszym wymiarem gospodarczym (ekonomicznym), na który składa się siła finansowa, produktywność i wynik ekonomiczny (Steurer et al. 2005). Wynikało to z faktu, że najlepiej prosperujące i silne finansowo organizacje dążyły do utrzymania konkurencyjności i przewagi w sposób zrównoważony (Rincon-Roldan, Lopez-Cabrales 2020). Współcześni przedsiębiorcy coraz lepiej rozumieją ideę zrównoważonego rozwoju, co więcej – uznają, że równowaga ekonomiczna jest powiązana z dobrobytem ekonomicznym i jakością życia. Jak zauważają Sungchul Choi i Alex Ng (2011), utrata zatrudnienia, niepewność finansowa, utrata dochodów osobistych ludzi rozszerza perspektywę zrównoważonego rozwoju gospodarczego z zewnętrznej perspektywy biznesowej organizacji na osobistą perspektywę wewnętrzną pracownika (Florea et al. 2013).

Drugi wymiar – społeczny – zakłada, że zrównoważony rozwój generuje procesy dobrobytu społecznego związane ze zdrowiem, bezpieczeństwem i jakością życia członków organizacji (Janker, Manna 2020). W celu zapewnienia dobrego samopoczucia pracowników głównym wyzwaniem dla organizacji jest znalezienie równowagi między potrzebami osobistymi i organizacyjnymi, co stało się niezwykle trudne ze względu na etyczne implikacje decyzji podejmowanych przez organizacje, gdzie interes organizacji jest stawiany ponad interesem indywidualnym (Choi, Ng 2011). W związku z tym Liviu Florea et al. (2013) uważają, że zrównoważony rozwój kładzie nacisk na znaczenie inwestycji i wysiłków dokonywanych przez organizacje w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej przy jednoczesnej integracji interesów organizacji i jej pracowników.

Trzeci wymiar związany jest z ochroną środowiska i zaangażowaniem w ochronę zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń. Ten wymiar tradycyjnie uwzględnia eksploatację zasobów, emisję do środowiska i inne szkody w środowisku. Jeffrey Pfeffer (2010) podkreślił znaczenie zasobów ludzkich w zarządzaniu zasobami organizacji, wskazując na potrzebę minimalizacji marnotrawstwa surowców znajdujących się w dyspozycji organizacji, a tym samym – zwiększenia produktywności.

Literatura przedmiotu (Deszczyński 2013: 2–3; Kołodko 2016: 26–32; Woźniak 2019: 158–173) wskazuje, że idea zrównoważonego rozwoju jest swoistym kompromisem, osiągniętym w ramach łącznego ujęcia takich kapitałów składowych rozwoju jak ekologiczny, społeczny czy ekonomiczny. Zagadnienie zrównoważonego rozwoju na gruncie ekonomii wyrasta w świetle tzw. ekonomii rozwoju, w której miejsce zajmują zarówno teorie neoklasyczne, poprzez teorie oparte na liniowym modelu wzrostu gospodarczego, bazujące na dwusektorowym i dwubiegunowym charakterze gospodarki światowej, po teorie, w których podkreśla się zagadnienie odpowiedzialności w kontekście planowanego i realizowanego rozwoju gospodarczego, czy teorie ekonomii umiaru.

Jak podkreśla Barbara Siuta-Tokarska (2020: 172–177), „o rozwoju myśli nad zagadnieniem zrównoważonego rozwoju mogą świadczyć zmiany w postrzeganiu i rozumieniu samego pojęcia «zrównoważony rozwój»”. Przedstawione przez nią definicje zrównoważonego rozwoju wskazują wyraźnie na ewolucję w kontekście refleksji naukowej w tej problematyce:

• od pojmowania zrównoważonego rozwoju odnoszącego się do wzrostu gospodarczego, wspieranego przez środowisko przyrodnicze i społeczne (Pirages 1977), co sugeruje wiodącą rolę w tym procesie kapitału ekonomicznego,

• poprzez uznanie go za taki rozwój gospodarczy, który jest pożądany społecznie, uzasadniony ekonomicznie i dopuszczalny ekologicznie (Dubel 1998),

• aż po uznanie potrzeby realizacji rozwoju wykraczającego poza dotychczasowe ramy odniesienia w kierunku tworzenia nowego modelu gospodarki, opartej na wiedzy i innowacyjności, gdzie rodzi się nowa jakość kapitału ludzkiego jako siły sprawczej zharmonizowanego podnoszenia jakości życia we wszystkich sferach bytu i działania ludzkiego.

Wymaga to upowszechniania holistycznego, interdyscyplinarnego myślenia o rozwoju, w którym przestrzenie bytu i działania ludzkiego współistnieją, będąc ze sobą sprzężone, gdzie proces decyzyjny podlega wielu kryteriom wyboru, przy czym ekonomiczność jest jedynie środkiem realizacji celów rozwojowych, a nie celem samym w sobie (Woźniak 2019). Co potwierdza Kazimierz Górka et al. (2016), że „samo właściwe pojmowanie idei zrównoważonego rozwoju nie stanowi gwarancji jej realizacji, jest jedynie pierwszym krokiem na drodze do niej prowadzącej”.

Cele zrównoważonego rozwoju

Interpretacja zasad zrównoważonego rozwoju koncentrujących się na podstawowej roli jednostki ludzkiej w rozwoju świata pochodzących z Agendy 21 przyjętej przez ONZ w 1992 roku zyskała na znaczeniu dopiero w 2000 roku, co było wynikiem przyjęcia Deklaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych określającej Milenijne Cele Rozwoju z perspektywą ich realizacji do 2015 roku (ONZ, 2000). Obecnie na podstawie dokumentu przyjętego w 2015 roku „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” (ONZ, 2015) zastąpiono Milenijne Cele Rozwoju Celami Zrównoważonego Rozwoju z perspektywą ich realizacji do 2030 roku.

Cele te reprezentują nadrzędny dyskurs, w ramach którego toczą się debaty na temat wiedzy i społeczeństwa wiedzy, ponadto mieszczą w sobie dwa inne podejścia: techniczno-naukowe i pluralistyczno-partycypacyjne. Jak dowodzą Sarah Cummings et al. (2018), wiedza i społeczeństwo wiedzy mają marginalne znaczenie dla celów zrównoważonego rozwoju, ale już dyskurs techniczno-naukowy jest dominującym na poziomie wdrażania celów, zaś debaty pluralistyczno-partycypacyjne są istotne na poziomie wizji i strategii. Autorzy ci wskazują na niedopasowanie między wizją a strategią i realizacją a celami. Wizja i strategia to proces transformacyjny, podczas gdy implementacja, cele i zadania to tradycyjny biznes. W politycznej debacie wokół formułowania celów zrównoważonego rozwoju aktywiści społeczeństwa obywatelskiego, eksperci techniczni, naukowcy i decydenci polityczni z krajów rozwijających się opowiadali się za nowym podejściem do rozwoju, podczas gdy kraje rozwinięte i potężne korporacje starały się utrzymać status quo i unikać redystrybucji władzy i zasobów (Cummings et al. 2018).

Z perspektywy rządów państw zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się na podstawie wyżej przywołanego dokumentu wyznaczony został międzynarodowy kierunek zmian:

• Cel 1: Wyeliminować ubóstwo we wszystkich formach na całym świecie.

• Cel 2: Wyeliminować głód, zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo.

• Cel 3: Zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie oraz promować dobrobyt.

• Cel 4: Zapewnić wszystkim edukację wysokiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie.

• Cel 5: Osiągnąć równość płci i wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt.

• Cel 6: Zapewnić wszystkim równy dostęp do czystej wody i właściwych warunków sanitarnych.

• Cel 7: Zapewnić wszystkim dostęp do źródeł stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie.

• Cel 8: Promować stabilny zrównoważony wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz zapewnić godną pracę dla wszystkich ludzi.

• Cel 9: Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność.

• Cel 10: Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami.

• Cel 11: Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu.

• Cel 12: Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji.

• Cel 13: Podjąć pilne działania w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom.

• Cel 14: Chronić morza i oceany, i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w zrównoważony sposób.

• Cel 15: Chronić, przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymywać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biologicznej.

• Cel 16: Promować pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz budować na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu.

• Cel 17: Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Cele te są wynikiem porozumienia dotyczącego priorytetów zrównoważonego rozwoju. „Założeniem Celów Zrównoważonego Rozwoju i powiązanych z nimi zadań jest przestrzeganie praw człowieka w odniesieniu do wszystkich ludzi oraz osiągnięcie równości płci i wzmocnienie pozycji wszystkich kobiet i dziewcząt. Cele Zrównoważonego Rozwoju i powiązane z nimi zadania są współzależne i niepodzielne oraz zapewniają równowagę pomiędzy trzema aspektami zrównoważonego rozwoju: gospodarczym, społecznym i środowiskowym” (ONZ. Rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 25 września 2015 r., Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030).

Koncepcja zrównoważonego rozwoju – analiza bibliometryczna

Identyfikację obszarów badawczych w ramach koncepcji zrównoważonego rozwoju można przeprowadzić z wykorzystaniem technik bibliometrycznych polegających na zastosowaniu metod ilościowych (matematycznych i statystycznych) do analizy tekstów naukowych. Szczególnie użyteczna w tym przypadku jest technika bazująca na analizie współwystępowania słów (co-word analysis) w analizowanym tekście (głównie w publikacjach naukowych). Technika ta może być stosowana na poziomie tytułów, listy słów kluczowych, streszczenia publikacji lub nawet całej jej zawartości (całego rekordu) (Klincewicz et al. 2012: 80). Współwystępowanie słów nie tylko może sygnalizować istnienie obszarów/podobszarów badawczych, ale też może być wykorzystane do identyfikacji kierunków dalszego rozwoju danego obszaru badawczego (Dobrzyński et al. 2013: 25).

W ramach prowadzonych badań poddano analizie teksty naukowe zamieszczone w bazie bibliograficznej Web of Science. Analizę współwystępowania słów przeprowadzono, wykorzystując oprogramowanie VOSviewer, opracowane przez Leiden University w Centre for Science and Technology Studies w Holandii. Oprogramowanie opiera się na algorytmie nazywanym „wizualizacją podobieństw”, czyli VOS (visualization of similarities) (Klincewicz et al. 2012: 133) i umożliwia graficzne przedstawienie sieci bibliometrycznych, a w szczególności opracowywanie map powiązań między słowami kluczowymi, wskazanie najczęściej występujących pojęć w zdefiniowanym opisie bibliograficznym rekordu, wyróżnienie klastrów grup analizowanych pojęć, opracowanie mapy intensywności cytowań wyróżnionych pojęć.

Analiza bibliometryczna pozwalająca na identyfikację obszarów badawczych w ramach koncepcji zrównoważonego rozwoju przebiegała w trzech etapach przedstawionych na rycinie 1.1.

Rycina 1.1.
Etapy analizy bibliometrycznej wykorzystywanej do identyfikacji obszarów badawczych w ramach koncepcji zrównoważonego rozwoju
Źródło: (Lulewicz-Sas 2016: 64).

Etap 1 obejmował wyszukiwanie rekordów w bazie Web of Science. Wyszukiwanie zawężono do dwóch kryteriów, a mianowicie: okres publikacji (analizą objęto okres od 2017 roku do 15 września 2021 roku) i słowa kluczowe w tytule artykułu lub jako temat artykułu (wyszukiwano termin sustainable development). Skutkiem przeszukiwania bazy była identyfikacja 9491 publikacji spełniających przyjęte kryteria. Do pliku tekstowego zostały wyeksportowane rekordy z ich pełnymi opisami (author, title, source, abstract).

Celem etapu 2 było przygotowanie wizualizacji (mapy) powiązań obszarów tematycznych. Wizualizację wykonano z wykorzystaniem oprogramowania VOSviewer, importując plik tekstowy z rekordami wyekscerpowanymi z bazy Web of Science.

Etap 3 to analiza uzyskanych w trakcie procedury badawczej wyników. Określenie wzajemnych powiązań pomiędzy wyróżnionymi słowami kluczowymi odbyło się według następujących formuł (Gudanowska 2015: 261):

gdzie:

P(A|B) – sumaryczne powiązanie pomiędzy wybraną parą słów kluczowych (A i B),

(A|B) – jednostkowe powiązanie pomiędzy wybraną parą słów kluczowych (A i B),

n – liczba analizowanych słów kluczowych,

i – liczba artykułów naukowych (i = 1, 2, …, n),

A,B − poszczególne słowa kluczowe,

arti − zbiór słów kluczowych charakteryzujących dany tekst naukowy (wyszukiwanie słów kluczowych zawężono do okresu od 2017 do 2021 roku oraz pól wyszukiwania topic i title).

W wyniku przyjętego postępowania badawczego możliwe było przedstawienie mapy sieci powiązań między słowami kluczowymi z zakresu zrównoważonego rozwoju (rycina 1.2).PRZYPISY

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. Nr 78, poz. 483).

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.).

Dokładny opis metodyki badania zawarty został w Dodatku.

Por. https://pl.pons.com/ i https://www.diki.pl/ (dostęp: 30.09.2021).

Raport z badań statutowych 2019–2020 prowadzonych przez Instytut Kapitału Ludzkiego w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH w Warszawie.

Zgodnie z teorią Malthusa istnieje tylko jeden stały dochód per capita, który odpowiada zerowemu przyrostowi ludności. Dochód ten, według współczesnych standardów, jest bardzo niski, pozwala jedynie na przeżycie i spłodzenie dwójki dzieci (subsistence level). Według tej teorii zwiększenie produktywności w rolnictwie (postęp technologiczny) bądź zwiększenie powierzchni gruntów ornych skutkują zwiększeniem populacji przy zachowaniu niezmienionego poziomu dochodu per capita. Stan tzw. pułapki maltuzjańskiej, charakteryzującej się tym, że sytuacja ekonomiczno-gospodarcza kraju, w której wzrost produktywności i wzrost dochodów skutkuje zwiększeniem populacji, nie prowadząc jednocześnie do wzrostu standardów życiowych, występował we wszystkich krajach świata do czasu rewolucji przemysłowej.

Oprogramowanie jest dostępne na stronie http://www.vosviewer.com/Home.