Zastosowanie metod prawnoporównawczych w procesie tłumaczenia - ebook

Niniejsza monografia – jako rozprawa doktorska – została przedłożona w 2023 r. w postępowaniu w sprawie nadania stopnia doktora w dyscyplinie językoznawstwo prowadzonym na Uniwersytecie Warszawskim. Autor pragnie podziękować dr hab. Joannie Osiejewicz, prof. UW, za opiekę promotorską, a także za motywację, liczne wartościowe uwagi oraz bezcenną pomoc w rozwijaniu warsztatu naukowego. Ponadto autor składa podziękowania recenzentom: dr. hab. Arturowi Kubackiemu, prof. UKEN, dr hab. Jolancie Lubosze-Kruglik, prof. UŚ, oraz dr. hab. Stanisławowi Goździowi-Roszkowskiemu, prof. UŁ, za wnikliwą lekturę oraz życzliwe uwagi i sugestie, w tym zachętę do wydania rozprawy w formie książkowej.

STRESZCZENIE

Przedmiotem niniejszego opracowania są badania dotyczące możliwości użytecznego zastosowania metod prawa porównawczego (komparatystyki prawniczej) w procesie tłumaczenia prawniczego. Istotne dla przeprowadzonych badań jest znane z literatury przekładoznawczej stwierdzenie, że proces tłumaczenia prawniczego zachodzi nie tylko na poziomie języka źródłowego i języka docelowego, lecz także na płaszczyźnie związanych z tymi językami systemów prawnych. To zetknięcie się zagadnień prawnych i językowych budzi naturalne zainteresowanie prawem porównawczym wśród przekładoznawców. Nie dziwi zatem, że w literaturze translatoryki prawniczej nawiązania do prawa porównawczego pojawiają się od kilkudziesięciu lat. Roli prawa porównawczego upatruje się w dostarczaniu tłumaczom prawniczym niezbędnej wiedzy, również na etapie ich kształcenia, a także w możliwości bezpośredniego wykorzystania prawa porównawczego w procesie tłumaczeniowym, zwłaszcza w zakresie przekładu terminologii. Niektórzy autorzy sugerują wręcz, że tłumaczenie prawnicze stanowi praktyczną realizację prawa porównawczego (ang. an exercise in/of comparative law). Pomimo tych licznych nawiązań przegląd literatury translatoryki prawniczej prowadzi do wniosku, że trudno jest znaleźć w niej konkretne informacje o tym, jak prawo porównawcze ma być stosowane przez tłumaczy, a w szczególności które metody prawnoporównawcze powinni oni stosować. Prawo porównawcze jest często traktowane dosyć powierzchownie, o czym świadczy fakt, że jedyną metodą prawnoporównawczą stosunkowo dobrze poznaną w translatoryce prawniczej jest metoda funkcjonalna, która na potrzeby tłumaczenia prawniczego została zaadaptowana przez Šarčević w ramach koncepcji ekwiwalentu funkcjonalnego. Do wiodącego opracowania tej autorki odwołują się liczni autorzy. W wielu publikacjach obraz prawa porównawczego jest oparty na klasycznym dziele Zweigerta i Kötza, stanowiącym podstawowy wykład metody funkcjonalnej, którą jego autorzy uznali w istocie za jedyną właściwą metodę prawnoporównawczą. Zaskakuje fakt, że w znacznym stopniu niezauważona w literaturze przekładoznawczej pozostała ożywiona dyskusja tocząca się wśród komparatystów na przestrzeni ostatnich trzech dekad, w ramach której nie tylko poddano tradycyjną metodę funkcjonalną krytyce, lecz przede wszystkim zwrócono uwagę na podejścia alternatywne i potrzebę pluralistycznego spojrzenia na metodologię prawnoporównawczą. Wobec braku opracowań ujmujących współczesną metodologię prawa porównawczego w sposób kompleksowy i dotyczących zarazem praktycznych aspektów jej zastosowania w tłumaczeniu prawniczym niniejsze opracowanie służy uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o to, czy zastosowanie metod prawnoporównawczych może być użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego. W celu udzielenia odpowiedzi na powyższe pytanie (główne pytanie badawcze) po krótkim wprowadzeniu (rozdział 1) omówiono najpierw najistotniejsze zagadnienia teoretyczne dotyczące trzech podstawowych wątków: juryslingwistyki (rozdział 2), tłumaczenia prawniczego (rozdział 3) oraz prawa porównawczego i jego związków z przekładem (rozdział 4). Następnie w rozdziale 5 sporządzono zestawienie metod prawnoporównawczych, które wstępnie przeanalizowano pod kątem ich adekwatności do zastosowania w tłumaczeniu prawniczym. Zestaw metod składający się z metody ogólnej, którą stanowi samo porównywanie, oraz metod szczegółowych (metody funkcjonalnej, metody strukturalnej i metody hermeneutycznej) był przedmiotem badań omówionych w rozdziale 6. Dane do badań obejmowały tekst źródłowy księgi drugiej polskiego Kodeksu cywilnego, zatytułowanej Własność i inne prawa rzeczowe, oraz jego trzy istniejące przekłady na język angielski. Zostały one poddane kontrastywnej lingwistycznej analizie tekstu o charakterze jakościowym i ilościowym. Co jednak najistotniejsze, w toku badań w sposób eksperymentalny zastosowano wskazane metody prawnoporównawcze (zostało to określone mianem tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej) w celu weryfikacji terminów użytych w badanych tekstach docelowych jako ekwiwalentów tłumaczeniowych terminów z zakresu prawa rzeczowego wyróżnionych w tekście źródłowym. Sprawdzono także potencjał innych, powszechnie dostępnych narzędzi tłumaczeniowych (forum internetowe, portal z tekstami paralelnymi i słownik) jako ewentualnych alternatyw dla zastosowania metod prawnoporównawczych. Badania pozwoliły na poczynienie szeregu spostrzeżeń co do możliwych sposobów zastosowania poszczególnych metod prawnoporównawczych, rodzajów problemów tłumaczeniowych, do których rozwiązywania mogą być one użyteczne, ich potencjału w zakresie ustalania ekwiwalentów tłumaczeniowych, a także aspektów praktycznych ich wykorzystania. Odniesiono się także do użyteczności narzędzi alternatywnych. Na podstawie uzyskanych danych możliwe stało się udzielenie odpowiedzi twierdzącej na główne pytanie badawcze (rozdział 7). Dokonano także weryfikacji hipotez – w szczególności potwierdzono hipotezę główną, zgodnie z którą pod pewnymi warunkami zastosowanie metod prawnoporównawczych jest użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego. W przypadku warunków użyteczności metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym uwypuklono konieczność adaptacji tych metod na potrzeby tłumaczenia prawniczego w sposób odpowiadający jego celowi i charakterowi. Konieczność ta wynika z faktu, że tłumaczenie prawnicze i prawo porównawcze stanowią dwa powiązane, lecz – jak podkreślono we wnioskach końcowych – autonomiczne względem siebie obszary. Ponadto wskazano na konieczność zapewnienia racjonalnych warunków pracy tłumaczy, w szczególności odpowiedniego czasu na wykonanie tłumaczenia, a także zwrócono uwagę na potrzebę uwzględnienia prawa porównawczego, a zwłaszcza konkretnych metod prawnoporównawczych w kształceniu tłumaczy prawniczych. Ten element kompetencji tłumacza prawniczego określono mianem subkompetencji prawnoporównawczej. Przedstawiono również ograniczenia przeprowadzonych badań. Wynikają one m.in. z przyjęcia określonych danych, pary językowej i kierunku tłumaczenia, a także ze skupienia się na konkretnych systemach prawnych. Ponadto zastosowanie głównie jakościowych metod badawczych wymaga uwzględnienia czynnika subiektywizmu badacza. Na podstawie przeglądu literatury i uzyskanych wyników zaproponowano model tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej odzwierciedlający procedurę zastosowaną w ramach badań. Wskazano wreszcie na metodologię prawa porównawczego jako zasób, z którego tłumacze mogą korzystać w sposób elastyczny i eklektyczny, testując użyteczność narzędzi prawnoporównawczych w praktyce i dostosowując zakres prowadzonej tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej do własnej wiedzy, okoliczności danego zlecenia i charakteru napotkanych problemów tłumaczeniowych.

Słowa kluczowe: prawo porównawcze; komparatystyka prawnicza; tłumaczenie prawnicze; język prawa; metody prawnoporównawcze; kompetencje tłumacza prawniczego; kształcenie tłumaczy prawniczych; przekład polsko-angielski; prawo rzeczowe; terminologia prawa; tłumaczeniowa analiza prawnoporównawcza; subkompetencja prawnoporównawczaABSTRACT

The present book examines whether it is possible to apply comparative law methods in the process of legal translation in a useful manner. An important observation for this study is that, as emphasised in translation literature, the process of legal translation takes place not only at the level of the source and target languages but also at the level of the legal systems related to both languages. This confrontation of legal and linguistic considerations has naturally sparked interest in comparative law among translation scholars. Therefore, it comes as no surprise that references to comparative law have been made in legal translation literature for several decades. The role of comparative law is seen in providing legal translators with the necessary knowledge, including at the stage of legal translator training, as well as in its direct applicability in the translation process, especially in relation to the translation of terminology. Some authors have even suggested that legal translation is an exercise in or of comparative law. Despite these numerous references, a review of legal translation literature leads to the conclusion that it is difficult to find in it any specific information on how comparative law is to be applied by translators and, in particular, which comparative law methods they are supposed to use. Comparative law is often approached rather superficially, which is evidenced by the fact that the only comparative law method that has been explored relatively well in legal translation studies is the functional method, adapted by Šarčević for legal translation purposes through the notion of functional equivalent. Šarčević’s leading study has since been referred to by multiple other authors. In a number of studies, the image of comparative law is based on the classic work by Zweigert and Kötz, which is the primary exposition of the functional method, considered by its authors to be essentially the only proper method of comparative law. Surprisingly enough, the lively debate among comparatists that has been ongoing over the past three decades has remained largely unnoticed in legal translation literature. In the course of this debate, the traditional functional method has been criticised, and, above all, attention has been drawn to some methodological alternatives and to the need for a pluralistic approach to comparative law methodology. In the absence of studies comprehensively presenting the contemporary comparative law methodology and, at the same time, addressing the practical aspects of its application in legal translation, the present work sought to answer the question of whether the application of comparative law methods can be useful in the legal translation process. To answer this question (the main research question), it was necessary – following a brief introduction (Chapter 1) – to discuss the most essential theoretical issues concerning three basic themes: legal linguistics (Chapter 2), legal translation (Chapter 3) and comparative law and its relationship with translation (Chapter 4). Then, in Chapter 5, a list of comparative law methods was assembled, and a preliminary analysis was carried out to assess their relevance for use in legal translation. A set of comparative law methods comprisng the general method, i.e. comparison itself, and specific methods (the functional method, the structural method and the hermeneutical method) were subsequently examined in the research project discussed in Chapter 6. The data for the research included the text of the Second Book of the Polish Civil Code, entitled Ownership and other real rights (Polish: Własność i inne prawa rzeczowe), and its three existing English translations. The source text and the translations were subjected to a qualitative and quantitative contrastive textlinguistic analysis. Most importantly, however, the aforementioned comparative law methods were experimentally employed (which was termed translational comparative legal analysis) in the course of the research process to verify the terms used in the target texts as the translation equivalents of the property-law-related terms identified in the source text. Moreover, the potential of other generally available translation tools (an internet forum, a concordance website and a dictionary) as alternatives to the use of comparative law methods was examined. The research yielded a number of observations concerning the possible ways of applying individual comparative law methods, the types of translation problems for which these methods can prove useful and their potential for establishing translation equivalents as well as some practical aspects of their use. The usefulness of the alternative tools was also addressed. Based on the data obtained, it was possible to answer the main research question in the affirmative as well as to test the research hypotheses (Chapter 7). In particular, the main hypothesis, according to which the application of comparative law methods is useful in the legal translation process under certain conditions, was confirmed. It was emphasised that one of the conditions for the useful application of comparative law methods in legal translation is adapting these methods for the purposes of legal translation in line with the goal and nature of the latter. This is because legal translation and comparative law are two related but – as emphasised in the final conclusions – autonomous fields. What is more, it was stressed that reasonable working conditions in terms of the time allowed to complete a translation task should be provided to legal translators, and attention was drawn to the need to include comparative law and, in particular, specific comparative law methods in legal translator training. This component of legal translator competence was termed comparative law sub-competence. The limitations of the research were also highlighted. Among other things, they stemmed from the choice of specific data, a specific language combination and a specific direction of translation, as well as the focus on particular legal systems. Additionally, due to the use of mainly qualitative research methods, researcher subjectivity must be taken into account. Based on the literature review and the research results, a model of translational comparative legal analysis reflecting the procedure applied in the research was proposed. Finally, it was highlighted that the methodology of comparative law is a resource that translators can tap into in a flexible and eclectic way, thereby testing the usefulness of comparative law tools in practice and adjusting the scope of translational comparative legal analysis to their own knowledge, the circumstances of a particular assignment and the nature of the translation problems encountered.

Keywords: comparative law; comparative legal studies; legal translation; legal language; comparative law methods; legal translator competence; legal translator training; Polish-English translation; property law; legal terminology; translational comparative legal analysis; comparative law sub-competence1
WPROWADZENIE

Punktem wyjścia dla niniejszego opracowania jest chęć zgłębienia związków między tłumaczeniem prawniczym a prawem porównawczym, w szczególności praktycznej roli tego ostatniego w procesie przekładu. Analizując współczesną literaturę prawnoporównawczą i przekładoznawczą, można odnieść wrażenie, że przedstawiciele obu obszarów nie zawsze rozumieją się nawzajem, nie mając wystarczającego rozeznania w zainteresowaniach i metodach drugiej strony. Niektórzy komparatyści ignorują przekład lub wiążą go tylko z potrzebami prawa porównawczego (Glanert, 2014, s. 1–3). Z kolei przekładoznawcy – jak wskazano w krótkim przeglądzie literatury poniżej i rozwinięto w dalszej części opracowania – rzadko interesują się bardziej szczegółową metodologią prawa porównawczego. Z perspektywy translatoryki prawniczej implikuje to potrzebę szerszego zainteresowania badaczy przekładu i tłumaczy najnowszymi osiągnięciami prawa porównawczego.

W największym skrócie tłumaczenie prawnicze można określić jako tłumaczenie tekstów wykorzystywanych w ramach prawa, w kontekstach prawnych lub do celów prawnych (Cao, 2007, s. 12; Engberg, 2002, s. 375). Proces tłumaczenia prawniczego zachodzi więc nie tylko na poziomie językowym, lecz także na poziomie odnośnych systemów prawnych (Pieńkos, 1999, s. 121, 150). W konsekwencji w intersystemowym tłumaczeniu prawniczym (zob. Biel, 2017, s. 78–79, 2021, s. 127–128) dochodzi do zetknięcia różnych języków, a także wyrażanego w tych językach prawa należącego do różnych systemów prawnych. Skoro zaś – w uproszczeniu – prawo porównawcze to określenie różnych sposobów badania i wyjaśniania różnic i podobieństw między szeroko pojętymi systemami prawnymi (Husa, 2022, s. 1), nie powinien dziwić fakt, że konfrontacja praw i języków mająca miejsce w procesie tłumaczenia prawniczego w naturalny sposób zainspirowała przekładoznawców do zainteresowania się prawem porównawczym. Mówi się nawet o „prawnoporównawczym zwrocie”, jaki miał nastąpić w translatoryce, uwypuklającym potrzebę porównywania instytucji prawnych w celu ustalenia, czy ich nazwy można traktować jako wystarczająco komunikatywne ekwiwalenty tłumaczeniowe w danej sytuacji tłumaczeniowej (Wagner i Matulewska, 2023, s. 5).

Związki między prawem porównawczym, w polskiej nauce zwanym również komparatystyką prawniczą (Banaszak, 2012, s. 23), i tłumaczeniem prawniczym są od kilkudziesięciu lat dostrzegane i komentowane z różnych punktów widzenia przez autorów reprezentujących oba te obszary. W polskim przekładoznawstwie pierwszych takich nawiązań można się dopatrywać w pracach Barbary Kielar (1973, s. 17–18, 1977, s. 36), pionierki rodzimej translatoryki prawniczej. Liczne wypowiedzi badaczy wskazują na pewną zbieżność procesu tłumaczenia prawniczego z praktyką prawa porównawczego (de Groot, 1987a, 1987b; Gortych-Michalak, 2013, s. 69; Husa, 2011, s. 224, 2022, s. 45–54; Jopek-Bosiacka, 2019, s. 246–249; Kielar, 1977, s. 36; McAuliffe, 2014; Monjean-Decaudin i Popineau-Lauvray, 2019; Pieńkos, 1999, s. 172–177; Schroth, 1986). Zarówno ze strony komparatystów, jak i ze strony przekładoznawców pojawiają się głosy o potrzebie kształcenia tłumaczy w zakresie prawa porównawczego (de Groot, 1987a, 1987b; Dullion, 2015; Kęsicka, 2017; Kischel, 2019, s. 12; Klabal, 2020; Soriano-Barabino, 2016). Jednocześnie można odnieść wrażenie, że odwołania do prawa porównawczego w przekładoznawstwie bywają dosyć powierzchowne. Autorzy nie wskazują, na czym dokładnie ma polegać jego zastosowanie w procesie tłumaczenia. Często przytaczane są jedynie wybrane metody lub elementy teorii prawa porównawczego (Ioriatti, 2021; Jeanpierre, 2011; Kozanecka i in., 2017; Pommer, 2008; Skytioti, 2021). Nie zawsze jest też jasne, jaką metodę prawnoporównawczą zastosował dany autor (Sanchez Lasaballett, 2018). Zarówno pogłębione analizy teoretyczne, jak i bardziej praktyczne opracowania należą do rzadkości (Engberg, 2017, 2020, 2021; Pommer, 2006; Soriano-Barabino, 2016). Opracowania przyjmują najczęściej formę artykułów lub rozdziałów w publikacjach zbiorowych.

Nurt badawczy, w którym odwołania do prawa porównawczego są szczególnie liczne, stanowią opracowania dotyczące ekwiwalencji terminologicznej (Bestué, 2019; de Groot i van Laer, 2006; Fuglinszky i Somssich, 2020; Geeroms, 2002; Jopek-Bosiacka, 2013; Kęsicka, 2014; Kusik, 2022; Matulewska, 2022; Sanchez Lasaballett, 2018). Tłumaczenie terminologii jest zarazem uważane za komponent tłumaczenia prawniczego, w którym prawo porównawcze ma największe znaczenie (Engberg, 2017, s. 7). Wskazuje się nawet, że istnieje powszechny konsensus co do tego, iż analiza prawnoporównawcza jest adekwatna dla prac terminologicznych związanych z tłumaczeniem prawniczym (Prieto Ramos, 2021, s. 177), oraz że tłumacze terminologii z zakresu prawa są zobligowani do stosowania prawa porównawczego (de Groot i van Laer, 2006, s. 66).

W translatoryce prawniczej stosunkowo najlepiej poznana została metoda funkcjonalna, zaadaptowana przez Šarčević (1997, s. 235–236) na potrzeby tłumaczenia prawniczego poprzez przedefiniowanie znanego z prawa porównawczego pojęcia ekwiwalentu funkcjonalnego (Örücü, 2004, s. 29). Do dzieła Šarčević odwołuje się współcześnie wielu autorów (Chromá, 2014, s. 286–287; Klabal, 2020, s. 56–59; Kozanecka i in., 2017, s. 87, 94, 104–105; Matulewska, 2017a, s. 20; Soriano-Barabino, 2016, s. 159). W samej nauce prawa porównawczego funkcjonalizm jest jednak od ponad dwóch dekad przedmiotem sporów (Graziadei, 2003; Grosswald Curran, 1998; Kischel, 2019, s. 167–174; Legrand, 2003; Michaels, 2019), których początków można upatrywać w krytyce stanu prawa porównawczego ze strony nurtu postmodernistycznego podniesionej na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku (Frankenberg, 1985; Legrand, 1996b). Choć tradycyjna metoda funkcjonalna, sięgająca korzeniami do dwudziestolecia międzywojennego (Van Hoecke, 2015, s. 9), wciąż zajmuje bardzo silną pozycję w nauce prawa porównawczego (Monateri, 2021, s. 7), w ciągu ostatnich kilku dekad nastąpił dynamiczny rozwój literatury poświęconej celom, metodologii i przedmiotowi tego obszaru badawczego (Samuel, 2014, s. 3, 16). Tej ożywionej dyskusji w obszarze prawa porównawczego towarzyszyły pewne zmiany jego zainteresowań oraz „mentalności i ducha” (Husa, 2015, s. 3). Współcześnie mówi się raczej o „pluralistycznej skrzynce z narzędziami” (ang. pluralist toolbox) pozostającej do dyspozycji komparatysty (Van Hoecke, 2015, s. 28–29), nie zaś o jedynej słusznej metodzie, jak postrzegali funkcjonalizm jego najbardziej znani eksponenci (Zweigert i Kötz, 1998, s. 34). Do metod alternatywnych wobec funkcjonalizmu należą podejścia określane jako postmodernistyczne lub krytyczne (Husa, 2015, s. 134–135; Kischel, 2019, s. 97–101; Siems, 2019a, s. 115–146), które można ująć w ramach metody hermeneutycznej (Samuel, 2014, s. 108–120). Wyróżnia się ponadto metodę strukturalną (Husa, 2015, s. 127–133; Monateri, 2021, s. 8–10; Samuel, 2014, s. 96–107), metody socjologiczno-prawne (Siems, 2019a, s. 147–179) oraz metody liczbowe i statystyczne (Parisi i Luppi, 2012; Tokarczyk, 1999, s. 184). Warto również zwrócić uwagę na nowsze ujęcia funkcjonalizmu, stanowiące odpowiedź na postmodernistyczną krytykę: interpretacyjny funkcjonalizm Michaelsa (2019, s. 386–388), kontekstowe prawo porównawcze Kischela (2019, s. 166–174) i badania w nurcie common core (Bussani i Mattei, 1997; Graziadei, 2003, s. 117–118). Refleksji nad tą nowszą literaturą prawnoporównawczą jest we współczesnej literaturze translatoryki prawniczej zdecydowanie za mało.

W powyższym stanie rzeczy wydaje się, że – pomimo licznych odniesień do związków między oboma obszarami – brakuje opracowań kompleksowo ujmujących metodologię prawa porównawczego i jednocześnie poruszających praktyczne aspekty zastosowania metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym. Problem badawczy, który zarysowuje się na tym tle, sprowadza się zatem do tego, że nie jest jasne, czy metody prawnoporównawcze mogą być w sposób użyteczny stosowane w procesie tłumaczenia prawniczego. Próba rozwiązania tego problemu badawczego podjęta w niniejszym opracowaniu wymagała w pierwszej kolejności zgłębienia wielu podstawowych zagadnień teoretycznych obejmujących charakter języka prawa, stanowiącego materiał, na którym pracuje tłumacz prawniczy, charakter i cel tłumaczenia prawniczego, charakter i cele prawa porównawczego, stan badań dotyczących związków obu obszarów, a także charakter ich wzajemnej relacji. Następnie należało dokonać szczegółowego przeglądu metod prawnoporównawczych i przeanalizować możliwości ich adaptacji na potrzeby tłumaczenia prawniczego. Pozwoliło to na sformułowanie konkretnych pytań i hipotez badawczych, które ukierunkowały badania zmierzające do przynajmniej częściowego wypełnienia powyższej luki w aktualnym stanie wiedzy.

Główne pytanie badawcze brzmiało:

Czy zastosowanie metod prawnoporównawczych może być użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego?

Powyższy cel zorientowano na następujące zagadnienia szczegółowe:

a) W rozwiązywaniu których problemów tłumaczeniowych może pomóc zastosowanie metod prawnoporównawczych?

b) Które metody prawnoporównawcze mogą zostać zastosowane w procesie tłumaczenia prawniczego dla osiągnięcia jego celu?

c) Czy zastosowanie metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym jest praktyczne z punktu widzenia czasu, środków i umiejętności, których ono wymaga?

d) Czy istnieją efektywne alternatywy dla wykorzystania metod prawa porównawczego w tłumaczeniu prawniczym?

Na potrzeby badań wysunięto następującą hipotezę główną:

Pod pewnymi warunkami zastosowanie metod prawnoporównawczych jest użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego.

Towarzyszą jej poniższe hipotezy szczegółowe:

a) Metody prawnoporównawcze można w sposób użyteczny zaadaptować do realizacji celu tłumaczenia prawniczego.

b) Istnieją problemy tłumaczeniowe, przy rozwiązywaniu których metody prawnoporównawcze są użyteczne.

c) Zastosowanie niektórych metod prawnoporównawczych do tłumaczenia prawniczego jest bardziej użyteczne niż innych.

d) Wykorzystanie prawa porównawczego przez tłumacza na etapie procesu tłumaczenia nie zawsze musi mieć miejsce.

Pojęcie użyteczności, do którego odwołują się pytanie główne oraz hipotezy badawcze, ma znaczenie przypisywane mu w prakseologii. W ujęciu prakseologicznym – które należy uznać za adekwatne do analizy przekładu (Gwóźdź, 2016, s. 264) – tłumaczenie prawnicze można rozpatrywać jako działanie ludzkie, czyli świadome zachowanie zmierzające do określonego celu: pewnego pożądanego stanu rzeczy, który zarazem wyznacza kierunek i metodę działania (Słowiński, 2008, s. 14–15). Celem, do którego dąży tłumaczenie prawnicze, jest, jak zostanie to szerzej wyjaśnione w rozdziale 3, przekazanie sensu prawnego tekstu (terminu) źródłowego poprzez tekst (termin) docelowy (por. Kielar, 1977, s. 152; Šarčević, 1997, s. 235). Użyteczność metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym można zatem oceniać pod kątem tego, jak przekładają się one na sprawność działania tłumacza prawniczego – to znaczy na umiejętność realizacji tego działania we właściwy sposób zapewniający współmierność wyników do nakładów (Słowiński, 2008, s. 28).

W celu przebadania zebranego zestawu metod pod kątem ich użyteczności dla tłumaczenia prawniczego przyjęto konkretny zakres danych, obejmujący tekst źródłowy księgi drugiej polskiego Kodeksu cywilnego i jego trzy istniejące tłumaczenia (C.H.Beck, 2019, 2022; Kancelaria „Kuczek-Maruta” i in., 2022) na język angielski pochodzące z baz prawniczych Legalis (C.H.Beck, b.d.) i LEX (Wolters Kluwer Polska, b.d.). Wybór powyższego zakresu danych umotywowany jest nie tylko koniecznością zawężenia materiału do badań, ale również faktem, iż różnice pojęciowe w tym obszarze prawa między systemami common law i civil law są szczególnie ostre (Berezowski, 2018, s. 179–188; Chang i Smith, 2012; Graziadei, 2017). Za punkt odniesienia zostały przyjęte systemy prawne Anglii i Stanów Zjednoczonych, co poza koniecznością zakreślenia granic analizy było podyktowane znaczeniem tych systemów prawnych i odnośnych odmian języka angielskiego we współczesnym świecie (por. Kischel, 2019, s. 348–349; Mattila, 2006, s. 240–245).

Badania właściwe obejmowały czteroetapową procedurę badawczą, w której zastosowano metody kontrastywnej lingwistycznej analizy tekstu o charakterze jakościowym i ilościowym, a także wykorzystano w sposób eksperymentalny metody prawnoporównawcze, co miało na celu weryfikację ekwiwalentów tłumaczeniowych użytych w badanych tłumaczeniach. Zastosowanie zaadaptowanych metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym określono mianem tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej. W pierwszym etapie badań przeprowadzona została wstępna analiza makro- i mezokomparatystyczna, która miała na celu zarysowanie tła dla analiz szczegółowych (mikrokomparatystycznych) oraz sprawdzenie użyteczności metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu na poziomie porównywania całych systemów prawnych i obszarów prawa. W drugim etapie zidentyfikowano polskie terminy prawnorzeczowe w tekście źródłowym, a także ich angielskie ekwiwalenty w tekstach badanych tłumaczeń. Oznacza to, że badania zostały skoncentrowane na tłumaczeniu terminologii, gdyż, jak ustalono powyżej, to z tym komponentem przekładu zasadniczo wiązane jest wykorzystanie prawa porównawczego w tłumaczeniu prawniczym. W trzecim etapie badań, w przypadku terminów źródłowych, dla których wykazane zostały rozbieżności w badanych tłumaczeniach, dokonano weryfikacji terminów docelowych pod kątem ich akceptowalności jako ekwiwalentów tłumaczeniowych przy wykorzystaniu metod prawnoporównawczych. Etap ten odzwierciedlał w pewnym stopniu proces weryfikacji potencjalnych ekwiwalentów, który tłumacz przeprowadza w trakcie przekładu. Nie ograniczał się on jedynie do weryfikacji zasadności użycia danego terminu docelowego, lecz obejmował również wysunięcie propozycji konkurencyjnych. Został także sprawdzony potencjał wybranych ogólnodostępnych rozwiązań alternatywnych, które tłumacz mógłby wykorzystać zamiast stosowania metod prawnoporównawczych. W ramach czwartego etapu badań wyniki tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej zostały opracowane pod względem ilościowym. Obliczono m.in. stosunek, w jakim ekwiwalenty w analizowanych tłumaczeniach były zbieżne, jaka część terminów docelowych została zanegowana w wyniku przeprowadzonej analizy, a także ile propozycji alternatywnych wysunięto oraz jakiego rodzaju były to terminy. Wyniki badań przeanalizowano m.in. pod kątem wykorzystanych metod prawnoporównawczych oraz problemów tłumaczeniowych, w których rozwiązywaniu okazały się one efektywne. Na podstawie uzyskanych informacji – przy uwzględnieniu ograniczeń wynikających m.in. z przyjętej metodologii i analizowanego zakresu danych – możliwe stało się udzielenie odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz zweryfikowanie hipotez. Dla porządku należy podkreślić, że podjęte w niniejszym opracowaniu rozważania dotyczą przekładu pisemnego.

Sposób rozumienia pojęcia użyteczności, a także szczegółowe kryteria doboru danych, ograniczenia badań i opis czynności podjętych w ramach procedury badawczej – skrótowo przedstawione powyżej – wymagają rozwinięcia. Ponieważ znacznie wykraczałoby ono poza ramy rozdziału wprowadzającego, zagadnienia te zostały omówione bardziej szczegółowo w odrębnym podrozdziale (6.1) poprzedzającym prezentację wyników właściwych badań. Choć taki układ opracowania może sprawiać wrażenie pewnego rozproszenia zagadnień metodologicznych, zostanie dzięki niemu zapewniony dokładniejszy opis przyjętej metodologii, przekładający się na większą transparentność przeprowadzonych badań. Ten sposób prezentacji treści jest także korzystny ze względu na fakt, że niektóre z przyjętych założeń metodologicznych stają się w pełni jasne dopiero w świetle szczegółowego przeglądu literatury dokonanego w rozdziałach 2–5.

Wnioski z przeprowadzonych badań mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia związków przekładu z prawem porównawczym, w szczególności aspektów metodologicznych wykorzystania tego ostatniego w procesie tłumaczenia prawniczego. Poczynione ustalenia – choć skoncentrowane na potrzebach przekładu – sprzyjają także lepszemu wzajemnemu zrozumieniu wśród przedstawicieli prawa porównawczego i translatoryki prawniczej, a także skłaniają do bardziej świadomego korzystania z dorobku drugiej strony. Niniejsze opracowanie może także stanowić inspirację dla dalszych badań nad praktycznym zastosowaniem metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym – prowadzonych na innych zakresach danych (pary językowe, systemy prawne, gałęzie prawa) oraz w ramach inaczej zaplanowanych procedur badawczych. Interesujące byłyby badania obejmujące porównanie zastosowania w praktyce tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej i metod korpusowych, co mogłoby prowadzić do wypracowania metodyk łączących obie grupy metod. Wyciągnięte wnioski mogą się także okazać użyteczne dla dydaktyki przekładu, skłaniając do badań nad wykorzystaniem różnorodnych metod prawa porównawczego w kształceniu tłumaczy prawniczych, a także do weryfikacji programów nauczania na kursach i studiach dla tłumaczy. Przede wszystkim zaś są one potencjalnie użyteczne dla praktyków, zachęcając ich do weryfikacji narzędzi dostarczanych przez prawo porównawcze w ich codziennej działalności tłumaczeniowej.

Opracowanie zostało podzielone na siedem rozdziałów, które dzielą się na podrozdziały, a niekiedy także na punkty i podpunkty. Choć taki podział treści niekiedy wydaje się zbyt szczegółowy, autor wychodzi z założenia, że może on ułatwić poruszanie się po opracowaniu czytelnikom zainteresowanym jedynie konkretnym zagadnieniem czy chcącym łatwo powrócić do przeczytanego już fragmentu. W rozdziale 2, następującym po rozdziale wprowadzającym, omówiono pojęcie języka prawa (ang. legal language), a także pokrótce scharakteryzowano juryslingwistykę. W dalszej części przedstawiono istotę języka prawa i charakter prawa jako zjawiska językowego. Umiejscowiono także język prawa na tle innych języków specjalistycznych, wskazując na jego specyfikę. Następnie przedstawiono funkcje i cechy charakterystyczne języka prawa. Po jednym podrozdziale poświęcono także terminologii prawa, w tym kryteriom odróżnienia terminów języka prawa od innych słów, i zagadnieniu niedookreśloności. Na końcu przeprowadzono krótką analizę porównawczą polskiego języka prawa i angielskiego języka prawa jako języków, do których odnosiły się właściwe badania.

Rozdział 3 skupia się na zagadnieniach tłumaczenia prawniczego. Omówiono w nim pojęcie tłumaczenia prawniczego oraz jego miejsce wśród gałęzi przekładu specjalistycznego, a także rozwój historyczny tłumaczenia prawniczego i badań nad nim w obszarze translatoryki prawniczej. Następnie tłumaczenie prawnicze przedstawiono jako akt komunikacji, wskazując na rolę tłumacza jako uczestnika dyskursu w obszarze prawa, a także na elementy sytuacji komunikacyjnej tłumaczenia prawniczego. Kluczowe znaczenie w tym rozdziale miało jasne rozróżnienie celu tłumaczenia prawniczego, czyli przekazania sensu prawnego, i jego funkcji (skoposu). W dalszej części zdefiniowano pojęcie ekwiwalencji, a także omówiono jej rodzaje i możliwe do przyjęcia strategie tłumaczeniowe. Określono również miarę akceptowalności potencjalnych ekwiwalentów tłumaczeniowych i ich poszczególne kategorie. Podjęto także rozważania nad zagadnieniem przekładalności i omówiono wiele innych aspektów tłumaczenia prawniczego – od samego procesu przekładu, poprzez problemy terminologiczne, oczekiwania wobec tłumacza prawniczego ze strony klientów, tożsamość zawodową tłumaczy prawniczych oraz ich kompetencje, aż po problem interpretacji prawa przez tłumaczy. Analiza użyteczności metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym nie mogła bowiem pominąć charakteru tłumaczenia prawniczego jako działalności użytkowej, podejmowanej przez konkretnych ludzi w ramach ich pracy zawodowej.

Rozdział 4 ma na celu przedstawienie przedmiotu i podstawowych zagadnień oraz pojęć prawa porównawczego, a także zarysowanie aktualnego stanu dyskusji na temat jego związków z tłumaczeniem prawniczym. Omówiono w nim historię prawa porównawczego oraz jego cele, możliwe zastosowania i charakter. Przedstawiono poziomy badań prawnoporównawczych (makrokomparatystyka, mikrokomparatystyka i mezokomparatystyka), które znalazły odzwierciedlenie w strukturze właściwych badań, a także wspomniano o tym, jak zainteresowania prawa porównawczego i tłumaczenia prawniczego spotykają się w kontekście zagadnienia przeszczepów prawnych. Zwrócono również uwagę na sposób postrzegania tłumaczenia prawniczego przez komparatystów. Jeśli chodzi o odniesienia do miejsca prawa porównawczego w tłumaczeniu prawniczym, przeanalizowano dostępną literaturę w tym zakresie, obejmującą zarówno bardziej ogólne odniesienia do roli prawa porównawczego, jak i grupę opracowań dotyczących badań terminologicznych. Dokonano także przeglądu odwołań w literaturze translatorycznej do konkretnych aspektów metodologii i teorii prawa porównawczego. Odnotowano wypowiedzi autorów zwracających uwagę na trudności związane ze stosowaniem prawa porównawczego przez tłumaczy i ewentualne alternatywy. Kluczowy w tej części pracy jest przedostatni podrozdział, w którym porównano prawo porównawcze i tłumaczenie prawnicze oraz określono relację między nimi. Wskazano w szczególności, że są to autonomiczne obszary z własnymi celami i metodami. Skoro zaś tłumaczenie prawnicze i prawo porównawcze istotnie się różnią, nie można stosować metod używanych w badaniach prawnoporównawczych do zupełnie innego rodzaju działalności wprost. Wymagane jest natomiast ich odpowiednie dostosowanie do charakteru i celu tłumaczenia prawniczego.

Rozdział 5 zawiera przegląd metod prawa porównawczego oparty na współczesnej literaturze tego obszaru badawczego. Podjęto w nim także próbę wyznaczenia kierunków adaptacji metod prawnoporównawczych na potrzeby tłumaczenia prawniczego, co przygotowało grunt pod właściwe badania. W rozdziale usytuowano metodologię prawa porównawczego w kontekście metodologii nauk społecznych, w tym nauk prawnych. Wskazano na pojęcie schematu zrozumiałości jako użytecznej kategorii, umożliwiającej prezentację różnych sposobów pozyskiwania wiedzy w uporządkowany sposób, a także uwypuklającej potrzebę pluralistycznego spojrzenia na metodologię prawa porównawczego. Przyjmując sposób prezentacji materiału inspirowany częściowo opracowaniem Samuela (2014), metody prawnoporównawcze podzielono na metodę ogólną, którą stanowi samo porównywanie, i metody szczegółowe, nadające procesowi porównywania bardziej specyficzne kierunki. Jeśli chodzi o metodę ogólną, omówiono takie przekrojowe zagadnienia, jak perspektywa obserwatora, prawnoporównawcze pojęcie porównywania oraz sposoby rozumienia prawa jako przedmiotu porównywania. Następnie przedstawiono poszczególne szczegółowe metody prawnoporównawcze, w tym metodę funkcjonalną, metodę strukturalną, metodę hermeneutyczną, metody socjologiczno-prawne oraz metody liczbowe i statystyczne. Osobno przeanalizowano bardziej współczesne, zmodernizowane ujęcia metody funkcjonalnej. W przedostatnim podrozdziale dokonano wstępnej analizy metod prawnoporównawczych pod kątem tego, czy nadają się one do zastosowania w tłumaczeniu prawniczym. Zaproponowano tam sposoby adaptacji metod ogólnej, funkcjonalnej, strukturalnej i hermeneutycznej.

Rozdział 6 poświęcony został właściwym badaniom. Oprócz uzupełniającego omówienia zagadnień metodologicznych zaprezentowano tam przebieg właściwych badań, przytaczając pełną analizę makrokomparatystyczną, pełną analizę mezokomparatystyczną, a także analizę na poziomie mikrokomparatystycznym na przykładzie 10 terminów źródłowych. Tę ostatnią poprzedziło zestawienie wszystkich terminów prawnorzeczowych zidentyfikowanych w księdze drugiej Kodeksu cywilnego i terminów docelowych użytych do ich przetłumaczenia wraz ze wskazaniem rozbieżności między poszczególnymi tłumaczeniami. Na koniec omówiono wyniki badań. Zwrócono uwagę na różnice między badanymi tekstami tłumaczeń i poczyniono spostrzeżenia na temat zastosowania poszczególnych metod prawnoporównawczych. Przeanalizowano także problemy tłumaczeniowe, do których rozwiązywania okazały się zdatne badane metody, jak również przedstawiono refleksje na temat szeregu aspektów praktycznych, które ujawniły się w toku procedury badawczej. Oceniono wreszcie potencjał wybranych ogólnodostępnych źródeł informacji jako alternatyw dla zastosowania metod prawnoporównawczych.

W rozdziale 7, stanowiącym zakończenie pracy, dokonano weryfikacji hipotez i udzielono odpowiedzi na pytania badawcze na podstawie podjętych rozważań i uzyskanych wyników badań. Przedstawiono także wnioski końcowe dotyczące relacji prawa porównawczego i tłumaczenia prawniczego oraz metod, których zastosowanie na potrzeby tłumaczenia prawniczego było przedmiotem właściwych badań. Na tej podstawie zaproponowano model tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej. Wyciągnięto także wnioski dotyczące kształcenia tłumaczy prawniczych w zakresie prawa porównawczego, sugerując wyróżnienie wśród kompetencji tłumacza prawniczego subkompetencji prawnoporównawczej. Zwrócono uwagę na ograniczenia sformułowanych wniosków i przedstawiono potencjalne kierunki dalszych badań dotyczących zastosowania prawa porównawczego w tłumaczeniu prawniczym. Wskazano wreszcie na potrzebę weryfikacji ustaleń poczynionych w niniejszym opracowaniu w ramach praktyki tłumaczeniowej oraz na możliwość swobodnego sięgania przez tłumaczy prawniczych i przekładoznawców do metodologii prawa porównawczego w poszukiwaniu użytecznych dla nich rozwiązań.PRZYPISY

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.

Terminy „język prawny” i „tekst prawny” będą jednak okazjonalnie używane, aby zasygnalizować, że dana uwaga dotyczy wyłącznie języka aktów prawnych.

Husa (2023, s. 53) określa comparative legal linguistics jako interdyscyplinarny obszar usytuowany pomiędzy prawem porównawczym a legal linguistics.

Co zresztą może odzwierciedlać kanadyjsko-francuskie kontrowersje terminologiczne (Sobieszewska, 2016, s. 124–125).

W wersji angielskiej pojawia się m.in. w nazwie czasopisma „Comparative Legilinguistics”, wydawanego przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (ISSN: 2080-5926).

W najnowszej publikacji anglojęzycznej autorka posługuje się jednak terminem jurilinguistics (Wagner i Matulewska, 2023).

Na Uniwersytecie Warszawskim działa Studenckie Koło Naukowe Juryslingwistyki (Uniwersytet Warszawski, b.d.).

W tym słowie człon „dykcja” pochodzi jednak od czasownika (łac. dico – mówić).

Warto jednak zauważyć, że współcześnie język pisany może nie być najlepszym sposobem komunikowania prawa, a przynajmniej nie w przypadku wszystkich grup jego adresatów. Osiejewicz (2023, s. 250–266) zwraca uwagę na potencjał komunikacji wizualnej w upowszechnianiu prawa, co wiąże się z rozpowszechnieniem paradygmatu myślenia wizualnego jako formy reprezentacji treści mentalnych. W celu uczynienia tekstu prawa bardziej zrozumiałym dla odbiorców można zatem przedstawić go poprzez wizualizację. Komunikacja wizualna może służyć przezwyciężaniu luk komunikacyjnych spowodowanych różnorodnością językową i kulturową.

Teoretyk prawa Zygmunt Tobor w jednym z wywiadów powiedział: „Zawodowo zajmuję się językiem, bo prawo to nie jest nic więcej jak język interpretacji” (TVP Katowice, 2013).

Na temat zrozumiałości języka prawa zob. punkt 2.6.9.

Jeśli chodzi o literaturę anglojęzyczną, często można się spotkać ze skrótowcem LSP (ang. language for specific purposes). Termin ten jest uznawany za odpowiednik polskiego terminu „język specjalistyczny” (Gonigroszek, 2017, s. 35; Sawicka, 2009, s. 189). Zakres LSP jest określany jako badania językowe i nauczanie języka skupione na specyficznych potrzebach i praktykach komunikacyjnych konkretnych grup społecznych (Hyland, 2007, za: Gnutzmann, 2009, s. 517). Zgodnie z inną definicją LSP dotyczy nauczania i badania języka w odniesieniu do potrzeb komunikacyjnych użytkowników języka obcego mierzących się z pewnymi kontekstami związanymi z miejscem pracy, kontekstami profesjonalnymi czy kontekstami akademickimi (Basturkmen i Elder, 2004, s. 672). Podczas gdy w podejściach angloamerykańskich nacisk kładziony jest na dydaktykę i uczenie się języka specjalistycznego, w Europie kontynentalnej na język specjalistyczny patrzy się szerzej – z uwzględnieniem zagadnień standaryzacji terminologii, przekładu, zrozumiałości i językoznawstwa krytycznego (Gnutzmann, 2009, s. 517).

S. Grucza (2013a, s. 86) przyznaje jednak prymat tej pierwszej. Rozważania podjęte w niniejszym rozdziale, koncentrujące się na uogólnionych cechach języka prawa, wpisują się natomiast w ten drugi nurt.