Zdrowa Urbanistyka - ebook

PRZEDMOWA

Niniejsza publikacja nie będzie prostym przepisem na zdrowe miasto, ponieważ jest to zadanie zależne od wielu czynników takich jak czas, miejsce, charakter zabudowy, relacje przestrzenne pomiędzy budynkami czy relacje społeczne, będące spoiwem środowiska zbudowanego i wprowadzające dodatkowo czynnik oczekiwań, wyobrażeń czy subiektywnej interpretacji. Zostaną natomiast w niej wskazane elementy, których zastosowanie pozwala na wykreowanie cech przestrzennych Zdrowej Urbanistyki.

Książka pod względem merytorycznym jest kontynuacją Zdrowej Architektury wydanej na jesieni 2021 roku nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN. Opracowanie obejmuje trzy zagadnienia: zrównoważony rozwój, planowanie przestrzenne oraz zdrowie. Omawia współczesne trendy w kształtowaniu zdrowego środowiska zbudowanego, w tym certyfikacje wielokryterialne dotyczące planowania urbanistycznego. Przedstawia również narzędzia, jakie mamy do dyspozycji przy projektowaniu nowych obszarów urbanistycznych czy też „uzdrawianiu” tych istniejących. Nowym i niezwykle aktualnym tematem jest zagadnienie urbanistyki epidemiologicznej oraz planowania przestrzennego w kontekście zmian klimatycznych.

Publikacja przeznaczona jest dla:

1. Architektów projektujących otoczenie wokół budynków.

2. Projektantów poszukujących rozwiązań prozdrowotnych w projektowaniu przestrzennym.

3. Deweloperów oraz inwestorów gotowych wnieść wartość dodaną do swoich realizacji.

4. Pracowników administracji publicznej, którzy chcieliby wprowadzić aspekty prozdrowotne w planowaniu miejskim.

5. Przedstawicieli instytucji finansowych, którzy otrzymują komplet informacji na temat technicznych rozwiązań koniecznych do zastosowania w inwestycjach realizowanych jako zrównoważone oraz prozdrowotne.

6. Zarządców obiektów komercyjnych, wspólnot mieszkaniowych, którym zależy na podniesieniu standardu nieruchomości.

7. Wszystkich osób, które pragną rozszerzyć swoją wiedzę o budynkach, urbanistyce i znaczeniu planowania przestrzennego dla naszego zdrowia.WSTĘP

Nauka coraz częściej wskazuje na to, jak miejsca, w których żyjemy: uczymy się, pracujemy i mieszkamy, kształtują nasze życie. Dlaczego jednak kod pocztowy ma determinować stan naszego zdrowia? Powstaje więc pytanie, czym powinno być współczesne projektowanie urbanistyczne. Zdrowe planowanie przestrzenne z pewnością jest czymś więcej niż tylko kreowaniem obszarów realizujących zasady zrównoważonego rozwoju. To projektowanie równowagi poprzez zmiany. Zdrowa Urbanistyka to proces nieustannego osiągania stabilności cech środowiska zbudowanego w warunkach zmienności środowiska zewnętrznego. To zaplanowanie możliwości modyfikowania parametrów i dostosowywania ich do aktualnych potrzeb. Ten mechanizm ma za zadanie pomóc mieszkańcom w adaptacji do przeciążających warunków środowiskowych oraz zablokować pojawianie się lub rozwój istniejących procesów patologicznych. To między innymi wpływ na układ odpornościowy, krwionośny, hormonalny czy nerwowy ludzi, to tworzenie dobrze zaprojektowanych budynków i przestrzeni miejskich, które stworzą warunki dla zdrowego, aktywnego stylu życia.

Zdrowa Urbanistyka

to nowe podejście naukowe uwzględniające wszystkie czynniki w środowisku związane z planowaniem przestrzennym, które wpływają na zdrowie i dobre samopoczucie przebywających w nim osób. Jest to multidyscyplinarny system projektowania, którego celem jest zrozumienie i odblokowanie możliwości optymalizacji środowiska zbudowanego pod kątem funkcji poznawczych i zdrowia.

Zdrowie ludzi od zawsze determinowało zmiany jakości urbanistyki. Szczególnie choroby zakaźne przyspieszały proces „uzdrawiania” przestrzennego, powodując liczne zmiany w przepisach budowlanych, a nawet w sposobie podziału nieruchomości. Dzisiaj działania w zakresie zdrowia związanego z planowaniem przestrzennym koncentrują się na zapobieganiu chorobom przewlekłym, których źródła są wieloaspektowe i ciągle się zmieniają wraz z upływem czasu. Tym bardziej złożona zatem jest identyfikacja modeli prozdrowotnych (rys. W1).

Rysunek W1. Ogólny schemat pokazujący ramy dla Zdrowej Urbanistyki

Źródło: opracowanie własne.

Zdrowa Urbanistyka rozszerza zakres analizy naukowej przez wprowadzenie do planowania przestrzennego czynników środowiskowych poprawiających zdrowie i jakość życia oraz usunięcie negatywnych czynników z otoczenia. Planowanie przestrzenne ma znaczenie przede wszystkim dla polepszenia, a nie dla biernego zachowania zdrowia. Przestrzeń wokół budynku, pomiędzy domem a szkołą, miejscem pracy czy sklepem to nie tylko scena bądź tło dla zdrowia człowieka. Urbanistyka stanowi ramy dla zdrowia, jest jego determinantem. Celem planowania jest w związku z tym zapobieganie (salutogeneza), a nie leczenie i zarządzanie chorobami i zagrożeniami. Jakość środowiska i charakter rozwoju są głównymi wyznacznikami zdrowia. Należy podkreślić, że w klasycznym projektowaniu odnajdziemy wyłącznie ograniczenia (wysokości, ilości, odległości – w przepisach i planach zagospodarowania). Nadanie przestrzeni cech Zdrowej Urbanistyki (zob. rozdz. 3.1. Cechy Zdrowej Urbanistyki) wymusza coś więcej. Jest to kreowanie zdrowego środowiska zbudowanego.

Kod pocztowy ważniejszy niż kod genetyczny

Różnice w stanie zdrowia między miejscami i grupami ludności pokazują badania przeprowadzone w Londynie, wedle których średnia długość życia populacji mieszkającej wokół stacji metra Star Lane wynosi około 75,3 lat, w porównaniu z 96,4 lat dla osób mieszkających w pobliżu stacji metra Oxford Circus. Różnice w oczekiwanej długości życia zidentyfikowane wzdłuż londyńskiego metra, często zaledwie kilka przystanków dalej, były równoważne z tymi między Wielką Brytanią a Gwatemalą.

Zdrowa Urbanistyka to również planowanie, projektowanie oraz rewitalizacja obszarów pod kątem wrażliwych grup społecznych (rys. W2), a nie wyłącznie dla zdrowych ludzi.

Rysunek W2. Wrażliwe grupy społeczne wskazane przez przedstawicieli miast europejskich jako dotknięte zagrożeniami związanymi z klimatem i pogodą

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z J. Corburn, Cities for life. How communities can recover from trauma and rebuild for health, Washington 2021.

Przez pojęcie urbanistyki rozumiano pierwotnie naukę o planowaniu i budowie miast. Z czasem narodziło się pojęcie planowania przestrzennego, uprawianego w różnych skalach. Obecnie nie istnieją planowanie ani budowa miast. Prawdziwa walka rozgrywa się wokół budynku, w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, pomiędzy budynkami, w rozmowach mieszkańców, dyskusjach w świecie mediów społecznościowych. Jedna cecha jest wszakże stała w wypadku szeroko pojętej urbanistyki. Jest to cecha stałej zmienności oraz rozwoju. Należy więc zadbać o to, aby ten rozwój był zdrowy, a nie po prostu stały.

Rysunek W3. Gradient zdrowia ilustrujący interakcję szeregu czynników zdrowotnych w społeczeństwie

Źródło: opracowanie własne na podstawie H. Barton, C. Tsourou, Healthy urban planning. A WHO guide to planning for people, London–New York 2005.ROZDZIAŁ 1
CZYM JEST ZDROWE PLANOWANIE PRZESTRZENNE

1.1. Definicja zdrowia oraz jej zastosowanie w kontekście planowania przestrzennego

1.2. Teoretyczne podstawy nauki o urbanistyce

1.3. Zdrowa Urbanistyka jako sztuka uzdrawiania

Pandemia COVID-19 pokazała nam w bardzo jaskrawy sposób, że projektowanie urbanistyczne można zastosować jako „medycynę przestrzenną”. Oczywiście istnieje wiele aspektów, które pozostają poza zakresem działań projektanta, niemniej jednak nadal istnieje znaczna liczba czynników warunkujących zdrowie, które są kontrolowane przez profesję urbanisty.

Czym jest zdrowe planowanie przestrzenne? W ogromnym skrócie: wszystkim tym, czego nie pokazuje powyższa ilustracja. Pochodzi ona z publikacji J.L. Serta Can our Cities Survive? z 1942 roku, która stanowi jeden z pierwszych manifestów urbanistycznych C.I.A.M., głośno mówiący o zasadach zdrowego projektowania i przyczynach chorób wywołanych środowiskiem zbudowanym. Widzimy na niej stłoczonych ludzi w otwartej puszcze po sardynkach. Jest to idealny przykład nagromadzenia cech

Rysunek 1.1. Elementy Zdrowej Urbanistyki

Źródło: opracowanie własne.

określających niezdrową urbanistykę: duże zagęszczenie ludności, brak zieleni, szkodliwość materiału, z którego wykonana jest puszka, poza tym jest to teren zamknięty, ogrodzony, gdzie zarazem łatwo może dojść do wypadku i gdzie można się pokaleczyć.

Zdrową Urbanistykę tworzą dwa elementy: zdrowie oraz urbanistyka, a łączącym je spoiwem, tworzącym środowisko dla zdrowych układów przestrzennych, jest zrównoważony rozwój (rys. 1.2). Aby w pełni wyjaśnić znaczenie neologizmu „zdrowa urbanistyka”, zaczniemy od rozszerzenia definicji zdrowia oraz od nowego pojęcia urbanistyki.

1.1. Definicja zdrowia oraz jej zastosowanie w kontekście planowania przestrzennego

Niniejsza publikacja opiera się na rozszerzonym znaczeniu zdrowia, które w najpełniejszy sposób definiuje holistyczny charakter oraz skalę projektów urbanistycznych. Dlatego należy podkreślić, że pojmowanie terminu „zdrowie” użytego w tytule niniejszej publikacji odpowiada definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), wedle której jest to „stan dobrego samopoczucia (dobrostanu) fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności”.

1.2. Teoretyczne podstawy nauki o urbanistyce

Urbanistyka (łac. urbanus ‘miejski’) jako nauka o budowie i rozwoju miast i osiedli, będąca podstawą gospodarki miejskiej, stanowiła dział architektury, a obecnie jest działem planowania przestrzennego. Urbanistyka odnosi się również do „zinstytucjonalizowanego procesu podejmowania decyzji o przyszłym wykorzystaniu i charakterze gruntów i budynków w regionach miejskich”. Można wyróżnić jej kilka podstawowych filarów, takich jak:

1. Planowanie przestrzenne.

2. Projektowanie urbanistyczne.

3. Udział społeczeństwa.

4. Regulacje miejskie/rządowe.

5. Architektura.

6. Infrastruktura (drogi, inżynieria lądowa).

7. Zmiany klimatyczne.

8. Wzajemne relacje elementów urbanistycznych.

9. Psychologia percepcji.

10. Historia.

Zdrowa Urbanistyka obejmuje jednak szerszy kontekst i wkracza w zakres świadomego zrozumienia i wdrożenia sposobu oddziaływania na organizm ludzki najbardziej determinującego czynnika, jakim jest skala.

1.3. Zdrowa Urbanistyka jako sztuka uzdrawiania

Nowe i istniejące konteksty miejskie muszą reagować na świat biologiczny i przywracać równowagę systemu ekologicznego znacznie lepiej niż wcześniej. Wzrost populacji, urbanizacja i towarzyszące temu zmniejszenie siedlisk dzikich roślin i zwierząt wywarły bowiem zbyt dużą presję na świat przyrody i zwiększyła się liczba nowych chorób zakaźnych przenoszonych ze zwierząt na ludzi.

Rysunek 1.2. Zdrowy projekt urbanistyczny: skrzyżowanie urbanistyki, zdrowia i natury

Źródło: (dostęp: 5.07.2022).

Aby tworzyć Zdrową Urbanistykę, projektanci muszą mieć szeroki pogląd na temat zdrowia i samopoczucia oraz wiedzę o tym, jakimi narzędziami czy elementami projektowania przestrzennego powinni się w tym celu posługiwać w swojej pracy. Zdrowe, zrównoważone planowanie miejskie stanowi zarówno rezultat, do którego należy dążyć, jak i proces, który jest ciągły i zmienny.

Zdrowy projekt urbanistyczny może stać się formą „przepisywania przestrzennego”, podobnie jak w wypadku przepisywania leków czy zaleceń lekarskich. Zalecenia urbanistyczne powinny być bezpośrednim elementem uzdrawiania społeczności. Projektowanie jest więc sztuką uzdrawiania (określenie w języku łacińskim brzmi medeor i jest ono etymologicznym źródłem słowa „medycyna”).

Klasyczne podejście do zrównoważonego projektowania zakłada wprowadzenie do projektu natury, umożliwienie kontaktu z zielenią, wodą. Zdrowa Urbanistyka ma za zadanie odnowienie równowagi między środowiskiem naturalnym a zbudowanym. W przestrzeniach zurbanizowanych wydaje się to niemożliwe, jednakże priorytetyzacja natury i klimatu prowadzi do priorytetyzacji człowieka i jego zdrowia. Sedno Zdrowej Urbanistyki sprowadza się zatem do tego, że środowisko naturalne oraz zbudowane muszą zachować równowagę.ROZDZIAŁ 2
W JAKI SPOSÓB URBANISTYKA WPŁYWA NA NASZE ZDROWIE

2.1. Przyczyny chorób związanych ze środowiskiem zbudowanym

2.1.1. Stres urbanistyczny

2.1.2. Środowisko zbudowane a długość życia

2.1.3. Determinanty zdrowia

2.2. Choroby związane z urbanistyką

2.2.1. Choroby przewlekłe

2.2.2. Choroby zakaźne

2.2.3. Choroby pasożytnicze

2.3. Cele zdrowotne urbanistów

2.4. Kontekst miejski jako ekspozycja

Urbanistyka wpływa na zdrowie. Warto jednak podjąć próbę rozstrzygnięcia odwrotnej sytuacji: czy zdrowie może mieć wpływ na urbanistykę? Wszystkie nagłe zdarzenia takie jak epidemie czy pandemie pokazały nam, że odpowiedź brzmi: „tak”, w zależności od wzorca rozprzestrzeniania się zakażeń. Czy nie powinniśmy również przy planowaniu urbanistycznym brać pod uwagę chorób przewlekłych? Przecież 1 na 4 zgony na świecie to wynik mieszkania lub pracy w niezdrowym środowisku, a około 91% światowej populacji żyje w miejscach, gdzie rekomendowane przez WHO poziomy jakości powietrza nie są spełnione.

Choroby związane z urbanizacją to przede wszystkim choroby przewlekłe. Wynika to z prostej zależności, gdzie struktura miejska, w której żyjemy, „wymusza” sposób naszego codziennego funkcjonowania, determinując jednocześnie stan naszego zdrowia. Choroby przewlekłe, nazywane również „nową miejską epidemią”, są przy tym głównym powodem zgonów na świecie, w tym w Polsce. Wyzwaniem jest zatem poszukiwanie bardziej systematycznego zrozumienia biologicznych i zdrowotnych konsekwencji urbanizmu.

W tym rozdziale zostaną omówione choroby oraz tzw. stresory wiązane, które przyczyniają się do nierówności w zdrowiu w miastach, a są wynikiem m.in. ukształtowania przestrzennego i środowiska zbudowanego, w jakim żyjemy.

2.1. Przyczyny chorób związanych ze środowiskiem zbudowanym

Środowisko zbudowane oddziałuje na organizm ludzki w trzech skalach oraz stopniach oddziaływania (rys. 2.1). Skale oddziaływania klasyfikuje się według schematu: miasto–Jednostka Urbanistyczna–budynek, natomiast oddziaływanie można podzielić na:

1) subpośrednie – kreowanie codziennych nawyków;

2) pośrednie – kreowanie cech środowiskowych;

3) bezpośrednie – wpływ chemiczny oraz mechaniczny elementów środowiska zbudowanego.

2.1.1. Stres urbanistyczny

Właściwości fizyczne urbanistyki mogą spowodować efekt uboczny u człowieka w postaci stresu. Wywołuje go m.in. każda zmiana warunków środowiskowych. Odpowiedzią na stres organizmu są liczne zmiany fizjologiczne i biochemiczne.

Rysunek 2.1. Poziomy i rodzaje oddziaływania urbanistyki na zdrowie człowieka

Źródło: opracowanie własne.

Nasze życie – mówiąc w bardzo dużym skrócie – determinują trzy rodzaje stresu:

1. Pozytywny stres – pojawia się, gdy się mierzymy z przezwyciężalnym wyzwaniem.

2. Stres tolerowany – kiedy wytwarzamy buforowanie stresu.

3. Stres toksyczny – najbardziej niebezpieczny, spowodowany doświadczeniami w środowisku, długotrwały i przewlekły.

Wszystkie rodzaje stresu związane ze środowiskiem zbudowanym należą do tej trzeciej grupy – przewlekłego stresu toksycznego. Stres urbanistyczny jest niezwykle złożonym oraz wielowątkowym zjawiskiem, determinującym długość oraz jakość naszego życia. Składają się na niego m.in.:

• stres pierwotny,

• stres chroniczny, związany np. z tempem życia, odległościami w mieście, zagęszczeniem,

• bodźce w postaci zanieczyszczenia hałasem czy światłem,

• stres społeczny,

• stres ekologiczny – zanieczyszczenie środowiska naturalnego: powietrza, gleby, wody pitnej, brak zieleni,

• stres otyłości, braku ruchu,

• stres związany z cyfryzacją, światem wirtualnym,

• stres związany z zaburzeniem poczucia bezpieczeństwa.

Rysunek 2.2. Schemat pokazujący wpływ stresu chronicznego na zdrowie

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Corburn, Cities for life. How communities can recover from trauma and rebuild for health, Washington 2021.

Stresory są przyczyną chorób i są wynikiem m.in. ukształtowania przestrzennego i środowiska zbudowanego, w którym żyjemy. Złożoność zagadnienia, jakim jest stres urbanistyczny, polega na braku możliwości odseparowania aspektów socjologicznych oraz psychologicznych. Wpływ stresu na zdrowie jest rozległy; jego skutkiem mogą być zarówno choroby psychiczne, zaburzenia snu, jak i cukrzyca czy otyłość. Może powodować astmę, nowotwory, choroby autoimmunologiczne oraz nadciśnienie, choroby serca, choroby wieńcowe. Uszkadza chromosomy i zmienia ekspresję genów, zwiększa podatność na infekcje.

2.1.2. Środowisko zbudowane a długość życia

Środowisko zbudowane wpływa na długość naszego życia, co więcej, dzielnica, w której mieszkamy, może oddziaływać na proces starzenia się. Proces starzenia się zależny jest od działania genów oraz wpływu otoczenia na organizm, w kontekście urbanistyki zaś jest zmniejszeniem zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy. Objawia się pojawieniem nieodwracalnych uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastających zdolności organizmu do samonaprawy. Obrazowym przykładem wpływu środowiska na organizm jest starzenie się skóry w wyniku działania promieni słonecznych czy też starzenie się płuc za sprawą toksyn zawartych w zanieczyszczonym powietrzu lub dymie papierosowym. W dużym skrócie – starzenie się to naturalne procesy, podczas których spada aktywność komórek organizmu i następuje powolny zanik procesów regeneracyjnych. Może być również wynikiem tzw. kumulacji błędów. Teoria kumulacji błędów winą za proces starzenia się obarcza negatywny wpływ środowiska zbudowanego. Czynniki mutagenne powodują błędy w kopiowaniu genów, które kumulują się przez przenoszenie do kolejnych pokoleń komórek. W pewnym momencie odsetek błędów przekracza pewien poziom i organizm nie potrafi ich już naprawić, co prowadzi do śmierci. Zdrowa Urbanistyka ma za zadanie identyfikację oraz eliminację owych mutagennych czynników środowiskowych.

Gerontologia urbanistyczna

– nauka o procesach starzenia się człowieka w środowisku zbudowanym.

Jeśli chodzi o wykres zamieszczony na rysunku 2.3, badania pokazały również, że istotny wpływ na proces starzenia się mają miejsce zamieszkania i poziom aktywności fizycznej. Kobiety i mężczyźni mieszkający w mieście istotnie częściej mają mniej oznak starzenia niż osoby mieszkające na wsi. Natomiast wraz ze wzrostem poziomu aktywności fizycznej zwiększa się także liczba oznak starzenia widocznych na skórze.

Rysunek 2.3. Wpływ poziomu stresu na liczbę oznak starzenia się

Źródło: opracowanie własne na podstawie (dostęp: 2.02.2023).PRZYPISY

H. Pineo, Healthy urbanism. Designing and planning equitable, sustainable and inclusive places, Singapur 2022.

Does the built environment influence physical activity? Examing the evidence, Transportation Research Board Institute of Medicine of the National Academies, Comitte on Physical Activity, Health, Transportation, and land Use, Washington, D.C. 2005.

W. Ostrowski, Urbanistyka współczesna, Warszawa 1975.

L. Rice, After Covid-19. Urban design as spatial medicine, „Urban Design Internatinal” 2023, vol. 28, s. 97–102.

Les Congrès Internationaux de l’architecture modernę (CIAM), Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej – organizacja architektów powstała w celu wzajemnej konsultacji i konsolidacji rozwoju współczesnej architektury i jej propagowania. CIAM powstał w 1928 r. na fali ogólnoeuropejskiego protestu architektów nowoczesnych po unieważnieniu wygranej w konkursie na Pałac w w 1927 r. Pierwszym prezesem został Szwajcar . W 1933 r. architekci czwartego kongresu CIAM stworzyli , zbiór postulatów dotyczących urbanistyki i architektury mieszkaniowej, stanowiących później ogólnie uznawany wzorzec w wielu krajach europejskich (źródło: Wikipedia).

World Health Organization, Constitution of the World Health Organization, Basic Documents, 55th ed., Supplement, New York 2006, (dostęp: 6.10.2017).

M. Promińska, Zdrowa Architektura. Nowy standard budownictwa zrównoważonego, Warszawa 2021.

H. Barton, C. Tsourou, Healthy urban planning. A WHO guide to planning for people, London–New York 2005.

Między innymi COVID-19 pojawił się jako działalność antropogeniczna.

L. Rice, After Covid-19. Urban design as spatial medicine, dz. cyt.

Integrating health in urban and territorial planning. A sourcebook, World Health Organization and UN Habitat for a Better Urban Future, 2020.

M. Promińska, Zdrowa architektura, Nowy standard budownictwa zrównoważonego, Warszawa 2021.

Konsultacja naukowa – mgr Urszula Bajus.

J. Corburn, Cities for life. How communities can recover from trauma and rebuild for health, Washington 2021.

Tamże.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Proces_starzenia_si%C4%99 (dostęp: 2.02.2023).

Tamże.

Tamże.

http://aestheticcosmetology.com/wp-content/uploads/2019/02/ke2016.6-2.pdf (dostęp: 2.02.2023).