Zdrowie psychiczne kobiety - ebook

Spis treści

- Wstęp
- Część 1. Otwórzmy drzwi do rozkwitu
- Roz­dział 1. Zrozumienie zdrowia psychicznego i dobrostanu kobiety
- Roz­dział 2. Fundamenty zdrowia psychicznego i rozkwitu
- Część 2. Radzenie sobie z trudnościami i dbanie o zdrowie psychiczne i dobrostan
- Roz­dział 3. Wyciszenie samokrytyki i wzmocnienie wiary w siebie
- Roz­dział 4. Zapanowanie nad stresem i niepokojem
- Roz­dział 5. Przystosowanie się do zmian i wyzwań
- Roz­dział 6. Pokonanie depresji i przykrych emocji
- Roz­dział 7. Inne trudne emocje i samookaleczanie
- Część 3. Radzenie sobie z problemami na różnych etapach życia
- Roz­dział 8. Menopauza i problemy związane z gospodarką hormonalną i reprodukcją
- Roz­dział 9. Relacje partnerskie i rodzicielstwo
- Roz­dział 10. Skutki wykorzystywania i traumy
- Roz­dział 11. Inne problemy
- Roz­dział 12. Radzenie sobie na późniejszych etapach życia
- Ostatnie refleksje na temat rozkwituWstęp

Książka Zdro­wie psy­chiczne ko­biety opo­wiada o tym, jak roz­kwit­nąć i cie­szyć się peł­nią ży­cia. Roz­kwit jest ści­śle po­wią­zany z na­szym do­bro­sta­nem, a także z po­czu­ciem przy­na­leż­no­ści i speł­nie­nia. Wszy­scy jed­nak do­brze wiemy, jak trudno jest cza­sami roz­kwit­nąć, zwłasz­cza gdy na swo­jej ży­cio­wej dro­dze na­po­ty­kamy różne wy­zwa­nia.

Du­żym za­gro­że­niem dla na­szego zdro­wia psy­chicz­nego i do­bro­stanu była pan­de­mia CO­VID-19. Jed­nym ze skut­ków tej pan­de­mii jest duża po­trzeba in­for­ma­cji i wspar­cia, którą ob­ser­wują te­ra­peuci u swo­ich pa­cjen­tów na ca­łym świe­cie. Jest ona rów­nież wi­doczna w roz­mo­wach mię­dzy ko­bie­tami i w me­diach. Książka Zdro­wie psy­chiczne ko­biety zo­stała na­pi­sana m.in. po to, aby za­spo­koić tę po­trzebę.

Jest też jesz­cze inny ważny po­wód. My, ko­biety, w więk­szo­ści bar­dziej dbamy o człon­ków swo­ich ro­dzin, przy­ja­ciół lub współ­pra­cow­ni­ków niż same o sie­bie. A jak wy­gląda in­struk­taż bez­pie­czeń­stwa przed star­tem sa­mo­lotu? Ste­war­dzi wy­raź­nie na­ka­zują, aby naj­pierw na­ło­żyć ma­skę tle­nową so­bie, a do­piero po­tem po­ma­gać in­nym. Jest ku temu ważny po­wód: je­śli za­brak­nie nam tlenu, nie zdo­łamy udzie­lić ni­komu żad­nej po­mocy!

Tę samą za­sadę można od­nieść do ca­łego na­szego ży­cia. Je­żeli nie za­dbamy o sie­bie, nie bę­dziemy mo­gły za­dbać o in­nych. To wcale nie jest ego­istyczne po­dej­ście. Na­sze zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan mu­szą być dla nas prio­ry­te­tem. Do­ty­czy to rów­nież sa­mo­opieki i czasu, który mu­simy na nią wy­go­spo­da­ro­wać. Je­śli to zro­bimy, sko­rzy­stamy na tym nie tylko my same, ale rów­nież nasi naj­bliżsi.

Mam na­dzieję, że w tej książce znaj­dziesz in­for­ma­cje, prak­tyczne roz­wią­za­nia oraz inne formy wspar­cia, które po­mogą ci to osią­gnąć. Bez względu na to, z ja­kiego punktu za­czy­nasz w kon­tek­ście swo­jego zdro­wia psy­chicz­nego i do­bro­stanu, twoim ce­lem jest roz­kwit­nąć.

Twoje „dlaczego”!

Pra­cu­jąc przez wiele lat jako le­karz ogólny, te­ra­peutka i edu­ka­torka, do­wie­dzia­łam się wielu rze­czy od ko­biet, które wspo­ma­ga­łam i na­ucza­łam. Ko­biety przy­cho­dzą do mnie na te­ra­pię albo na wy­da­rze­nia edu­ka­cyjne, po­nie­waż szu­kają in­for­ma­cji i chcą coś zmie­nić w swoim ży­ciu. Nie­które znaj­dują się na roz­drożu w ja­kimś aspek­cie swo­jego ży­cia i chcą po­ko­nać lęk, inne pra­gną po­czuć się le­piej, od­na­leźć więk­szy sens ży­cia albo cie­szyć się bar­dziej sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cymi re­la­cjami.

Po na­pi­sa­niu książki na te­mat zdro­wia psy­chicz­nego męż­czyzn, za­ty­tu­ło­wa­nej The Chan­ging Man, za­czę­łam się za­sta­na­wiać, czy nie po­win­nam też na­pi­sać książki skie­ro­wa­nej do ko­biet. Gdy w 2021 roku prze­ma­wia­łam na ze­bra­niu go­spo­dyń wiej­skich, za­py­ta­łam mo­ich słu­cha­czek, czy uwa­żają, że ist­nieje po­trzeba na­pi­sa­nia książki, która bę­dzie się sku­piała na zdro­wiu psy­chicz­nym i do­bro­sta­nie ko­biet. Usły­sza­łam gło­śne „tak”.

Ko­lej­nego olśnie­nia do­zna­łam, gdy za­czę­łam spraw­dzać, co zo­stało już na­pi­sane na ten te­mat. Z za­sko­cze­niem od­kry­łam, że ist­nieje wpraw­dzie kilka ta­kich po­rad­ni­ków dla spe­cja­li­stów, ale nie ma pra­wie żad­nej książki skie­ro­wa­nej ogól­nie do ko­biet. W tym miej­scu znaj­do­wała się pustka, którą na­le­żało wy­peł­nić! I wła­śnie dla­tego w tej chwili trzy­masz w rę­kach książkę, która mówi o zdro­wiu psy­chicz­nym i do­bro­sta­nie ko­biet i zo­stała na­pi­sana spe­cjal­nie dla ko­biet, a także dla wszyst­kich osób, któ­rym na nich za­leży: człon­ków ro­dziny, part­ne­rów i spe­cja­li­stów.

Jest też wiele in­nych po­wo­dów, dla któ­rych na­pi­sa­łam Zdro­wie psy­chiczne ko­biety. Ostat­nie ba­da­nia przy­nio­sły nowe in­for­ma­cje istotne dla na­szego zro­zu­mie­nia zdro­wia psy­chicz­nego i do­bro­stanu. W tym roku mia­łam oka­zję uczest­ni­czyć w kur­sie Po­łu­dnio­wo­au­stra­lij­skiego In­sty­tutu Zdro­wia i Ba­dań Me­dycz­nych (So­uth Au­stra­lian He­alth and Me­di­cal Re­se­arch In­sti­tute), na któ­rym do­wie­dzia­łam się o ba­da­niach na ten te­mat. Pra­cow­nicy in­sty­tutu od­kryli, że za­bu­rze­nia psy­chiczne i do­bro­stan psy­chiczny to nie są dwa krańce skali zdro­wie–cho­roba. Tak na­prawdę za­bu­rze­nia psy­chiczne i do­bro­stan psy­chiczny to dwie od­rębne, choć po­wią­zane ze sobą skale, a na­szym ce­lem jest to, aby tych pierw­szych było mało, a dru­giego dużo. Aby to osią­gnąć, po­win­ni­śmy sku­pić się na me­to­dach po­prawy zdro­wia i do­bro­stanu psy­chicz­nego i re­gu­lar­nego dba­nia o te aspekty na­szego ży­cia, jak rów­nież na me­to­dach za­po­bie­ga­nia za­bu­rze­niom psy­chicz­nym i ich le­cze­nia. Wspo­mniane ba­da­nia za­in­spi­ro­wały mnie też do tego, aby w tej książce skon­cen­tro­wać się wła­śnie na zdro­wiu psy­chicz­nym.

Dzięki ba­da­niom wiemy już, jak ważne jest to, aby zro­zu­mieć zna­cze­nie na­szej neu­ro­bio­lo­gii. Każdy czło­wiek ma mi­liony ko­mó­rek mó­zgo­wych i – jak za­uważa neu­ro­bio­lożka dr Sa­rah McKay – po­łą­cze­nia mię­dzy nimi nie­ustan­nie „kwitną”, aby za­spo­ka­jać na­sze po­trzeby i umoż­li­wiać re­ago­wa­nie na to, co się dzieje wo­kół nas. To ozna­cza, że mózg czło­wieka jest pla­styczny i po­trafi się zmie­niać na każ­dym eta­pie na­szego ży­cia. Mo­żemy wy­ko­rzy­stać ten po­ten­cjał, aby szyb­ciej dojść do zdro­wia po cho­ro­bie i cie­szyć się peł­nią ży­cia.

By­cie ko­bietą jest cu­downe, ale też pełne wy­zwań. Mamy uni­ka­towe zdol­no­ści i mocne strony, od­gry­wamy też w ży­ciu wiele róż­nych ról, wspo­ma­ga­jąc na­sze ro­dziny, spo­łecz­no­ści i miej­sca pracy. Zma­gamy się też z wie­loma róż­nymi wy­zwa­niami, w tym do­ty­czą­cymi na­szego zdro­wia, za­równo psy­chicz­nego, jak i fi­zycz­nego. Nie­które z nas mają np. pro­blemy ze zdro­wiem re­pro­duk­cyj­nym. Jest też pewna grupa scho­rzeń, na które ko­biety cier­pią czę­ściej niż męż­czyźni.

Mamy także inne wy­zwa­nia. Nie­rów­ność płci w ta­kich ob­sza­rach jak re­pre­zen­ta­cja czy po­ziom wy­na­gro­dze­nia to pro­blem, który wciąż ist­nieje, a ko­biety na­dal biorą na sie­bie więk­szość obo­wiąz­ków zwią­za­nych z utrzy­ma­niem domu i opieką nad dziećmi, w tym czę­sto nie­wi­doczną pracę umy­słową. Nie­raz jest tak, że ko­bieta po­zo­staje główną or­ga­ni­za­torką w domu i musi za­pa­mię­ty­wać wiele in­for­ma­cji zwią­za­nych z part­ne­rem i ro­dziną, w tym daty uro­dzin i rocz­nic oraz go­dziny lek­cji i za­jęć do­dat­ko­wych dzieci.

Bez­pie­czeń­stwo ko­biet w domu i poza nim wciąż jest waż­nym nie­roz­wią­za­nym pro­ble­mem, który ma re­alny wpływ na ich ży­cie. Czas, aby spo­łe­czeń­stwo się tym za­jęło. Na po­zio­mie in­dy­wi­du­al­nym wszy­scy ob­ser­wu­jemy, jak ko­biety za­bie­rają głos i za­czy­nają sta­wać w swo­jej obro­nie, a ich dzia­ła­nia wy­wo­łują re­ak­cję spo­łe­czeń­stwa.

Nad­szedł czas, aby­śmy sku­piły się na na­szym zdro­wiu psy­chicz­nym i do­bro­sta­nie, umie­ściły się wy­żej na na­szej li­ście prio­ry­te­tów i otrzy­mały wspar­cie oraz po­znały stra­te­gie, które po­mogą nam wpro­wa­dzić po­zy­tywne zmiany i na­pę­dzić swój roz­wój oso­bi­sty. Czas, aby­śmy roz­kwi­tły.

Kto, co i jak?

Kiedy roz­my­śla­łam nad tym, czy na­pi­sać tę książkę, po­pro­si­łam osoby ob­ser­wu­jące mnie na Fa­ce­bo­oku, żeby mi pod­po­wie­działy, ja­kie te­maty po­win­nam w niej po­ru­szyć. Wy­wo­łało to dużą re­ak­cję. Su­ge­ro­wano mi, abym na­pi­sała o ty­po­wych za­bu­rze­niach zdro­wia psy­chicz­nego, ta­kich jak stany lę­kowe i de­pre­sja. Wiele osób chciało uzy­skać in­for­ma­cje o wpły­wie hor­mo­nów na na­sze ciała i o kwe­stiach zwią­za­nych ze zdro­wiem psy­chicz­nym w róż­nych okre­sach na­szego ży­cia, zwłasz­cza w trak­cie me­no­pauzy. Były też pro­po­zy­cje, aby omó­wić ta­kie kwe­stie, jak po­czu­cie krzywdy, za­rzą­dza­nie obo­wiąz­kami i stres, zwią­zane z za­spo­ka­ja­niem ocze­ki­wań wszyst­kich. Wła­śnie te te­maty – a także wiele in­nych – zo­stały omó­wione w róż­nych roz­dzia­łach tej książki.

Książka Zdro­wie psy­chiczne ko­biety zo­stała na­pi­sana dla do­ro­słych osób w każ­dym wieku i w zro­zu­miały i przy­stępny spo­sób oma­wia całą gamę pro­ble­mów, które ko­biety na­po­ty­kają na swo­jej dro­dze na róż­nych eta­pach ży­cia. Ma ona wy­peł­nić ważną lukę, dla­tego ofe­ruje nie tylko in­for­ma­cje na temat zdro­wia psy­chicz­nego, ale też wiele prak­tycz­nych stra­te­gii i po­my­słów do­ty­czą­cych tego, jak po­pra­wić swój do­bro­stan. Ze wzglę­dów prag­ma­tycz­nych będę od­no­sić się do czy­tel­ni­czek w for­mie żeń­skiej.

Jed­no­cze­śnie mam na­dzieję, że pod­czas oma­wia­nia trud­nych te­ma­tów z tej książki będą biły współ­czu­cie i wspar­cie. Pro­ces pi­sa­nia jest dość an­ga­żu­jący i po­mimo du­żego do­świad­cze­nia za­wo­do­wego i oso­bi­stego od­kry­łam pod­czas niego nowe rze­czy i do­szłam do kilku cie­ka­wych wnio­sków. Już wkrótce za­biorę cię we wspólną po­dróż.

Mo­żesz prze­czy­tać tę książkę od pierw­szego roz­działu do ostat­niego albo wy­brać te­maty, które w da­nej chwili naj­bar­dziej cię in­te­re­sują. Wszyst­kie 12 roz­dzia­łów jest ze sobą po­wią­za­nych, ale można je rów­nież czy­tać od­dziel­nie. Znaj­dziesz tu od­po­wie­dzi na py­ta­nia do­ty­czące klu­czo­wych kwe­stii, ta­kich jak to, dla­czego ko­biety tak czę­sto sta­wiają wła­sne po­trzeby na ostat­nim miej­scu, jak so­bie ra­dzić z trud­nymi emo­cjami, jak za­rzą­dzać ży­cio­wymi zmia­nami, jak roz­wią­zać pro­blemy zwią­zane z od­ży­wia­niem, a także jak wy­ci­szyć uwew­nętrz­niony głos kry­tyczny (we­wnętrz­nego kry­tyka) i na­uczyć się sa­mo­współ­czu­cia.

Przyj­rzymy się trud­no­ściom, z któ­rymi zma­gają się ko­biety na róż­nych eta­pach swo­jego ży­cia, ma­ją­cym ne­ga­tywny wpływ na ich zdro­wie i do­bro­stan. Po­znamy także stra­te­gie, które po­ma­gają so­bie z nimi wszyst­kimi ra­dzić. Omó­wimy takie za­gad­nie­nia, jak re­pro­duk­cja, me­no­pauza i zdro­wie psy­chiczne, pro­blemy w re­la­cjach, wpływ wy­ko­rzy­sty­wa­nia i traumy na zdro­wie psy­chiczne, a także sze­reg in­nych te­ma­tów.

Nie­dawno zmie­ni­łam logo swo­jej prak­tyki i te­raz ma ono po­stać drzwi. Pój­ście na te­ra­pię albo roz­po­czę­cie na­uki to nic in­nego jak otwar­cie drzwi do wie­dzy, zro­zu­mie­nia, wspar­cia, zmiany lub też uświa­do­mie­nia so­bie pew­nego po­ten­cjału. Wszy­scy czę­sto mamy do czy­nie­nia z drzwiami: w na­szych do­mach i w miej­scach pracy, w ulu­bio­nej ka­wiarni i w domu przy­ja­ciela. I my­ślę, że wszy­scy wiemy, jak to jest, gdy nie­które drzwi w na­szym ży­ciu są otwarte lub za­mknięte, po­nie­waż tak już jest! Ten sam sym­bol za­sto­so­wa­łam w Zdro­wiu psy­chicz­nym ko­biety, po­nie­waż mam na­dzieję, że ta książka otwo­rzy nam drzwi do dys­ku­sji na te­mat ko­biet, ich zdro­wia psy­chicz­nego i do­bro­stanu. Za­warte tu­taj in­for­ma­cje mogą także otwo­rzyć nam drzwi do zro­zu­mie­nia tych kwe­stii, przy­zna­nia im waż­no­ści oraz więk­szego po­czu­cia upodmio­to­wie­nia. Mogą też po­móc nam zi­den­ty­fi­ko­wać całą gamę moż­li­wo­ści, które nie­sie przy­szłość. Jed­no­cze­śnie sym­bol drzwi może ozna­czać rów­nież coś, co nas blo­kuje, np. strach, na­sze gra­nice lub za­mknię­cie roz­działu w ży­ciu. Przede wszyst­kim zaś drzwi bu­dzą sko­ja­rze­nia z na­dzieją, po­cząt­kiem albo bramą do zmiany i no­wych moż­li­wo­ści. W każ­dym roz­dziale znaj­dziesz ramki z sym­bo­lem drzwi, w któ­rych za­war­łam ważne in­for­ma­cje do prze­my­śle­nia.

W książce po­ja­wia się rów­nież sym­bol klu­cza, któ­rym ozna­czy­łam prak­tyczne stra­te­gie otwie­ra­nia róż­nych drzwi albo ra­dze­nia so­bie z kon­kret­nymi pro­ble­mami. Bę­dziemy tu­taj mó­wić o za­glą­da­niu w głąb sie­bie, o świa­do­mo­ści i zro­zu­mie­niu i o wy­ko­rzy­sta­niu wła­snych cen­nych za­so­bów. Książka ta jest rów­nież prak­tycz­nym po­rad­ni­kiem po­ma­ga­ją­cym bu­do­wać więzi z in­nymi ludźmi, sku­pia­ją­cym się na tym, jak po­pra­wić swoje zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan oraz jak so­bie ra­dzić z róż­nymi pro­ble­mami zwią­za­nymi ze zdro­wiem psy­chicz­nym.

Pod­czas czy­ta­nia ko­lej­nych roz­dzia­łów warto mieć przy so­bie no­tat­nik lub dzien­nik i na bie­żąco za­pi­sy­wać swoje prze­my­śle­nia albo od­czu­cia. Będę za­da­wać ci py­ta­nia i pro­sić o roz­wa­że­nie róż­nych kon­cep­cji. Mo­żesz za­pi­sy­wać swoje my­śli w dzien­niku. Na­zwijmy go dzien­ni­kiem zdro­wia psy­chicz­nego albo po pro­stu dzien­ni­kiem!

Dba­nie o zdro­wie obej­muje nasz do­bro­stan fi­zyczny, emo­cjo­nalny i spo­łeczny. Mu­simy czuć się bez­pieczni w ży­ciu i mieć po­czu­cie przy­na­leż­no­ści i więzi. Po­dej­ście ho­li­styczne, czyli ca­ło­ściowe, uwzględ­nia rów­nież toż­sa­mość kul­tu­rową i płciową, pracę za­wo­dową i ży­cie du­chowe. W te­ra­pii do­sko­nale spraw­dza się me­toda, którą na­zy­wamy po­dej­ściem in­te­gra­cyj­nym. Po­lega ona na tym, że po uwzględ­nie­niu wszyst­kich aspek­tów do­ty­czą­cych da­nej osoby i jej pro­ble­mów spe­cja­li­sta łą­czy różne te­ra­pie, aby jak naj­sku­tecz­niej jej po­móc. To po­dej­ście jest sku­teczne, po­nie­waż od­rzuca kon­cep­cję „te­ra­pii uni­wer­sal­nej” i po­zwala na do­sto­so­wa­nie me­tod i tech­nik do kon­kret­nej osoby.

Książka Zdro­wie psy­chiczne ko­biety wy­ko­rzy­stuje wła­śnie to po­dej­ście. Jest oparta na naj­now­szych ba­da­niach, które wy­ka­zały, ja­kie in­ter­wen­cje psy­cho­lo­giczne naj­sku­tecz­niej po­ma­gają po­pra­wić zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan ko­biet. Ist­nieją do­wody na to, że po­zy­tywne i oparte na uważ­no­ści in­ter­wen­cje psy­cho­lo­giczne sku­tecz­nie po­pra­wiają na­sze zdro­wie psy­chiczne. Także inne me­tody (ta­kie jak te­ra­pia po­znaw­czo-be­ha­wio­ralna lub te­ra­pia ak­cep­ta­cji i za­an­ga­żo­wa­nia) mogą wywo­łać po­zy­tywne efekty. Wię­cej na ich te­mat do­wiesz się póź­niej!

Kiedy?

Na­sze zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan mają klu­czowe zna­cze­nie dla sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cego i war­to­ścio­wego ży­cia. Ta książka sku­pia się cał­ko­wi­cie na pracy z my­ślami, uczu­ciami i dzia­ła­niami w celu po­prawy two­jego zdro­wia i sa­mo­po­czu­cia, tak abyś umiała so­bie po­ra­dzić we wszyst­kich nie­spo­dzie­wa­nych sy­tu­acjach, ja­kie mogą ci się przy­da­rzyć w ży­ciu. Cza­sami stre­su­jące wy­da­rze­nia wy­wo­łują w nas nie­po­ko­jące, choć nor­malne re­ak­cje, a ich zro­zu­mie­nie może bar­dzo nam po­móc.

Wszy­scy przez całe ży­cie roz­wi­jamy wie­dzę i po­sze­rzamy za­soby, które wspo­ma­gają na­sze zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan. Anne Frank po­mimo ogrom­nych prze­ciw­no­ści losu pod­czas II wojny świa­to­wej za­cho­wała na­dzieję, a jej słowa in­spi­rują nas do dzi­siaj. W swoim pa­mięt­niku na­pi­sała: „Każdy ma w swoim wnę­trzu do­brą wia­do­mość. Mówi ona, że nie wiesz, jak wspa­niały mo­żesz być, jak bar­dzo umiesz ko­chać, co je­steś zdolny osią­gnąć i jaki masz po­ten­cjał”. Zdro­wie psy­chiczne ko­biety pod­po­wiada, jak dzięki swoim za­so­bom w pełni wy­ko­rzy­stać wła­sny po­ten­cjał.

Uwzględ­nimy na­sze do­świad­cze­nie, hi­sto­rie i za­soby, a także po­znamy przy­datne in­for­ma­cje i prak­tyczne stra­te­gie oraz wiele róż­nych mą­dro­ści! Po­czuj in­spi­ra­cję do tego, żeby ra­zem ze mną po­szu­kać klu­czy i otwo­rzyć drzwi do więk­szej świa­do­mo­ści i moc­niej­szej więzi ze sobą oraz z in­nymi ludźmi, do zmiany i do no­wych moż­li­wo­ści, a także do dal­szego roz­wi­ja­nia umie­jęt­no­ści, dzięki któ­rym po­pra­wisz swoje zdro­wie psy­chiczne i do­bro­stan. Dzię­kuję, że tu je­steś i że chcesz ra­zem ze mną się roz­wi­jać i po­sze­rzać swoją wie­dzę. Czas roz­kwit­nąć!

------------------------------------------------------------------------

1.

M. Ia­siello, J. Van Ag­te­ren i wsp., Men­tal he­alth and/or men­tal il­l­ness: A sco­ping re­view of the evi­dence and im­pli­ca­tions of the dual-con­ti­nua mo­del of men­tal he­alth, „Evi­dence Base” 2020, vol. (1), s. 1–45.

2.

S. McKay, _The Wo­men’s Brain Book: The neu­ro­science of he­alth, hor­mo­nes and hap­pi­ness_, Syd­ney 2018, s. 31.

3.

K. Bur­ro­wed, _Gen­der bias is still put­ting wo­men’s he­alth at risk_, www1.racgp.org.au/newsgp/cli­ni­cal/gen­der-bias-in-me­di­cine-and-me­di­cal-re­se­arch-is-st (do­stęp 13.01.2024).

4.

M. Ho­gen­boom, _The hid­den load: How „thin­king of eve­ry­thing» holds mums back_, www.bbc.com/wor­klife/ar­ticle/20210518-the-hid­den-load-how-thin­king-of-eve­ry­thing-holds-mums-back (do­stęp 13.01.2025).

5.

A. An­der­son, _A me­ta­phor can open a do­or­way into your mind_, https://li­fe­co­acha­dele.com/me­ta­phor-do­ors-psy­che (do­stęp 13.01.2025).

6.

J. Van Ag­te­ren, M. Ia­siello i wsp., _A sys­te­ma­tic re­view and meta-ana­ly­sis of psy­cho­lo­gi­cal in­te­rven­tions to im­prove men­tal wel­l­be­ing_, „Na­ture Hu­man Be­ha­viour” 2021, vol. 5 (5), s. 631–652.

7.

Shut­ter­fly Com­mu­nity, _55+ Strong wo­men qu­otes to in­spire you_, www.shut­ter­fly.com/ideas/strong-wo­men-qu­otes (do­stęp 13.01.2025).