Zdrowie psychiczne. Współczesne zagrożenia i możliwości wzmacniania - ebook

WSTĘP

Tematyka poruszana w monografii pt. „Zdrowie psychiczne – współczesne zagrożenia i możliwości wzmacniania” jest w obecnych czasach niezmiernie ważna, a to z uwagi na występowanie wielu czynników wpływających negatywnie na zdrowie psychiczne społeczeństwa. Wskazują na to wyniki licznych badań naukowych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych, zwracające uwagę szczególnie na rosnącą wciąż liczbę osób mających problemy związane z ich zdrowiem psychicznym, i to w każdej grupie wiekowej. Zjawisko to od ponad roku ulega ciągłemu nasilaniu w związku z zagrożeniami i ograniczeniami spowodowanymi przez pandemię COVID-19, która stała się wyzwaniem nie tylko medycznym, lecz także społecznym i dla zdrowia psychicznego. Dlatego właśnie zawarte w monografii informacje o zdrowiu psychicznym, jego determinantach i zagrożeniach, a także wzmacnianiu zdrowia psychicznego według koncepcji salutogenetycznej i radzenia sobie ze stresem będą przydatne w zasadzie dla każdego człowieka. Pozwoli to bowiem każdej osobie, rozumiejącej radzenie sobie ze stresem jako proces, strategie i style, uzyskać praktyczne wskazówki, uwzględniające uwarunkowania osobiste, psychologiczne i sytuacyjne radzenia sobie ze stresem dla wzmocnienia zdrowia psychicznego. W szczególności odbiorcami tej monografii będą lekarze, pielęgniarki, psycholodzy, pedagodzy szkolni, dyrektorzy szkół i ośrodków szkolno-wychowawczych, nauczyciele oraz studenci kierunków przygotowujących do tych zawodów. Można tu dodać, że w przypadku kierunków studiów przygotowujących do pracy z pacjentami niniejsza pozycja może być pomocna podczas kształcenia na różnych latach studiów. Dla przyszłych psychologów, pedagogów i nauczycieli zagadnienia zdrowia psychicznego, szczególnie dzieci i młodzieży, stają się w ostatnim czasie priorytetem – z uwagi na wzrastające dynamicznie potrzeby w tym zakresie u młodych osób. Ponadto monografia ta będzie cennym źródłem informacji na temat wzmacniania zdrowia psychicznego dla wielu innych grup zawodowych, a także dla indywidualnego odbiorcy, gdyż brak aktualnej pozycji książkowej dotyczącej zdrowia psychicznego.ZDROWIE PSYCHICZNE

Czym jest zdrowie psychiczne i jakie ma znaczenie?

Zdrowie i jego konceptualizacja zajmuje od lat przedstawicieli nauk medycznych i społecznych. Pomimo bogatego materiału teoretycznego i empirycznego nie ma ujednolicenia i zgodności w jego definiowaniu. Podejście naukowe do tematyki zdrowia jest zróżnicowane u poszczególnych badaczy i współcześnie zdrowie zwykle jest ujmowane w kategoriach dobrostanu, dyspozycji, potencjału oraz właściwości człowieka – jako proces, kontinuum, a także jako wartość i element rozwoju. W pojęciu zdrowia wyodrębniono wymiary biologiczny, psychiczny i społeczny, a niektórzy badacze wymieniają jeszcze jego wymiar duchowy. Zdrowie w życiu człowieka rozpatrywane jest obecnie jako zasób, który może podlegać ocenie obiektywnej i subiektywnej. We współczesnych koncepcjach odpowiedzialność za stan własnego zdrowia przeniesiono na indywidualnego człowieka i to założenie stoi u podstaw promocji zdrowia we wszystkich jego wymiarach . Wymiar psychiczny zdrowia składa się ze zdrowia umysłowego, związanego z procesami poznawczymi, oraz emocjonalnego, wynikającego ze zdolności do wyrażania i przeżywania emocji. Natomiast wymiar społeczny zdrowia psychicznego określa możliwość nawiązywania i podtrzymywania prawidłowych interakcji w środowisku życia człowieka .

Zdrowie psychiczne jest obecnie w centrum zainteresowań naukowych wielu badaczy, w szczególności jego uwarunkowania, promocja i wzmacnianie. Przyczyniają się do tego w dużej mierze niepokojące doniesienia epidemiologiczne dotyczące zagrożeń dla zdrowia psychicznego we współczesnym świecie. Problematyka zdrowia psychicznego stanowi obszar interdyscyplinarny, podejmowany w badaniach przez profesjonalistów różnych nauk i dziedzin . Naukowcy dostrzegają konieczność analizy zdrowia psychicznego ludności oraz jego wzmacniania ze względu na systematycznie pogarszającą się kondycję psychiczną społeczeństw w skali globalnej. Z roku na rok obserwuje się zjawisko zwiększania liczby osób chorych psychicznie we wszystkich grupach wiekowych . Zdrowie psychiczne od wielu lat jest analizowane przez badaczy z dziedziny nauk społecznych – socjologii medycyny i psychologii zdrowia, którzy coraz silniej zaznaczają jego powiązania z czynnikami psychospołecznymi i kulturowymi. Poszukuje się związków pomiędzy uwarunkowaniami na poziomie makrostruktury społecznej w relacji do uwarunkowań mikrostruktury i przeżyć oraz doświadczeń indywidualnych człowieka . Nurt psychologii zdrowia wniósł istotny wkład w analizę czynników psychologicznych i badanie ich wpływu na zdrowie człowieka . Podkreśla się w nim holistyczne podejście do zagadnień zdrowia, we wszystkich jego wymiarach, z uwzględnieniem aspektu duchowego . Holistyczny model zdrowia ujmuje człowieka jako jedność biopsychospołeczną, a zdrowie jako potencjał, właściwość, zasób umożliwiający człowiekowi osiągnięcie pełnię swoich możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych oraz reagowanie na wyzwania środowiska. Zdrowie jest więc procesem zachowania dynamicznej równowagi między wymaganiami a własnymi zasobami w osiąganiu celów osobistych i społecznych (model holistyczno-funkcjonalny). Zdrowie należy zawsze rozpatrywać w odniesieniu do cyklu życia człowieka, gdyż ma ono różne właściwości w toku rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego, które są dostosowane do danego okresu życia . W rozważaniach nad koncepcjami zdrowia warto wymienić podejście związane z funkcjonalnym modelem zdrowia, które uwzględnia założenia teoretyczne radzenia sobie ze stresem oraz podejście salutogenetyczne. Autorka tego modelu przedstawia zdrowie jako proces twórczego i skutecznego radzenia sobie ze stresem, zdeterminowany przez zasoby podmiotowe (m.in. pozytywną samoocenę) oraz społeczne, zmierzający do utrzymania dynamicznej równowagi między wymaganiami otoczenia a możliwościami jednostki. Człowiek jest tu kreatorem zdrowia i w dużej mierze odpowiada za jego stan .

Współcześnie, szczególnie w krajach rozwiniętych całego świata, zagadnienia związane ze zdrowiem psychicznym mają coraz wyższą rangę oraz są rozpatrywane w kategorii problemów społecznych. W badaniu zdrowia psychicznego naukowcy posługują się dwoma rodzajami podejść: negatywnym i pozytywnym. Podejście negatywne koncentruje się na analizie odstępstw od zdrowia psychicznego, czyli na zaburzeniach postrzeganych jako objawy psychopatologiczne, i służy głównie do badań epidemiologicznych. W podejściu pozytywnym korzysta się z osiągnięć psychologii i socjologii, w których badania nad zdrowiem psychicznym skoncentrowane są na jakości życia, satysfakcji, radzeniu ze stresem, samoocenie, poczuciu dobrostanu i zadowoleniu z życia . Pozytywne ujęcie zdrowia nadaje mu również pewien subiektywizm, zwrócenie uwagi na to, co pochodzi z wnętrza człowieka, na jego opinie i odczucia. Odrzucone zostaje wyłącznie medyczne podejście oparte na objawach choroby. Ponadto zdrowie psychiczne jest osadzone w kontekście społecznym i kulturowym oraz dotyka zagadnień związanych z aktywnością człowieka w różnych sferach życia, z poczuciem samorealizacji i ze zdolnością do pełnienia ról. Zwraca się większą uwagę na relacje interpersonalne oraz możliwości przystosowawcze w codziennym funkcjonowaniu .

Zdrowie psychiczne jest pojęciem niełatwym do zdefiniowania, co potwierdzają liczne doniesienia naukowe . Trudno jest badaczom jednoznacznie sformułować, co jest jeszcze normą psychiczną, a co ją przekracza; jakie kryteria odróżniają zdrowie od patologii. Niektórzy są skłonni uznać za zdrowie psychiczne to, co występuje w społeczeństwie najczęściej (norma ilościowa), oraz to, co jest akceptowalne w danej społeczności . W ujęciu ogólnym zdrowie określamy jako dobro osobiste i społeczne, jako wartość, do której dąży wielu ludzi, jednakże nie stanowi ono celu dla wszystkich. W dawnym rozumieniu zdrowie było ujmowane jako dobrostan ciała; obecnie wiemy, że dotyka ono również sfer psychicznej, społecznej i duchowej. Ma też swój wymiar publiczny i według niektórych autorów nie stanowi sprawy osobistej, ale ma znaczenie dla ogółu społeczeństwa. Człowiek, dążąc do rozwoju, utrzymania i zwiększenia potencjału zdrowia, może realizować swoje zadania życiowe i cele, uzyskując dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny i duchowy . Definicja Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) z 1948 roku określa zdrowie jako _stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia, a nie tylko brak choroby czy ułomności _. Innowacją w odniesieniu do dotychczasowych definicji było wzbogacenie jej o wymiar psychiczny i społeczny. Podkreślało się mianowicie, że nie istnieje zdrowie bez zdrowia psychicznego (poziom niezależności, osobiste przekonania, szczęście, kreatywność, środowisko zewnętrzne, duchowość i inne). W Ałma Acie (1978), na światowej konferencji poświęconej promocji zdrowia podtrzymano główne założenia wynikające z definicji Światowej Organizacji Zdrowia, ale sformułowano ją w szerszym wymiarze społecznym jako _zdolność do produktywnego, sensownego i twórczego życia w sferze społecznej i ekonomicznej._ Obydwie definicje poddane były przez wielu naukowców szerokiej krytyce, gdyż nie spełniały ich oczekiwań . W polskim prawodawstwie, zgodnie z zapisem w preambule do Ustawy o Ochronie Zdrowia Psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku, zdrowie psychiczne jest określane jako _fundamentalne dobro osobiste człowieka, którego ochrona jest obowiązkiem państwa _. W Raporcie WHO z 2001 roku „Zdrowie psychiczne: nowe zrozumienie, nowa nadzieja” zdrowie psychiczne jest definiowane jako _dobrostan, w którym jednostka realizuje swoje możliwości, radzi sobie z sytuacjami i stresami życiowymi, owocnie uczestniczy w życiu społecznym oraz potrafi efektywnie pracować._ Zdrowie psychiczne jest nazywane fundamentem dobrego samopoczucia i funkcjonowania w społeczeństwie, nie oznacza ono wyłącznie braku zaburzeń psychicznych . W takim podejściu zdrowie psychiczne utożsamiane jest z jakością życia, stanowiącą jeden z wymiarów poczucia szczęścia . Raport powyższy wskazuje zdrowie psychiczne jako światowy priorytet zdrowia publicznego i kluczowy warunek do osiągnięcia dobrostanu jednostki, społeczeństwa i państwa . Zdrowie psychiczne w definicji WHO jest rozumiane jako jeden z podstawowych elementów ogólnego zdrowia i oznacza nie tylko brak zaburzeń czy choroby, lecz także potencjał psychiczny, umożliwiający człowiekowi zaspokajanie swoich potrzeb, osiąganie sukcesów, czerpanie radości i satysfakcji z życia, oznaczający zdolność rozwoju, uczenia się, radzenia sobie ze zmianami i pokonywania trudności, jak również sprzyjający nawiązywaniu i utrzymywaniu dobrych relacji z innymi ludźmi oraz aktywnemu udziałowi w życiu społecznym . Europejska Deklaracja Ochrony Zdrowia Psychicznego przyjęta w Helsinkach w 2005 roku określa, że nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego, gdyż stanowi ono integralną i istotną część polityki publicznej, a konieczność jego zapewnienia wynika także z praw człowieka. Wśród wielu postulatów Deklaracji podkreślono konieczność promowania w społeczeństwie dobrostanu psychicznego całej populacji. W związku ze zmieniającą się globalną polityką w zakresie zdrowia psychicznego WHO przyjęła nowe strategie i zobowiązania na lata 2013–2020 mające na celu m.in. umożliwienie wszystkim ludziom równych szans na osiągnięcie jak najwyższego poziomu psychicznego dobrostanu we wszystkich okresach życia .

Zdrowie psychiczne jako element zdrowia

Pierwsze wzmianki o zdrowiu pochodzą z IV w p.n.e., od Hipokratesa, który utożsamiał zdrowie z dobrym samopoczuciem. Jednocześnie podkreślał ścisły związek człowieka z jego otoczeniem oraz indywidualny sposób życia jako czynnik, który warunkuje zdrowie . Początkowo zdrowie definiowano w sposób negatywny, określając go jako brak choroby czy brak zakłócenia funkcjonowania organizmu. Dopiero w połowie lat 50. XX wieku sformułowano pozytywną definicję zdrowia. Definicja ta została opracowana przez WHO. Określa ona zdrowie jako stan dobrego, pełnego samopoczucia psychicznego, fizycznego i społecznego, a nie tylko brak choroby czy ułomności. Definicja ta w latach 80. XX wieku została uzupełniona o sprawność do prowadzenia produktywnego życia ekonomicznego i społecznego.

Te wymiary zdrowia są ze sobą powiązane i opisywane w następujący sposób :

- zdrowie fizyczne, które definiowane jest jako prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego narządów i układów;
- zdrowie psychiczne, które opisywane jest przez pozytywny afekt i pozytywne rysy osobowości traktowane jako zasoby człowieka pozwalające mu na radzenie sobie z trudnościami i unikanie załamania stanu zdrowia – można tu wyróżnić zdrowie umysłowe (jasne, logiczne myślenie, wyrażanie sądów) oraz zdrowie emocjonalne (poznawanie własnych uczuć i wyrażeń, radzenie sobie ze stresem, depresją, lękiem i agresją);
- zdrowie społeczne, które definiowane jest jako zdolność do utrzymania prawidłowych relacji z innymi ludźmi oraz pełnienia określonych ról społecznych, wyraża się ono satysfakcjonującym życiem rodzinnym, podejmowaniem różnego rodzaju aktywności z innymi osobami, pełnieniem ról społecznych, poczuciem przynależności, dobrymi kontaktami z innymi, byciem sobą, poczuciem pewności i zachowaniem tożsamości wśród innych ludzi;
- zdrowie duchowe, które związane jest z wierzeniami i praktykami religijnymi albo obejmuje osobiste podejście do utrzymania wewnętrznego spokoju.

Współcześnie w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji zdrowia, które charakteryzują je w różny sposób. Mimo wielu różnic w definiowaniu tego terminu, panuje zgodność, że jest to pojęcie wielowymiarowe, pozytywne i odrębne od kategorii choroby . Charakteryzując zdrowie, można wykorzystać trzy ogólniejsze kategorie: stan, dyspozycje i proces. Zdrowie rozumiane jako stan charakteryzuje się brakiem objawów chorobowych, natomiast w podejściu dyspozycyjnym jest to poddająca się zmianom zdolność człowieka do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych oraz umiejętność pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. Z kolei zdrowie rozumiane jako proces określa sposób radzenia sobie ze stresem, samoaktualizację, przystosowanie się i rozwój .

Zatem zdrowie jest jednym z podstawowych zasobów pozwalającym człowiekowi na wszechstronny rozwój, osiąganie celów życiowych i adaptację do zmieniających się warunków.

Za jedno z najważniejszych wydarzeń w psychologii XX wieku uznaje się powstanie i rozwój psychologii zdrowia. Jest to wynikiem postępującej globalizacji i związanej z nią szybkością dokonywania się zmian, wzrastającego tempa życia, a także pojawienia się nowych zagrożeń, które mogą wywierać wpływ na problemy psychiczne większej części społeczeństwa, a ich skutki stają się coraz poważniejszym problemem zdrowotnym świata . W literaturze przedmiotu brak również jednej, powszechnie przyjętej definicji zdrowia psychicznego. Większość z nich podkreśla, że zdrowie psychiczne i zaburzenia psychiczne nie są do siebie przeciwstawne. Badacze uważają, że brak rozpoznanej choroby psychicznej nie musi oznaczać zdrowia psychicznego.

Jest ono jednak niezbędnym i integralnym elementem zdrowia, które może być rozpatrywane w trzech aspektach :

- pozytywnym, który oznacza stan emocjonalnie dobrego samopoczucia, umiejętność radzenia sobie w życiu i pełny rozwój osobowości;
- funkcjonalnym, które rozumiane jest jako zdolność do spełniania stawianych przed człowiekiem oczekiwań;
- negatywnym, który związany jest z brakiem występowania zaburzeń psychicznych.

W tabeli 1 przedstawiono przykładowe pozytywne i negatywne zmienne charakteryzujące wymiar zdrowia psychicznego.

Tabela 1.

PRZYKŁADOWE ZMIENNE CHARAKTERYZUJĄCE POZYTYWNY I NEGATYWNY WYMIAR ZDROWIA PSYCHICZNEGO

Zmienne

Pozytywny wymiar

Negatywny wymiar

– poczucie koherencji

– optymizm życiowy

– poczucie własnej wartości

– poczucie własnej skuteczności

– radzenie sobie z trudnościami

– poczucie satysfakcji z życia

– inteligencja emocjonalna

– kompetencje społeczne

– zaangażowanie

– psychologiczny dystres

– występowanie zaburzeń psychicznych kwalifikowanych według ICD-11 lub DSM-V

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kluczyńska S.: Zdrowie psychiczne – wybrane definicje i koncepcje wyjaśniające. W: Sokołowska E., Zabłocka-Żytka E., Kluczyńska S., Wojda-Kornacka J.: Zdrowie psychiczne młodych dorosłych. Wybrane zagadnienia. Difin, Warszawa 2015, s. 28.

Pozytywny wymiar zdrowia psychicznego oznacza zatem rozwijanie swoich mocnych stron, czyli kompetencji pozwalających na konfrontację i harmonijne przechodzenie do trudności, niepowodzeń i zagrożeń.

Pojęcie zdrowia psychicznego funkcjonuje w wielu dziedzinach, a każda z nich w inny sposób go definiuje :

- medycyna określa zdrowie psychiczne jako niewystępowanie objawów psychopatologicznych, brak defektów w strukturze i funkcjach psychicznych, homeostazę w procesach fizjologicznych;
- psychologia charakteryzuje zdrowie psychiczne jako zdolność do twórczego rozwoju i samorealizacji, zdolność do osiągnięcia satysfakcji z życia, akceptację i poczucie własnej wartości, realistyczną percepcję rzeczywistości;
- socjologia opisuje zdrowie psychiczne jako zdolność przystosowania się człowieka do norm kulturowych i środowiska społecznego, umiejętność prawidłowej koegzystencji w grupie i właściwe w niej funkcjonowanie.

Według WHO zdrowie psychiczne to stan dobrego samopoczucia, które pozwala człowiekowi na wykorzystanie swoich zdolności, radzenie sobie ze stresem w codziennym życiu, wydajną pracę i wnoszenie pewnego wkładu w życie danej wspólnoty. Jest ono nieodłączną częścią ogólnego zdrowia człowieka, dobrostanem w sferze emocjonalnej, psychicznej, społecznej i somatycznej pozwalającym człowiekowi na efektywne działanie w otoczeniu, rozwój osobowości i uzyskiwanie osiągnięć . Tak więc zdrowie psychiczne oznacza dużo więcej niż brak zaburzeń psychicznych.

Małgorzata Wojciechowska definiuje zdrowie psychiczne jako brak jakichkolwiek objawów zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Jest ono harmonijne w obrębie struktury osobowości, zdolności do pracy, dobrego samopoczucia, zdolności do przyjaźni i miłości oraz działalności twórczej i środowiska społecznego, w którym funkcjonuje człowiek .