Zemsta władzy - ebook

WSTĘP
ZAGROŻENIE

Wolne społeczeństwa na całym świecie stają oko w oko z nowym nieprzejednanym wrogiem. Wróg ten nie dysponuje piechotą ani marynarką, nie pochodzi z żadnego kraju, który dałoby się wskazać na mapie. Jest wszędzie i nigdzie, bo pochodzi nie s t a m t ą d, lecz s t ą d. Nie zagraża społeczeństwom – jak dawniej Sowieci i naziści – zagładą z zewnątrz; ten wróg zagraża im od wewnątrz.

Zagrożenie, które czyha wszędzie i nigdzie, jest nieuchwytne, trudno je zauważyć i zdefiniować. Wszyscy je wyczuwamy, ale mamy problem z tym, żeby je nazwać. Próby opisania jego cech i komponentów pochłaniają rzeki atramentu, lecz o n o wciąż pozostaje niedosięgłe.

W pierwszej kolejności trzeba je więc zidentyfikować. Dopiero wtedy zdołamy je zrozumieć, zdołamy wydać mu walkę i je pokonać.

Co to za wróg zagraża naszej wolności, naszemu dobrobytowi, a nawet przetrwaniu naszych demokratycznych społeczeństw?

Odpowiedź brzmi: t o w ł a d z a w n o w e j z j a d l i w e j p o s t a c i.

Każda epoka była świadkiem co najmniej jednej formy zjadliwości politycznej. Dziś mamy do czynienia z odmianą rewanżyzmu, która naśladuje demokrację, podkopując przy tym jej fundamenty, gardząc wszystkimi jej ograniczeniami. Jest tak, jakby władza polityczna dokonała przeglądu wszystkich metod, które wolne społeczeństwa przez wieki wynajdywały, żeby ją obłaskawić, i zwarła szyki, by przeprowadzić kontratak.

Dlatego w myślach nazywam to odwetem władzy.

W niniejszej książce staram się przyjrzeć narodzinom tej nowej zjadliwej formy władzy politycznej i jej rozwojowi na całym świecie. Dokumentuję, jak ukradkiem podkopuje fundamenty wolnego społeczeństwa. Ukazuję, jak powstaje z popiołów starszych form rządzenia, poturbowana przez siły, które doprowadziły do jej upadku. I dowodzę, że gdziekolwiek rozkwitnie, czy to w Boliwii, Karolinie Północnej, w Wielkiej Brytanii czy na Filipinach, wszędzie opiera się na kilku zasadniczych strategiach mających na celu osłabienie podwalin demokratycznego społeczeństwa i utrwalenie jej zjadliwego prymatu. Nakreślam też, w jaki sposób można stawić opór, by bronić demokracji i w wielu wypadkach ją ocalić.

Konflikt między tymi, którzy mają władzę, a tymi, którzy jej nie mają, jest oczywiście na trwałe wpisany w doświadczenie ludzkości. Przez przytłaczająco większą część historii rządzący konsolidowali władzę dla własnych korzyści i przekazywali swoim dzieciom, tworząc uprzywilejowane dynastie krwi i nie przejmując się zbytnio ludem. Narzędzia, którymi posługiwała się władza – przemoc, pieniądze, technologia, ideologia, perswazja moralna, szpiegowanie i propaganda, by wymienić tylko kilka – jako atrybuty dziedzicznych kast znajdowały się daleko poza zasięgiem większości ludzi. Jednak rewolucja francuska i wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych pod koniec XVIII wieku wstrząsnęły posadami stosunków władzy i sprawiły, że dało się ją zakwestionować, a także nałożyć nowe ograniczenia na tych, którzy ją dzierżyli. Taka forma władzy – o ograniczonym zasięgu, odpowiadająca przed narodem i bazująca na duchu zgodnego z prawem współzawodnictwa – legła u podstaw wielkiego rozkwitu dobrobytu i bezpieczeństwa, jaki miał miejsce na świecie po zakończeniu II wojny światowej.

Ale na przełomie XX i XXI wieku owa powojenna stabilizacja zaczęła się niepokojąco przeobrażać. W swojej poprzedniej książce Koniec władzy przyjrzałem się temu, jak władza ulega erozji w całej gamie ludzkich instytucji. Technologia, demografia, urbanizacja, dostępność informacji, zmiany w polityce i gospodarce, globalizacja i zmiana sposobu myślenia doprowadziły do podziału i rozproszenia władzy, przez co prostsze stało się jej zdobycie, lecz trudniej ją było wykorzystać i łatwiej stracić.

Gwałtowna reakcja zwrotna była nieunikniona. Ludzie zdecydowani zdobyć i utrzymać nieograniczoną władzę stosują stare i nowe taktyki, by tę władzę ochronić przed siłami, które mogłyby ją osłabić i ograniczyć. Takie nowe zachowania mają na celu zahamowanie procesu erozji władzy, doprowadzenie do jej rekonstrukcji, koncentracji, tak by znowu można ją było sprawować bez ograniczeń, jak dawniej, ale przy zastosowaniu technologii, taktyk, organizacji i sposobów myślenia typowych dla XXI wieku.

Ujmując rzecz inaczej, w odpowiedzi na siły odśrodkowe, które osłabiają władzę, pojawiają się siły dośrodkowe, prowadzące do jej koncentracji. Ścieranie się tych dwóch rodzajów sił jest cechą charakterystyczną naszych czasów. A wynik tych tarć bardzo trudno przewidzieć.

G r a t o c z y s i ę o n a j w y ż s z ą s t a w k ę i n i c z e g o n i e d a s i ę z a g w a r a n t o w a ć. Chodzi nie tylko o to, czy w XXI wieku demokracja nadal będzie mogła się rozwijać, ale czy w ogóle wciąż będzie istnieć jako dominujący system sprawowania rządów, jako domyślny ustrój globalnej wioski. Przetrwanie wolności wcale nie jest pewne.

Czy demokracje są w stanie odeprzeć ataki początkujących autokratów gotowych niszczyć mechanizmy kontroli i równowagi politycznej ograniczające ich władzę? Jak mają tego dokonać? Dlaczego w jednych miejscach władza ulega koncentracji, podczas gdy w innych podlega raczej rozproszeniu i rozkładowi? I pytanie najważniejsze: jaka jest przyszłość wolności?

Podmioty dzierżące władzę rzadko się jej zrzekają. To jasne, że każdy, kto ją dostaje, stara się powstrzymać i odeprzeć próby swoich rywali dążących do tego, by aktualnie rządzącego osłabić bądź zastąpić. Pretendenci, którzy przypuszczają atak na osoby piastujące dany urząd, często są innowatorami stosującymi nie tylko nowe narzędzia, ale też zupełnie inne strategie. Ich polityczne innowacje dogłębnie zmieniły sposoby zdobywania i utrzymywania władzy w XXI wieku.

W tej książce wymieniam owe nowinki i poddaję je analizie, ukazuję ich możliwości, ich wewnętrzną logikę i sprzeczności – a następnie wskazuję kluczowe bitwy, które będą musieli wygrać demokraci, żeby zapobiec zagładzie wolności w naszych czasach.

Ograniczona, zależna od innych władza nie wystarczy, by zadowolić ambitnych autokratów, którzy nauczyli się wykorzystywać takie zjawiska jak migracja, brak poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego klasy średniej, polityka tożsamościowa, lęki wzbudzane przez globalizację, siła mediów społecznościowych i wkraczanie w nasze życie sztucznej inteligencji. Pod każdą szerokością geograficzną i w najróżniejszych okolicznościach pokazują oni, że pragną władzy bez żadnych zobowiązań, i to pragną jej na zawsze.

Przyszli autokraci mają do dyspozycji nowy zestaw możliwości i nowe narzędzia pomocne w zdobywaniu nieograniczonej władzy. Niektóre z tych narzędzi jeszcze kilka lat temu nie istniały. Inne są stare jak świat, ale teraz łączą się z nowymi technologiami i trendami społecznymi, dzięki czemu zyskują moc, jakiej nigdy dotąd nie miały.

To dlatego jesteśmy teraz świadkami sukcesów odnoszonych przez nowy typ pretendentów do sprawowania rządów – niekonwencjonalnych przywódców, którzy byli świadkami erozji tradycyjnej władzy i zdali sobie sprawę, że nowe podejście może uwolnić niewykorzystane dotąd pokłady możliwości. Pojawiają się oni na całym świecie, w najróżniejszych krajach, od najbogatszych do najbiedniejszych, od najbardziej zaawansowanych instytucjonalnie po najbardziej zacofane. Oczywiście w pierwszej kolejności przychodzi tu na myśl Donald Trump, ale też Hugo Chávez w Wenezueli, Viktor Orbán na Węgrzech, Rodrigo Duterte na Filipinach, Narendra Modi w Indiach, Jair Bolsonaro w Brazylii, Recep Tayyip Erdoğan w Turcji, Nayib Bukele z Salwadoru i wielu innych. W tej publikacji rozłożymy na czynniki pierwsze ich podejście do władzy, bo nie można pokonać czegoś, czego się najpierw nie zrozumie.

Nowi autokraci stosują pionierskie metody zdobywania nieograniczonego panowania i utrzymywania go tak długo, jak tylko się da. Celem ostatecznym – nie zawsze udaje się go osiągnąć, ale zawsze o niego właśnie toczy się zażarty bój – jest dla nich dożywotnie sprawowanie rządów. Wszelkie dążenia osłabiające władzę są przez nich postrzegane jako śmiertelne zagrożenie, które należy powstrzymać. Natomiast odnoszone sukcesy ośmielają innych, którzy próbują ich naśladować w różnych zakątkach świata. Sukcesów tych jest niemało, choć warto odnotować, że zdarzają się także porażki. I z każdym tygodniem zdają się pojawiać kolejni pretendenci do miana autokratów. Przywódcy ci i ich s t y l przywództwa stanowią forpocztę o d w e t u w ł a d z y.

Tacy liderzy adaptują się do nowych warunków, na poczekaniu wymyślają nowe taktyki i przystosowują stare tak, by dzięki nim zwiększyć zdolność narzucania swojej woli innym. Pomimo ogromnych różnic narodowych, kulturowych, instytucjonalnych i ideologicznych dzielących kraje, w których dochodzą do władzy, ich strategie wydają się podobne. Na przykład prezydenci Brazylii i Meksyku, Jair Bolsonaro i Andrés Manuel López Obrador, różnią się całkowicie pod względem ideologicznym, za to ich styl sprawowania władzy jest niemal identyczny. Maleńki, biedny i zacofany Salwador w Ameryce Środkowej i ogromne, rozbudowane supermocarstwo, jakim są Stany Zjednoczone, to zupełnie odmienne kraje, a jednak Nayib Bukele i Donald Trump sprawowali rządy, wykorzystując dziwnie podobne strategie.

Jaki jest zatem przepis na sprawowanie takiej władzy? Jakie są jego składniki? I jak działa w świecie rzeczywistym? Te właśnie pytania stanowią sedno niniejszej książki. W mojej ocenie da się ową recepturę streścić w trzech słowach: populizm, polaryzacja i postprawda.

Nazwijmy je w skrócie 3P. A tych, którzy się nimi posługują, określmy mianem „autokratów 3P”.

Kim jest autokrata 3P?

Autokraci 3P to przywódcy polityczni, którzy dochodzą do władzy w wyniku względnie demokratycznych wyborów, a potem likwidują mechanizmy kontroli władzy wykonawczej, wykorzystując do tego celu populizm, polaryzację i postprawdę. W czasie, gdy konsolidują władzę, ukrywają swoje autokratyczne plany za murami konspiracyjności, biurokratycznych zawiłości, pseudoprawnych wybiegów, manipulacji opinią publiczną, a także represji stosowanych wobec krytyków i oponentów. Kiedy maska opada, jest już za późno.

Autorytaryzm to kontinuum. Na jednym jego krańcu mamy reżimy totalitarne takie jak ten w Korei Północnej, gdzie władza jest w pełni skupiona w rękach dynastycznego dyktatora, który sprawując ją, nie kryje się z brutalnością. Na przeciwnym krańcu znajdziemy z kolei wybranych demokratycznie przywódców o autorytarnych skłonnościach. Autokraci XXI wieku zaczynają z tego bardziej umiarkowanego końca i starają się zachować pozory demokracji, skrycie jednak podkopując jej fundamenty.

Jak to robią? Za pomocą populizmu, polaryzacji i postprawdy.

Wiele już napisano o każdym z tych P z osobna. Tutaj je scalimy i ujmiemy w ramy schematu będącego sednem tego, jak autokraci XXI wieku zdobywają, sprawują i utrzymują władzę.

Szczegóły różnią się w zależności od miejsca i danego przywódcy, władza bowiem zawsze wpisuje się w określony kontekst, ale podstawy autokratycznego podejścia są rozpoznawalne wszędzie, gdziekolwiek znalazło ono zastosowanie. Pod każdą szerokością geograficzną i w każdych okolicznościach destabilizacji ulegają stare instytucje oraz otwierają się możliwości dla nowicjuszów. Żadne z trzech P z osobna nie wystarczy, by wyjaśnić mutacje władzy w naszych czasach. Ale wszystkie razem są w stanie przeciwstawić się siłom, które dążą do podziału i rozproszenia władzy.

Najczęściej bodaj omawianym ze wszystkich 3P, nierzadko błędnie rozumianym, jest populizm. Ponieważ kończy się na „-izm”, często bierze się go za ideologię taką jak socjalizm czy liberalizm, jedną ze spójnych filozofii rządzenia. Tymczasem on wcale nią nie jest. Populizm najlepiej pojmować jako s t r a t e g i ę z d o b y w a n i a i s p r a w o w a n i a w ł a d z y. Jest chętnie wykorzystywany głównie ze względu na wielość zastosowań – jako strategia może być skuteczny w szerokim spektrum kontekstów i zgodny właściwie z każdą ideologią rządzenia. Może też funkcjonować bez związku z jakąkolwiek ideologią.

Cas Mudde i Cristóbal Rovira Kaltwasser twierdzą, że populiści ukazują świat polityki podzielony dokładnie na dwoje, przeciwstawiają skorumpowane, chciwe elity szlachetnemu i czystemu, ale zdradzonemu i pokrzywdzonemu Volk, czyli ludowi. Wszystkie problemy ludu mają swoje źródło w decyzjach przekupnej elity, podejmowanych nierzadko konspiracyjnie i zawsze z nieuczciwych pobudek. Populistyczni przywódcy przedstawiają siebie jako reprezentantów woli ludu, jako orędowników walki ze skorumpowaną elitą. Tego rodzaju narrację, wypróbowaną i niezawodnie skuteczną, można stosować niemal bez ograniczeń, ostatecznie bowiem k a ż d e stanowisko da się opisać jako orędownictwo na rzecz niepokalanego ludu, a k a ż d y głos sprzeciwu uznać za promowanie dążeń skorumpowanych elit³.

W ostatnich latach następuje rozkwit studiów nad regresem demokracji. Z badań prowadzonych przez takich uczonych jak Timothy Snyder⁴, Yascha Mounk⁵, Daron Acemoğlu⁶, Anne Applebaum⁷, Enrique Krauze⁸ i Larry Diamond⁹ wynika, że wszyscy populiści stający do wyścigu o władzę działają według podobnego wzorca.

Wśród jego elementów należy wymienić:

• Katastrofizm. Populistów cechuje wyraźny pesymizm w odniesieniu do sytuacji, w której się znajdują. Świat dookoła jest zdeprawowany, dysfunkcyjny i pełen wad. Trzeba wysprzątać wszystkie stajnie Augiasza, by móc zacząć od nowa. Nie ma niczego pozytywnego w przeszłości zdominowanej przez wrogie narodowi elity.

• Kryminalizacja rywali politycznych. Przeciwnicy polityczni to nie rodacy wyznający odmienne poglądy, lecz osobnicy łamiący prawo, których miejsce jest w więzieniu. Populiści są skłonni przenosić spory z rywalami politycznymi z areny wyborczej do sądów, gdzie nierzadko czekają już przychylni sędziowie gotowi wsadzić za kratki krnąbrnych (albo zbyt popularnych) przedstawicieli opozycji. „Powsadzać ich” – to przewodnie hasło populistów. Do często stawianych zarzutów mających zaprowadzić przeciwników do więzienia należą korupcja, wichrzycielstwo, zdrada, terroryzm, nadużycia seksualne i udział w spisku w celu obalenia rządu.

• Wykorzystywanie zagrożeń zewnętrznych. Oprócz wrogów wewnętrznych czyha też zagrożenie na zewnątrz. To bardzo stara praktyka: populistyczny przywódca twierdzi, że narodowi zagraża wróg spoza granic. Wiszące nad krajem niebezpieczeństwo wymaga jedności i całkowitego, bezwarunkowego poparcia dla rządu. W takich okolicznościach sprzeciwianie się rządzącym zakrawa na zdradę. Wrogami zewnętrznymi mogą być inne narody, imigranci, którzy kradną miejsca pracy, albo agresywne zagraniczne firmy wyzyskujące ojczyznę populistów.

• Militaryzm i paramilitaryzm. Populiści z dawien dawna gloryfikują wszystko, co związane z wojskiem, a także wykorzystują grupy militarne i paramilitarne do zastraszania swoich dysydentów.

• Kruchość granic państwowych. Granice państwa są przedstawiane jako „zbyt otwarte” i „dziurawe”, dlatego pilnie trzeba je wzmocnić, ażeby zapobiec inwazji „kradnących miejsca pracy imigrantów”.

• Oczernianie ekspertów. Eksperci i naukowcy z definicji stanowią część elity intelektualnej i w związku z tym są współwinni złego traktowania szlachetnego ludu reprezentowanego przez populistycznego lidera. Poza tym eksperci pozyskują dane i dowody odsłaniające realia niewygodne dla sprawujących władzę populistów. Populizm zamieszkuje świat wierzeń i pierwotnych instynktów, a nie nauki i faktów.

• Atakowanie mediów. Nieprzychylne media są takim samym wrogiem jak eksperci. Także one bowiem dysponują niewygodnymi danymi, często ujawniają korupcję i brak kompetencji rządu. Są także skłonne nagłaśniać wydarzenia, które rząd wolałby zataić.

• Osłabianie mechanizmów kontroli i równowagi politycznej. Wszelkie instytucje, które stawiają tamy nieskrępowanej woli populistów albo próbują sprawować nad nią kontrolę, są traktowane nieufnie, bywają otwarcie atakowane i nieustannie pozbawiane autorytetu.

• Mesjańska retoryka. Wybawieniem z powszechnej niedoli jest silna osobowość, która będzie bronić populistycznej sprawy. Ucieleśnieniem idei populizmu często bywa charyzmatyczna jednostka prowadząca walkę przeciwko elitom uciskającym naród.

Kiedy już nastrój populistyczny zostanie rozbudzony, scena jest gotowa na wdrożenie drugiej strategii mającej na celu zdobycie i utrzymanie władzy, a mowa tutaj o polaryzacji. Nieustępliwe demonizowanie oponentów i przypominanie drażliwych kwestii, zarówno tych istniejących od dawna, jak i zupełnie nowych, to sposób na wprowadzenie podziałów w społeczeństwie – sposób, który niestety często przynosi świetne rezultaty. Marksiści nazywali go dawniej „zaostrzaniem przeciwieństw”, a jego skuteczność nie budzi najmniejszych wątpliwości.

Różnice sprawiają, że zwracają się przeciw sobie nie tylko rywale polityczni, lecz nawet członkowie rodzin, przyjaciele, koledzy z pracy i sąsiedzi. Takie podziały mogą wyrastać z licznych podłoży: z ideologii, rasy, religii, rywalizacji między regionami, z historycznych żalów, nierówności ekonomicznej, społecznej niesprawiedliwości, języka i wielu innych.

Polaryzacja wyklucza możliwość kompromisu, zmusza każdego człowieka i każdą organizację do opowiedzenia się po którejś ze stron. W naszych czasach czerpie z logiki fandomu, wykorzystuje ten sam schemat utożsamiania się z korzeniami, który istnieje w kulturze celebrytyzmu przemysłu muzycznego i sportu, gdzie fani silnie utożsamiają się ze swoimi ulubieńcami i czują instynktowną wrogość wobec gwiazd z nimi rywalizujących.

Innym ważnym źródłem polaryzacji jest tożsamość. Jak to trafnie ujął Francis Fukuyama, poczucie tożsamości „skupia w sobie naturalną dla człowieka potrzebę poszanowania jego godności i zapewnia język wyrażający resentymenty, które rodzą się wtedy, gdy na takie poszanowanie nie można liczyć”¹⁰. I znowu, politycy od zawsze wykorzystują tożsamość jako bodziec, za pomocą którego skłaniają ludzi do działania, mobilizują ich i zdobywają zwolenników. W obecnych czasach to ostatnie przychodzi im coraz łatwiej i dzieje się coraz szybciej za sprawą gwałtownego rozkwitu politycznej polaryzacji.

W spolaryzowanym środowisku politycznym fandom i tożsamość nie pozostawiają miejsca dla ostrożnego poparcia, budowania mostów między ugrupowaniami czy tymczasowych rozejmów między stronami. Wraz z pogłębianiem się podziałów rywale polityczni zaczynają być traktowani jak wrogowie. Walczące ze sobą strony nie próbują dłużej uwzględniać się nawzajem w planowaniu nowej formuły sprawowania rządów. Zamiast tego odmawiają przeciwnikowi prawa do walki o jakąkolwiek władzę, negując kluczową dla demokracji zasadę, która postrzega zmianę na urzędzie jako normalny, naturalny i zdrowy filar demokratycznego współistnienia.

Populizm i polaryzacja są znane w świecie polityki od dawna – można by podać ich przykłady sięgające czasów starożytnych. Najbardziej zaś osobliwym aspektem odwetu władzy jest postprawda. Zjawisko, o którym mowa, można uznać za nowe, ale nie dlatego, że politycy nigdy nie posługiwali się oszustwem, bo to, rzecz jasna, robili, lecz dlatego, że pojęcie postprawdy sięga znaczniej głębiej niż do pokładów zwyczajnego kłamstwa. Stosując postprawdę, liderzy nie ograniczają się jedynie do plecenia zwykłych koszałków-opałków, lecz zaprzeczają potwierdzalnym, obiektywnym faktom. Postprawda polega nie tyle na staraniach, by kłamstwa zostały uznane za prawdę, ile na zaciemnianiu obrazu do takiego stopnia, by przede wszystkim trudno było dostrzec różnicę między prawdą a fałszem.

Określenie „postprawda” zostało po raz pierwszy użyte w 1992 roku w artykule Steve’a Teischa, scenarzysty i powieściopisarza¹¹. W 2016 roku redaktorzy Słownika Oxfordzkiego uznali je za „słowo roku”, wyjaśniając przy tym, że z największą częstotliwością było używane „w kontekście referendum unijnego w Wielkiej Brytanii i wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. W połączeniu z innym rzeczownikiem tworzy wyrażenie »polityka postprawdy«”¹². Pojęcie to ma obejmować coś, co według Seana Illinga można uznać za „zanik wspólnych dla ogółu obiektywnych norm dotyczących prawdy”¹³ i co Barbara A. Biesecker opisuje jako „pokrętność i prześlizgiwanie się między faktami albo faktami alternatywnymi, wiedzą, opiniami, poglądami i prawdą”¹⁴.

Populizm, polaryzacja i postprawda to skomplikowane mechanizmy, abstrakcyjne pojęcia, które trzeba sprowadzić z olimpijskich wyżyn na ziemię, by uczynić z nich narzędzia użyteczne w zdobywaniu i utrzymywaniu władzy. Zręcznie zastosowane przez głodnego władzy praktyka są zdolne skruszyć mury obronne wzniesione przez społeczeństwa, aby chroniły demokrację przed inwazją niekontrolowanej władzy.

Razem są w stanie powstrzymać rozkład władzy, ale cena tego jest straszna, ponieważ 3P stanowi gotowy przepis na przejęcie i sprawowanie rządów z gruntu niedemokratycznych, które nie dają się okiełznać zasadom konstytucyjnym ani ograniczeniom instytucjonalnym.

Autokracja na nowo

Jak do tego doszło? Żeby to zrozumieć, musimy się cofnąć do nieco wcześniejszego okresu w historii. Z końcem zimnej wojny umocnił się nowy konsensus odnośnie do legitymacji politycznej. Zgodnie z nim władza rządzącego jest prawowita wtedy, gdy osoba ta spełnia kryteria rządu demokratycznego. Oznacza to przede wszystkim wygraną w wolnych, uczciwych wyborach, ale też poszanowanie praworządności, przestrzeganie praw mniejszości, poddawanie się instytucjonalnym mechanizmom kontroli i równowagi będącym w rękach sądów i parlamentów niepodporządkowanych władzy wykonawczej, tolerowanie wolnych i niezależnych mediów oraz poszanowanie prawa wyborców do zmiany rządu w odbywających się cyklicznie wyborach. Tam, gdzie obowiązują formalne terminy, muszą one być przestrzegane, a tam, gdzie ich nie ma, rządzący muszą się opierać pokusie dożywotniego sprawowania władzy. Ten zaawansowany zbiór zasad jest zazwyczaj określany jako „liberalny konsensus”, przy czym słowo „liberalny” nie zostało tutaj użyte w takim sensie, w jakim funkcjonuje we współczesnej Ameryce, lecz w historycznym znaczeniu koncentrującym się na wolności.

Ważne, by zrozumieć, że ów konsensus nie jest niczym naturalnym. Jako źródło legitymacji do rządzenia stanowi w gruncie rzeczy coś względnie nowego. Przez większość z 10 tysięcy lat, które upłynęły od utworzenia się pierwszego trwałego rządu w starożytnej Mezopotamii, prawo rządzącego do rządzenia brało się z jego związku z jakimś bóstwem. Dopiero około tysiąca lat temu, jak pokazuje David Stasavage, niektórzy królowie w Europie zaakceptowali pewne formy kontroli nad swoją władzą i zaczęli rządzić we współpracy z ciałami doradczymi albo zgromadzeniami najwyżej sytuowanych przedstawicieli szlachty w swoich królestwach¹⁵. Innymi podstawami legitymizacji władzy stały się w bliższych nam czasach rewolucyjne dążenia klasy robotniczej, dziedziczne przywileje monarchów i przywiązanie narodów do zajmowanej od pokoleń ziemi.

Ale to już przeszłość. Od upadku Związku Radzieckiego jedyną opcją jest legitymacja demokratyczna. Zmiana, która się wtedy dokonała, była tak doniosła, że Francis Fukuyama określił ją pamiętnym mianem „końca historii”¹⁶ – nie dlatego, rzecz jasna, że historia dobiegła końca, ale dlatego, że zakończyła się era rywalizacji różnych ustrojów politycznych o prawo do decydowania, czy dany rząd ma legitymację do sprawowania władzy. Po zimnej wojnie ludzie oczywiście wciąż starali się zdobywać władzę, wykorzystując w tym celu religię, dziedziczenie, pochodzenie klasowe czy etniczne, ale takie próby przestały być uznawane za prawowite i akceptowalne przez większość istotnych graczy społeczności międzynarodowej.

Skoro jednak demokracjom liberalnym ze wszystkimi ich irytującymi ograniczeniami władzy wykonawczej nie może zagrozić nic z zewnątrz, to jak to się dzieje, że do władzy dochodzą nowi autokraci? Rozwiązaniem dla nich jest podkopywanie demokracji ukradkiem, od środka.

Schemat 3P to system umożliwiający przejęcie, sprawowanie i utrzymanie nieograniczonej władzy w świecie, który nie uznaje tego rodzaju władzy za pełnoprawną. Problem prawowitości zostaje rozwiązany przez symulowanie poddaństwa wobec liberalnego konsensusu przy jednoczesnym podgryzaniu go przez cały czas od wewnątrz.

Ta nowa metodyka zdobywania władzy autokratycznej rozwinęła się dopiero w XXI wieku, bo dopiero niedawno pojawiła się taka potrzeba. W poprzednim stuleciu dyktatorzy nie musieli się skrywać ze swoją dominacją w życiu politycznym: jeśli zdołali skoncentrować władzę, mogli sprawować ją całkiem otwarcie z pomocą sił zbrojnych albo przez złożenie hołdu lennego jednemu z supermocarstw, które w zamian chroniło swojego lennika przed wrogami zewnętrznymi. Do utrwalenia pozycji takiego dyktatora często wykorzystywano nachalną propagandę, chociaż jej celem rzadko było przesłonienie autorytarnych zapędów. Przeciwnie – na ogół nie istniała wielka potrzeba przebierania się za liberalnego wodza demokratycznego narodu. W tamtych czasach autokraci mieli inne narzędzia legitymizacji władzy poza zgodą rządzonych. Ci z prawej strony sceny politycznej mogli się powołać na „porządek i postęp”, a ci z lewej – na ciążący na nich obowiązek utrzymania dyktatury proletariatu. Niezależnie od tego, które uzasadnienie wybrali, nie czuli wielkiej potrzeby oblekania go w płaszczyk liberalnej demokracji – choć niektóre reżimy, na przykład w Niemczech wschodnich czy Korei Północnej, próbowały obłaskawić słowo „demokracja” i wykorzystać je dla swoich marksistowskich celów.

Świat jednak nie jest wolny od staromodnych dyktatur czerpiących z dawnego dziedzictwa, dyktatur, które sięgnęły po władzę jeszcze przed „końcem historii” – mamy ich wcale niemało. Nadal więżą w swoich pętach takie kraje jak Chiny, Syria, Białoruś i Kuba, których przykłady potwierdzają, że reżim tego rodzaju może funkcjonować w każdym zakątku globu. Ale w przypadku współczesnych autokratów, tych, którzy wkroczyli na światową scenę po zakończeniu zimnej wojny, podążanie dawną ścieżką nie wchodziło w grę. Potrzebne im było nowe rozwiązanie.

W świecie, w którym ludzie, dobra i idee ciągle ulegają przemianom, dawna skłonność do polegania na zwierzchnikach czy na tradycji słabnie, a każdy, kto usiłuje zdobyć autorytet absolutny, płynie pod prąd historii. W XXI wieku, naznaczonym rozkwitem wolności osobistej, mobilności i dostępu do informacji, tępe posługiwanie się siłą nie jest tak chętnie tolerowane jak w czasach dawniejszych. Dlatego współczesne rządy autokratyczne „trzech P”, chcąc ustanowić władzę, próbują się przedstawiać jako coś, czym nie są – jako demokracje na zachodnią modłę.

To błędne koło może funkcjonować jedynie dzięki populizmowi, polaryzacji i postprawdzie. Schemat 3P pozwala nowym autokratom prezentować się jako spełnienie prawdziwej woli ludu, której nie zamierzają się podporządkować rządzące tym ludem skorumpowane elity i którą przemilczają skorumpowane media. Pozwala im twierdzić, że to oni przemawiają prawdziwym głosem narodu, mimo że jednocześnie demolują instytucje, dzięki którym ów głos może wybrzmieć.

W taki właśnie sposób autokraci 3P legitymizują swoje rządy w środowisku, w którym niemożliwa do obalenia władza wciąż stanowi tabu. Dzięki „trzem P” ci nowi gracze mogą obłudnie naśladować formy konsensusu liberalnego, pozornie podtrzymywać jego prawowitość, a w tym samym czasie ukradkiem podkopywać stary porządek. W niniejszej książce przyjrzymy się mechanizmom, które na to pozwalają. Tymczasem, żeby odnaleźć drogę w tej mgle, najprościej chyba będzie przyjąć, że w swoim dążeniu do zdobycia władzy absolutnej dzisiejsi początkujący autokraci posługują się obłudą tam, gdzie rzadko się do niej uciekali ich dwudziestowieczni poprzednicy.

Oszustwo stanowi w gruncie rzeczy istotę drogi „trzech P” ku władzy. I jeśli obłuda jest, jak to niegdyś ujął francuski pamiętnikarz François de La Rochefoucauld, „hołdem, jaki występek oddaje cnocie”¹⁷, to władza 3P jest hołdem radośnie składanym demokracjom, które stara się zniszczyć.

W XXI wieku nowe reżimy autokratyczne nie powstają zazwyczaj w wyniku obalenia demokracji siłą, lecz rodzą się, udając demokracje. W 2018 roku Erica Frantz z Uniwersytetu Stanu Michigan napisała w książce Authoritarianism: What Everyone Needs to Know (Autorytaryzm: co każdy musi wiedzieć), że dzisiejsze autokracje często powstają, zjadając demokracje od wewnątrz, tak samo jak larwy pewnych błonkówek zjadają od środka pająki, w których ciałach zostały złożone ich jaja¹⁸.

Trend ów szerzy się po wszystkich kontynentach, od krajów tak biednych jak Boliwia po tak bogate jak Stany Zjednoczone. Nawet nędzna namiastka demokracji może być kluczowa dla utrzymania władzy zdobytej za pomocą strategii 3P. Jak to ujął Larry Diamond z Uniwersytetu Stanforda: „Echa zasad demokracji nadal rozbrzmiewają dość silnie, by tacy przywódcy jak as-Sisi i Putin czuli potrzebę pokazania, że wygrali w pozornie rywalizacyjnych wyborach, że taki był wybór ludu”¹⁹. Wszyscy oni trzymają się frazeologii konsensusu liberalnego, a jednocześnie zaczynają ostrożnie, ukradkiem podkopywać system, który wyniósł ich do władzy.

Od dwóch dekad wyznawcy „trzech P” na nowo robią podchody w stronę autorytaryzmu. Są świadomi, że jest to coś, czego nie da się obronić. Ponieważ nie dysponują żadnym innym wytłumaczeniem, którym mogliby się posłużyć, żeby wzmocnić swoją legitymację, podają się za wzorcowych przedstawicieli systemu, który chcą za wszelką cenę zburzyć.

Dlatego jedną z najważniejszych taktyk stosowanych przez autokratów w celu koncentracji władzy w środowisku z natury dążącym do jej rozproszenia jest u k r a d k o w o ś ć. Ukradkowość staje się nieodzownym dodatkiem do schematu 3P, taktyczną koniecznością, kiedy chce się osiągnąć cel tak szokujący, że nie można się do niego przyznać. Jest na tyle istotna, że w wielu przypadkach ukrycie działań władzy zaczyna stanowić główną strategię prowadzącą do jej skumulowania i utrzymania. Warto w takich sytuacjach posłużyć się nazwą stealthocracies – „skrytokracje”.

Oczywiście nie wszyscy politycy, którzy korzystali ze strategii 3P, żeby zdobyć i utrzymać władzę, byli knującymi pod osłoną mroku skrytokratami. Niektórzy, jak Rodrigo Duterte na Filipinach i Viktor Orbán na Węgrzech, wcale się nie kryli ze swoim umiłowaniem autokratycznej władzy. Większość przywódców dążących jednak do tego, by zastąpić utrwalone demokracje reżimami autorytarnymi, znajduje w „trzech P” sprytny sposób na to, by zaznajomić z autokracją społeczeństwo przyzwyczajone do demokracji i społeczność międzynarodową, która się demokracji domaga. Tak naprawdę nawet najbardziej bezwstydni dyktatorzy czują się w obowiązku przynajmniej od czasu do czasu stworzyć choć nikłe pozory legitymacji demokratycznej – wystarczy popatrzeć na „wybory”, które Putin czuje się zmuszony symulować co kilka lat, by dalej rządzić.

Większa część tej książki to odpowiedzi na pytania dotyczące władzy 3P – jak się rodzi, jak funkcjonuje, jak prowadzi do rozkładu zarówno formalnych instytucji, jak i nieformalnych norm, a także jak ulega degeneracji, w niektórych przypadkach zmierzając w stronę antypolityki, a w innych w stronę państwa mafijnego.

Niewielki jednak jest sens zagłębiania się w „jak” bez dogłębnego zrozumienia „dlaczego”. Władza 3P to reakcja na fragmentację i degradację tradycyjnych form rządzenia. Mamy tu do czynienia z drogą, którą pragnący dzierżyć nieograniczoną władzę obierają w świecie, gdzie osoba piastująca urząd spotyka się z ciągłymi wyzwaniami, a przedłużające się kadencje są rzadkością.

Pójście tą drogą nie sprowadza się jedynie do kwestii technicznych ani też nie oznacza obojętnej moralnie ewolucyjnej zmiany. Władza 3P to szkodliwa forma sprawowania rządów, niekompatybilna z wartościami demokratycznymi leżącymi u podstaw każdego wolnego społeczeństwa. Ukrywa się tak długo, jak trzeba. A potem atakuje. I kiedy wreszcie zrzuci z siebie płaszcz ukradkowości, często jest już za późno.

Na kartach tej książki wnikliwie przyjrzymy się taktykom władzy 3P, zbadamy je dogłębnie, by się dowiedzieć, jak działają i jak można się im przeciwstawić. Albowiem autokracja 3P rzucająca wyzwanie wolnym, demokratycznym społeczeństwom może stanowić o być albo nie być tych społeczeństw. Tu po prostu nie ma miejsca na błogą nieświadomość.------------------------------------------------------------------------

¹ George Orwell, Rok 1984, tłum. Tomasz Mirkowicz, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988, s. 181.

² José Ortega y Gasset, Wokół Galileusza, tłum. Ewa Burska, Warszawa: Spacja, 1993, s. 85.

³ Cas Mudde, Cristóbal Rovira Kaltwasser, Populism: A Very Short Introduction, New York: Oxford University Press, 2017.

⁴ Timothy Snyder, O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków: Znak Horyzont, 2017.

⁵ Yascha Mounk, Lud kontra demokracja. Dlaczego nasza wolność jest w niebezpieczeństwie i jak ją ocalić, tłum. Katarzyna Gucio, Warszawa: Fundacja Kultura Liberalna, 2019.

⁶ Daron Acemoglu, James Robinson, Dlaczego narody przegrywają. Źródła władzy, pomyślności i ubóstwa, tłum. Jerzy Łoziński, Poznań: Zysk i S-ka, 2014.

⁷ Anne Applebaum, Zmierzch demokracji. Zwodniczy powab autorytaryzmu, tłum. Piotr Tarczyński, Warszawa: Agora, 2020.

⁸ Enrique Krauze, El pueblo soy yo, Madrid: Random House, 2018.

⁹ Larry Diamond, Ill Winds: Saving Democracy from Russian Rage, Chinese Ambition, and American Complacency, New York: Penguin Books, 2019.

¹⁰ Francis Fukuyama, Against Identity Politics, https://amc.sas.upenn.edu/francis-fukuyama-against-identity-politics, dostęp: 18.03.2021.

¹¹ Steve Tesich, A Government of Lies, „The Nation”, 20 stycznia 1992.

¹² Word of the Year 2016, Oxford Dictionaries, https://languages.oup.com./word-of-the-year/2016.

¹³ Sean Illing, A Philosopher Explains America’s ‘Post-Truth’ Problem, „Vox”, 14 sierpnia 2018.

¹⁴ Barbara A. Biesecker, Guest Editor’s Introduction: Toward an Archaeogenealogy of Post-truth, „Philosophy and Rhetoric” 2018, vol. 51, no. 4, s. 329–341.

¹⁵ David Stasavage, The Decline and Rise of Democracy: A Global History from Antiquity to Today, Princeton: Princeton University Press, 2020.

¹⁶ Francis Fukuyama, Koniec historii?, w: Czy koniec historii?, red. Irena Lasota, tłum. Barbara Stanosz, Warszawa: PoMOST, 1991.

¹⁷ François de La Rochefoucauld, Maksymy i rozważania moralne, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1925, s. 43.

¹⁸ Erica Frantz, Authoritarianism: What Everyone Needs to Know, Oxford: Oxford University Press, 2018.

¹⁹ Jackson Diehl, Putin and Sissi Are Putting on Elections Why Bother?, „Washington Post”, 4 marca 2018.

²⁰ Joanna Berendt, Polish Government Pushes Legislation to Tighten Control over Judges, „New York Times”, 21 grudnia 2019.

²¹ CBI Raids at Prannoy Roy’s Residence – Read What NDTV and Roys Are Accused Of, OpIndia, 5 czerwca 2017, https://www.opindia.com/2017/06/cbi-raids-prannoy-roy-ndtv-396-crore-icici-bank-fraud/, dostęp: 12.04.2022.

²² Bolivian Court Clears Way for Morales to Run for Fourth Term, Reuters, 28 listopada 2017, https://www.reuters.com/article/us-bolivia-politics-idUSKBN1DS2ZX, dostęp: 29.06.2022.

²³ Charlie Savage, Trump Vows Stonewall of ‘All’ House Subpoenas, Setting Up Fight over Powers, „New York Times”, 24 kwietnia 2019.

²⁴ Steve Coll, Private Empire: ExxonMobil and American Power, New York: Penguin Books, 2013.

²⁵ David Michaels, The Triumph of Doubt: Dark Money and the Science of Deception, Oxford: Oxford University Press, 2020.

²⁶ Javier Corrales, Trump Is Using the Legal System Like an Autocrat, „New York Times”, 5 marca 2020.