Zioła w Medycynie. Choroby układu ruchu - ebook

PRZEDMOWA

W 2000 roku Światowa Organizacja Zdrowia proklamowała „Dekadę Kości i Stawów” na pierwsze 10 lat XXI wieku. Celem akcji było upowszechnienie wiedzy na temat chorób układu ruchu, ich profilaktyki i możliwości leczenia, a także zainicjowanie konkretnych działań zmierzających do poprawienia sytuacji w zakresie tych schorzeń. Poparcia inicjatywie udzielił m.in. Papież Jan Paweł II, prezydent Stanów Zjednoczonych Bill Clinton oraz rządy 44 państw, w tym Polski.

Po upływie tych 10 lat wybitny ortopeda profesor Lars Lidgren podkreślił, że właściwie główne zadania ortopedii i reumatologii dla mijających lat, jak i następnych są te same. Zapadła więc decyzja o przedłużeniu „Dekady Kości i Stawów” na lata 2010–2020. Właśnie dobiegła końca druga „Dekada Kości i Stawów”, w trakcie której wyciągnięto następujące wnioski:

• na schorzenia układu ruchu choruje kilkaset milionów ludzi na całym świecie, a przyjmuje się, że w najbliższym czasie ilość ta wzrośnie w wyniku zwiększenia się liczby osób powyżej 50. roku życia;

• choroby układu ruchu są najczęstszą przyczyną ograniczenia sprawności i stanowią połowę wszystkich przewlekłych schorzeń u osób powyżej 65. roku życia;

• dolegliwości bólowe kręgosłupa są drugą co do częstości przyczyną nieobecności w pracy osób w wieku produkcyjnym;

• zmiany zwyrodnieniowe stawów są na świecie co czwartą przyczyną problemów zdrowotnych kobiet i co ósmą wśród mężczyzn;

• co trzecia kobieta i co dwunasty mężczyzna po 50. roku życia będą chorować na osteoporozę;

• urazy powypadkowe są główną przyczyną śmierci oraz hospitalizacji osób poniżej 45. roku życia;

• choć choroby układu ruchu kojarzą się zazwyczaj z pacjentami w starszym wieku, to jednak kilka procent dzieci rodzi się z wadami narządu ruchu, a najmłodsi coraz częściej padają ofiarą urazów, głównie wypadków komunikacyjnych.

Powyższe ważne spostrzeżenia zainicjowały pomysł napisania kolejnej książki z serii, tym razem pod tytułem Zioła w medycynie. Choroby układu ruchu. Książkę podzielono na następujące rozdziały: choroby kości, choroby stawów, choroby mięśni oraz urazy i przeciążenia układu ruchu. Omówiono w nich zioła, mieszanki ziołowe, roślinne suplementy diety i leki ziołowe mające zastosowanie w leczeniu konkretnych schorzeń czy też urazów układu ruchu.

Istotny wpływ na zminimalizowanie występowania chorób ma profilaktyka, dlatego też w książce znajduje się rozdział poświęcony możliwości wykorzystania ziół w zapobieganiu czynnikom nasilającym schorzenia i dolegliwości układu ruchu (palenie papierosów, nadużywanie alkoholu czy otyłość). Integralną częścią książki jest ostatni rozdział, w którym zamieszczono informacje dotyczące składników budulcowych, minerałów i witamin wpływających na funkcjonowanie układu ruchu.

Ciągle rosnąca popularność fitoterapii, zarówno wśród przedstawicieli zawodów medycznych, jak i samych pacjentów, sprawia, że zioła i preparaty z nich pozyskiwane są coraz szerzej stosowane także w chorobach kości, stawów czy mięśni. Lekarz, farmaceuta, pielęgniarka czy fizjoterapeuta, aby jak najbardziej efektywnie pomóc pacjentom powrócić do zdrowia, może zawartą w książce wiedzę od razu wykorzystać w pracy zawodowej. To również podręcznik, który został napisany z myślą o studentach farmacji, medycyny czy zielarstwa. Książka w swoim zamyśle jest przeznaczona także dla osób, które chcą wykorzystać porady zielarskie dla własnych potrzeb zdrowotnych. Niezmiernie ważne jest również to, iż w przedstawianej publikacji – jak w każdej już wcześniej wydanej – nauka idzie w parze z wiedzą praktyczną.

Wspomniany na początku profesor Lars Lidgren powiedział, że jakość życia to nie jest dodawanie lat do życia, lecz życia do lat. Autorzy książki mają zatem nadzieję, że niniejsza pozycja także przyczyni się do poprawy kondycji oraz jakości życia chorych na schorzenia układu ruchu.

Prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Ilona Kaczmarczyk-Sedlak

Mgr Arkadiusz Ciołkowski, fitoterapeuta

WSTĘP

U człowieka układ ruchu składa się z następujących części:

• układu szkieletowego obejmującego kości (zob. rozdz. 1) i stawy (zob. rozdz. 2) oraz elementy je łączące, np. więzadła;

• układu mięśniowego, czyli mięśni wraz ze ścięgnami (zob. rozdz. 3).

Układ ruchu, jak sama nazwa wskazuje, umożliwia przemieszczanie się oraz zmianę położenia poszczególnych części ciała względem siebie. Dzięki układowi ruchu człowiek utrzymuje także prawidłową postawę, pokonując siłę grawitacji.

Kości warunkują wytrzymałość mechaniczną i jednocześnie sprężystość podczas wykonywania wszelkich ruchów. Ale ruch nie byłby możliwy bez zdolności mięśni do skurczu i rozkurczu jako elementu napędowego układu ruchu. To nie wszystko. Gdyby układ ruchu był zbudowany tylko z kości i mięśni, to i tak ciało tkwiłoby w miejscu. Do wykonywania wszelkich czynności potrzebne są stawy łączące kości. To niezwykle skomplikowane dźwignie, które precyzyjnie przenoszą na kości efekty pracy mięśni.

Ta skomplikowana współpraca kości, stawów i mięśni w trakcie ruchu jest możliwa dzięki strukturom nerwowym wchodzącym w skład tzw. układu kontroli ruchu.

Ponadto kości i mięśnie otaczające narządy wewnętrzne tworzą mechaniczną barierę przed urazami. Przykładem niech będzie czaszka, która chroni „centrum dowodzenia”, jakim jest mózg. Część środkową kości długich stanowi jama szpikowa wypełniona szpikiem kostnym produkującym elementy morfotyczne krwi. Kości biorą również udział w utrzymaniu prawidłowej gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu. To właśnie w kościach magazynowany jest wapń oraz żelazo. Należy również wspomnieć, że mięśnie – oprócz umożliwiania ruchu – stanowią także część układu termoregulacji organizmu.

ROZDZIAŁ 1
CHOROBY KOŚCI

KOŚCI zbudowane są z tkanki kostnej składającej się z komórek kostnych (osteocytów) oraz istoty międzykomórkowej, zwanej również macierzą kostną czy osseiną. W skład macierzy kostnej wchodzą włókna kolagenowe i tzw. substancja podstawowa zawierająca związki organiczne. Ponadto macierz kostna jest silnie wysycona solami mineralnymi. Jest to głównie fosforan wapnia w postaci hydroksyapatytu. Do kryształków hydroksyapatytu przylega płaszcz wodny. Umożliwia on wymianę pomiędzy kryształami a otaczającym je środowiskiem. Sole mineralne zapewniają wytrzymałość kości na duże obciążenia mechaniczne, natomiast związki organiczne odpowiadają głównie za sprężystość kości.

W macierzy kostnej znajdują się liczne jamki kostne z osteocytami, które stanowią 90% całej populacji komórek kości. W tkance występują także osteoblasty (tzw. komórki kościotwórcze) i osteoklasty (tzw. komórki kościogubne). Osteocyty posiadają wypustki, które poprzez kanaliki kostne wchodzą do macierzy kostnej. Dzięki wypustkom osteocyty mają zdolność kontaktowania się pomiędzy sobą, a także z osteoblastami znajdującymi się na powierzchni kości oraz z naczyniami krwionośnymi. Osteocyty kontrolują procesy przebudowy kości, koordynują wymianę związków mineralnych pomiędzy kością a układem krwionośnym oraz pełnią funkcję przenoszenia mechanicznego obciążenia kości.

Wyróżnia się dwa rodzaje tkanki kostnej: zbitą i gąbczastą. Układ kostny człowieka zbudowany jest w około 75% z kości zbitej i w 25% z kości gąbczastej. Stanowi to razem 206 kości.

Pojedyncza jednostka budulcowa tkanki kostnej zbitej, tzw. osteon, to zwarty układ licznych blaszek otaczający koncentrycznie kanał zwany kanałem Haversa. Kanały Haversa łączą się ze sobą, tworząc system, w którym przebiegają naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Tkanka kostna zbita tworzy przede wszystkim trzony kości długich, kości krótkie, płaskie i różnokształtne oraz pokrywa z zewnątrz nasady kości długich.

Podstawę konstrukcyjną tkanki kostnej gąbczastej (beleczkowatej) tworzą blaszki kostne ciasno owinięte wokół siebie, tzw. beleczki kostne. Beleczki tworzą przestrzenną sieć przypominającą gąbkę. Architektura przestrzenna tkanki kostnej gąbczastej pozwala na amortyzowanie przeciążeń. Z tego powodu tkanka ta występuje głównie w nasadach i przynasadach kości długich oraz wypełnia kości krótkie, płaskie i różnokształtne.

Od strony zewnętrznej kość jest otoczona okostną (za wyjątkiem powierzchni stawowych pokrytych chrząstką stawową; zob. str. 36). Od wewnątrz część kości długiej, która przylega do jamy szpikowej, jest pokryta śródkostną. Podobnie powierzchnia beleczek w kości gąbczastej.

Jamę szpikową kości długich i przestrzenie pomiędzy beleczkami kostnymi kości płaskich oraz części nasadowych kości długich wypełnia szpik kostny odpowiedzialny za tworzenie elementów morfotycznych krwi.

Kości długie występują przede wszystkim w kończynach. Jest to np. kość udowa, kość piszczelowa, kość ramienna. Długość znacznie przewyższająca grubość – to cecha charakterystyczna kości długich. Mają więc one długi trzon oraz nasady i przynasady mieszczące się na obu końcach trzonu (ryc. 1).

Rycina 1. Budowa kości długiej

Kości nadgarstka i kości stępu to kości krótkie. Kość krótka ma wszystkie wymiary podobne. Natomiast kości płaskie mają długość i szerokość większą od grubości. Mostek, łopatka, kość biodrowa to przykłady kości płaskich. Natomiast kości różnokształtne mają nieregularne wymiary. Taką kością jest żuchwa lub kręgi.

Kości pełnią funkcję podporową i ze względu na swoją wytrzymałość mechaniczną czasami porównywane są do twardej, suchej i martwej skały. Aż trudno uwierzyć, że szkielet zbudowany jest z jednej z najbardziej aktywnych metabolicznie tkanek – tkanki kostnej – która reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu. W celu umożliwienia realizacji tej funkcji tkanka kostna ulega ciągłym procesom przebudowy, zapewniając jednocześnie stan równowagi szkieletu. Na przykład u osób w średnim wieku w ciągu doby 400–600 mg wapnia jest uwalnianych z kośćca do krwi, ale taka sama jego ilość jest z powrotem deponowana w kościach.

Natomiast u dzieci i młodzieży ma miejsce proces modelowania układu kostnego, który nadaje anatomiczny kształt i strukturę wewnętrzną kości. Dzięki temu kości rosną na długość, grubość oraz powiększają swoją masę. W tym okresie procesy kościotworzenia mają przewagę nad resorpcją tkanki kostnej, a odkładanie się wapnia w kościach przewyższa jego uwalnianie. Dzięki temu człowiek w 25. roku życia osiąga szczytową masę kości, od której zależy następnie stopień ubytku tkanki kostnej w wieku podeszłym.

Jak wspomniano powyżej, u osób dorosłych zachodzi proces przebudowy (remodelowania) istniejącej już tkanki kostnej. Jest to jedyna droga tworzenia nowej tkanki kostnej u dorosłych (pomijając zjawiska zachodzące podczas naprawy kości po złamaniu). Na procesy przebudowy tkanki kostnej składają się resorpcja kości oraz następujące po nim kościotworzenie. Na ogół do 40. roku życia występuje równowaga pomiędzy resorpcją i kościotworzeniem, ale w wieku późniejszym przewagę zyskują procesy resorpcji, prowadzące do stopniowego zmniejszenia masy kości.

Przebudowa tkanki kostnej ma charakter cykliczny. Odbywa się w ściśle określonych miejscach układu kostnego, w tzw. miejscach aktywnej przebudowy (BRU – Bone Remodeling Unit). W procesie przebudowy kości uczestniczą komórki tkanki kostnej (osteoklasty, osteoblasty, osteocyty) oraz komórki wywodzące się ze szpiku kostnego. W 1964 roku Harold Frost dla miejsca aktywnej przebudowy tkanki kostnej wprowadził pojęcie wielokomórkowej jednostki przebudowy kości (BMU – Bone Multicellular Unit). U dorosłego człowieka w układzie kostnym funkcjonuje około 1 miliona BMU na różnym etapie przebudowy.

Proces przebudowy kości jest zjawiskiem wieloetapowym. W każdym BMU wyróżnia się następujące fazy: inicjacji, aktywacji, resorpcji, odwrócenia procesu i kościotworzenia. Pełny cykl przemian w BMU trwa około 4–6 miesięcy.

W fazie inicjacji prekursory komórek wchodzących w skład nowej BMU gromadzą się w miejscu, w którym ma dojść do przebudowy kości. Jest to proces ciągły i przebiega wraz z przesuwaniem się czoła BMU (10 μm/dobę). W fazie aktywacji, trwającej 1–2 tygodnie, dochodzi do gromadzenia się osteoklastów (komórki kościogubne) rozpoczynających fazę resorpcji. Trwa ona 2–3 tygodnie i polega na wytworzeniu przez osteoklasty ubytku w kości – tzw. zatoki resorpcyjnej. Gdy zatoka resorpcyjna osiągnie maksymalną głębokość (10–100 μm) dochodzi do fazy odwrócenia, trwającej około 1–2 tygodnie. Wówczas osteoklasty ulegają zanikowi, a na dnie zatoki resorpcyjnej gromadzą się osteoblasty (komórki kościotwórcze). Faza kościotworzenia to synteza osteoidu (niezmineralizowanej macierzy kostnej) przez osteoblasty. Po upływie 15 dni od wytworzenia osteoidu dochodzi do jego mineralizacji (czyli odkładania soli mineralnych). Po upływie 124–168 dni cała zresorbowana zatoka zostaje wypełniona nowo powstałą tkanką kostną.

W trakcie procesu kościotworzenia część osteoblastów, po stopniowym otoczeniu przez macierz kostną, przekształca się w osteocyty.

Rocznie proces przebudowy obejmuje około 25% masy kości gąbczastej i 1–2% kości zbitej.

Przerwanie cyklu przebudowy tkanki kostnej (niezależnie w jakiej fazie) prowadzi do ubytku kości, pomimo nasilenia w tej sytuacji aktywacji nowych jednostek przebudowy. Związane to jest z faktem, że w nowych jednostkach przebudowy resorpcja poprzedza kościotworzenie.

Procesy przebudowy kości podlegają ciągłej kontroli i regulacji. Z tego powodu komórki biorące udział w przebudowie tkanki kostnej, a zwłaszcza osteoblasty i osteoklasty, ściśle współpracują ze sobą. Ich liczba oraz funkcja regulowane są poprzez:

• hormony – parathormon, kalcytoninę, witaminę D₃ (zob. podrozdz. 6.3.1), glikokortykosteroidy, estrogeny, androgeny i w mniejszym stopniu hormon wzrostu, hormony tarczycy, insulinę;

• różne czynniki działające miejscowo, np. cytokiny;

• wewnętrzne i zewnętrzne siły mechaniczne powstające podczas pracy mięśni lub obciążeń związanych z ciężarem ciała.

Parathormon (PTH) jest syntetyzowany przez tzw. komórki główne gruczołów przytarczycznych (przytarczyc) zlokalizowanych na tylnej powierzchni tarczycy. Hormon ten w sposób ciągły kontroluje stężenie wapnia we krwi i chroni w ten sposób organizm przed hipokalcemią (zbyt małym stężeniem wapnia we krwi). Impulsem do wydzielenia PTH z gruczołów przytarczycznych jest właśnie zbyt małe stężenie wapnia we krwi – poniżej 0,1 mg/dl. Aby zapewnić prawidłową gospodarkę mineralną organizmu, PTH mobilizuje wapń z różnych źródeł:

• uwalnia wapń (oraz fosfor) z kości, zwiększając liczbę i aktywność osteoklastów;

• zmniejsza wydalanie wapnia wraz z moczem (ale zwiększa wydalanie fosforu).

Ponadto PTH nasila syntezę witaminy D₃.

Zarówno zwiększenie, jak i zmniejszenie stężenia PTH we krwi – czyli nadczynność i niedoczynność przytarczyc – prowadzi do zaburzeń funkcjonowania wielu narządów i tkanek.

Kalcytonina to hormon produkowany przez komórki C gruczołu tarczycowego. Synteza tego hormonu jest stymulowana hiperkalcemią (zbyt duże stężenie wapnia we krwi), a hamowana przez hipokalcemię (zbyt małe stężenie wapnia we krwi). Aby utrzymać prawidłowe stężenie wapnia we krwi, kalcytonina:

• zmniejsza resorpcję kości i „ucieczkę” wapnia z kości do krwi;

• zwiększa wydalanie wapnia i fosforu wraz z moczem;

• zmniejsza liczbę i aktywność osteoklastów;

• kalcytonina ułatwia mineralizację kości i chrząstki.

Podsumowując, z jednej strony kości są tak mocne, że są w stanie utrzymać masę, która jest 20 razy większa niż ich własny ciężar. To dzięki obecności w tkance kostnej soli mineralnych, bez których kości wyginałyby się jak guma. Z drugiej strony kości są giętkie, co umożliwia odporność na działanie ogromnych naprężeń. Tę cechę kości zawdzięczają kolagenowi (zob. podrozdz. 6.1.1), bez którego byłyby kruche niczym szkło. I jeszcze jedno, kości są na tyle lekkie, że dzięki temu ciało może się poruszać, przezwyciężając siłę grawitacji.

PROCESY STARZENIA SIĘ KOŚĆCA

Kobiety są bardziej narażone na utratę masy kostnej od mężczyzn, choć pomiędzy 35. a 50. rokiem życia u obu płci obserwuje się podobny 8–10% ubytek tkanki gąbczastej i 2–4% tkanki zbitej. Widoczne różnice pojawiają się od okresu menopauzy, gdyż w wyniku niedoboru estrogenów dochodzi do przyspieszonego ubytku tkanki kostnej u kobiet, czego konsekwencją jest osteoporoza pomenopauzalna (zob. podrozdz. 1.1). Natomiast u mężczyzn masa szczytowa kośćca jest większa niż u kobiet i dlatego osteoporoza starcza pojawia się u nich dopiero po 70. roku życia.

U osób starszych, a szczególnie u kobiet w okresie pomenopauzalnym, obserwuje się zmniejszenie wchłaniania wapnia z układu pokarmowego, a jego wydalanie wraz z moczem zwiększa się. Ponadto u ludzi starszych mogą wystąpić problemy z utrzymaniem odpowiedniej aktywności fizycznej oraz prawidłowej diety, co znajduje konsekwencje w kondycji układu kostnego. Dochodzą do tego zaburzenia wydzielania kalcytoniny i nasilenie aktywności cytokin prozapalnych.

Z wiekiem następuje nie tylko utrata gęstości kości, ale także zmniejszenie masy mięśniowej, osłabienie wzroku, słuchu, czucia, dotyku, pojawiają się problemy z utrzymaniem równowagi. To wszystko sprzyja upadkom i złamaniom.

Wiek i płeć należą do jednych z najważniejszych czynników decydujących o masie kośćca i gęstości tkanki kostnej. Ale należy pamiętać, że za odpowiednią sprawność układu kostnego odpowiadają także: czynniki genetyczne, stan odżywienia (przede wszystkim odpowiednia w diecie ilość białka, wapnia i fosforu) czy stosowanie w nadmiarze używek, np. alkoholizm (zob. podrozdz. 5.2).

1.1. OSTEOPOROZA

OSTEOPOROZA – kiedyś „zrzeszotnienie kości” – określana jest jako przewlekła, metaboliczna, uogólniona choroba tkanki kostnej, w przebiegu której następuje (postępujące w czasie) zmniejszenie masy i gęstości mineralnej kości, czyli kości tracą masę, robią się porowate i kruche. W zdrowym organizmie dwa naturalne procesy: budowanie i niszczenie struktur kostnych (tzw. przebudowa kości, zob. str. 14–15), pozostają w równowadze. U osób chorujących na osteoporozę mechanizm ten ulega zaburzeniu i organizm traci więcej tkanki kostnej, niż jest w stanie odbudować. Powstają ubytki w strukturach przestrzennych kości, rozpoczyna się znaczne ich osłabienie, a w konsekwencji zmniejszenie odporności na uszkodzenia, zaś w stadiach znacznego zaawansowania choroby pojawia się zwiększona podatność na złamania. Należy tu zaznaczyć, że po 40. roku życia następuje naturalna utrata masy kostnej, jednak jest to proces powolny i w „prawidłowym” przebiegu właściwie niezauważalny. Problem pojawia się, gdy proces ten przebiega z dużą szybkością.

Jednym z częściej spotykanych mitów jest przekonanie, że osteoporoza dotyczy wyłącznie osób w podeszłym wieku. Rzeczywiście – jak wskazują badania – najbardziej narażoną grupą wiekową są kobiety w okresie pomenopauzalnym (czyli po 50. roku życia), jednak szacuje się, że dotknięty może nią być nawet co dziesiąty człowiek na świecie. W tej grupie znajdują się również osoby młode, najczęściej nieświadome choroby.

Jednak, o ile osteoporoza w młodszych grupach wiekowych nadal stanowi incydentalne przypadki, to już wśród osób powyżej 50. roku życia (jak wynika chociażby z badań Narodowego Towarzystwa Osteoporozy Wielkiej Brytanii) 50% Brytyjek oraz 20% Brytyjczyków może doznać złamania, u podłoża którego leży zmiana w strukturze kości. Dotyczące tej samej grupy wiekowej badania statystyczne w Polsce wykazały, że zapadalność na osteoporozę jest na poziomie 30% u kobiet oraz 8% u mężczyzn. W obu powyższych badaniach stwierdzono, że w ogromnej większości przypadków pacjent nie ma pojęcia, że choruje, dopóki nie nastąpi złamanie. Należy przy tym zaznaczyć, że niektóre złamania – szczególnie kości udowej, kości przedramienia i kręgów – to najczęściej występujące urazy u osób chorujących na osteoporozę.

Wbrew powszechnym opiniom osteoporoza znacznie pogarsza jakość życia osoby chorej (choć same zmiany w strukturze kości rzeczywiście są bezbolesne). Ma to miejsce szczególnie w zaawansowanym stadium, kiedy ryzyko wystąpienia złamań obejmuje wykonywanie nawet najbardziej prozaicznych czynności, jak zejście ze schodka czy kąpiel.

Wyróżnia się:

a) osteoporozę pierwotną, stanowiącą – według różnych źródeł – około 80–95% ogółu przypadków, w której problematyczne jest ustalenie podłoża choroby. Wyróżnia się następujące typy osteoporozy pierwotnej:

• idiopatyczną, dotyczącą głównie dzieci, młodzieży oraz osób w wieku średnim;

• idiopatyczną pomenopauzalną, będącą konsekwencją zmniejszenia w organizmie kobiet po 50. roku życia ilości estrogenów;

• inwolucyjną w wieku starczym, dotyczącą osób, które przekroczyły 75. rok życia, a za jej podłoże przyjmuje się m.in. zaburzenia wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego.

b) osteoporozę wtórną, do przyczyn niszczenia struktur kostnych zalicza się:

• schorzenia, m.in. wątroby, nerek, immunologiczne, nowotworowe, metaboliczne (np. nadczynność nadnerczy, nadczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, alkoholizm);

• długotrwałe unieruchomienie;

• stosowanie niektórych leków, głównie glikokortykosteroidów.

Do najczęstszych czynników ryzyka wystąpienia osteoporozy zalicza się:

• wiek (najbardziej zagrożone są osoby po 50. roku życia);

• płeć żeńską;

• predyspozycje genetyczne;

• menopauzę, a konkretnie zmiany hormonalne z nią związane;

• zaburzenia hormonalne organizmu – niedobór estrogenów u kobiet oraz testosteronu u mężczyzn;

• dietę ubogą w wapń (zob. podrozdz. 6.2.1), białko, fosfor (zob. podrozdz. 6.2.2) i witaminę D₃ (zob. podrozdz. 6.3.1);

• brak aktywności fizycznej (tzw. siedzący tryb życia).

Osteoporoza przez długi czas przebiega bezobjawowo, a pierwszymi objawami są bóle kości długich pod wpływem obciążenia, obniżenie wzrostu (związane ze złamaniem kompresyjnym kręgów) oraz ból kręgosłupa. Choroba jest bardzo często diagnozowana przy okazji złamań, kiedy na przywrócenie prawidłowej struktury kości jest za późno.

Densytometria to badanie, które ma za zadanie określenie gęstości kości.

Leczenie osteoporozy jest znacznie trudniejsze od profilaktyki służącej zapobiegnięciu zmniejszenia gęstości kości, dlatego tak duży nacisk kładzie się na wykonywanie badań kontrolnych, służących określeniu gęstości mineralnej kości (badanie densytometryczne kośćca), którą ocenia się na szyjce kości udowej, kości promieniowej lub odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Badanie to powinno być wykonywane raz w roku u kobiet, które ukończyły 50. rok życia, a u mężczyzn po 60. roku życia. Dokładniejsza jest tomografia komputerowa. Czasem wykonuje się również biopsję kości, natomiast zdjęcie rentgenowskie pomocne jest jedynie w bardzo zaawansowanych stanach chorobowych.

Jak już wcześniej wspomniano, konsekwencje złamań osteoporotycznych, ze względu na znaczne ryzyko powikłań, mogą prowadzić do przedwczesnej śmierci. Wynika to m.in. z faktu, że leczenie złamań (zwłaszcza szyjki kości udowej) wymaga pełnego unieruchomienia, które w przypadku osób starszych sprzyja obniżeniu sprawności fizycznej oraz niewydolności krążeniowej. Konsekwencją jest ryzyko ciężkich infekcji oraz zwolniony przepływ krwi w nogach, a w efekcie groźne dla życia powikłania, takie jak odleżyny, zanik mięśni, zator płuc czy udar mózgu.

Zażywanie preparatów zawierających wapń i witaminę D₃ to najprostszy sposób zapobiegania oraz leczenia osteoporozy; są one dostępne w aptekach bez recepty i omówione w rozdziale 6. Powinno się przyjmować od 700 mg do 1300 mg wapnia na dobę w zależności od wieku (zob. podrozdz. 6.2.1).

Natomiast Międzynarodowa Fundacja Osteoporozy zaleca osobom powyżej 60. roku życia przyjmowanie witaminy D₃ na dzień w ilości 800–1000 j.m. (jednostek międzynarodowych) w celu uzyskania optymalnego poziomu 25-(OH)D₃ (metabolit witaminy D₃) w surowicy krwi, tj. 30–50 ng/ml (zob. podrozdz. 6.3.1).

Leczenie ma na celu zapobieganie kolejnym złamaniom kości poprzez poprawę wewnętrznej struktury kości i zmniejszenie jej ubytków, co skutkuje zwiększeniem masy kostnej. Do najczęściej przepisywanych przez lekarza leków do leczenia osteoporozy zalicza się bisfosfoniany. U kobiet dobre efekty może przynieść stosowanie (tylko z przepisu lekarza) Hormonalnej Terapii Zastępczej (HTZ), zwłaszcza u tych pań, którym towarzyszą jednocześnie nasilone objawy menopauzy. Jeżeli jest wymagana szybka interwencja lub gdy są bardzo zaawansowane zmiany osteoporotyczne, lekarz może przepisać przeciwciało monoklonalne pod nazwą denosumab. Z innych leków antyosteoporotycznych, które lekarz może zalecić, należy wymienić: raloksyfen, ranelinian strontu czy teryparatyd.

Zastosowanie znajduje również fizjoterapia (delikatny masaż ręczny, masaż podwodny, elektroterapia) ukierunkowana na zapobieganie dolegliwościom bólowym kości oraz przywrócenie/zachowanie siły mięśni, a także odpowiedniego stopnia ruchomości stawów. W wielu przypadkach konieczne są łagodne, systematyczne ćwiczenia oporowe, wzmacniające mięśnie kręgosłupa oraz ułatwiające utrzymanie prawidłowej postawy ciała.

Jak wynika z opinii fizjoterapeutów, z którymi rozmawiali autorzy książki, zasadne jest dodawanie do porcji oliwki do masażu kilku kropli olejku rozmarynowego (np. firmy Etja) posiadającego właściwości rozgrzewające (poprzez poprawę ukrwienia skóry).

UWAGA: autorzy książki spotkali się z próbami domowego stosowania do masażu żeli oraz maści rozgrzewających, co powodowało podrażnienie skóry. Preparaty te często oparte są na kapsaicynie, czyli substancji odpowiedzialnej – poprzez drażnienie zakończeń nerwowych – za charakterystyczny ostry smak papryki chilli. Rzeczywiście wykazują one działanie rozgrzewające (poprawa ukrwienia skóry), jednak ich stosowanie na duże powierzchnie ciała może spowodować silne podrażnienie (zaczerwienienie, silny ból). Stąd też zaleca się ich używanie wyłącznie punktowo/miejscowo. Autorzy książki odradzają stosowanie powyższych preparatów na większe powierzchnie skóry bez uzgodnienia z lekarzem bądź fizjoterapeutą.

Profilaktyce oraz hamowaniu procesów osteoporotycznch służy stała aktywność fizyczna, która nie tylko stymuluje metabolizm kości (zwiększając ich gęstość i strukturę), ale także sprzyja utrzymaniu masy mięśniowej i poprawie koordynacji ruchowej, co może mieć ogromne znaczenie przy upadku. Warto tu podkreślić, że statystyki wskazują, iż osteoporoza o wiele rzadziej rozwija się nie tylko u byłych sportowców, ale również u osób regularnie aktywnych fizycznie.

Jednocześnie należy pamiętać, że pojęcie aktywności fizycznej obejmuje nie tylko sport zawodowy/wyczynowy, ale również formy sportu „amatorskiego”. Dla osób zagrożonych osteoporozą idealne są jazda na rowerze, taniec klasyczny, gimnastyka czy pływanie (na plecach), a nawet regularne spacery (w tym nordic walking). Dlatego też zaleca się dostosowanie aktywności fizycznej do możliwości fizycznych (kondycji, stanu zdrowia) danej osoby. Wielu specjalistów uważa, że ważniejsza od intensywności jest regularność wykonywanych ćwiczeń.

W przypadku zdiagnozowania osteoporozy najlepiej skonsultować dalsze formy aktywności z zawodowym trenerem oraz unikać aerobiku, biegania, tańca współczesnego, pływania na brzuchu, a przede wszystkim sportów kontaktowych (np. gry zespołowe, sporty walki), zwiększających ryzyko kontuzji.

Witania ospała (Withania somnifera) znana jest w Polsce pod nazwą ashwagandha. Zawarte w niej witanolidy odznaczają się strukturą chemiczną przypominającą ludzkie hormony płciowe (steroidy). Z tego powodu, zdaniem badaczy, zapobiegają osteoporozie, sprzyjają rozwojowi masy i siły mięśniowej oraz ułatwiają redukcję tkanki tłuszczowej, co czyni preparaty z ashwagandhą wartościowymi suplementami diety dla osób amatorsko uprawiających sport. Na rynku dostępne są:

• korzeń mielony – sposób przygotowania: 1 czubatą łyżeczkę proszku zmieszać z ¹/₂ szklanki naturalnego kefiru. Pić 2 razy dziennie między posiłkami;

• korzeń rozdrobniony – sposób przygotowania: 1 czubatą łyżkę stołową korzenia zalać 1 szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 5 minut. Odstawić na kwadrans. Przecedzić i pić po 1 szklance ciepłego odwaru 2 razy dziennie między posiłkami;

• tabletki i kapsułki, np. Ashwagandha 600 Sport (Olimp Labs), preparat zawierający opatentowany ekstrakt z korzenia ashwagandhy KSM-66. Zalecane spożycie: po 1 kapsułce 2 razy dziennie w trakcie posiłku, popijając dużą ilością wody.

Występujący dość powszechnie na Bałkanach gojnik, zwany również szałwią libańską, dostępny jest w Polsce w postaci suszu rozdrobnionego lub całego suszonego ziela. Większość osób kojarzy go pod nazwami herbatki górskiej lub herbatki greckiej. Jak wynika z badań, wyciągi z niektórych odmian gojnika (Sideritis euboea i Sideritis clandestina) mogą zapobiegać osteoporozie poprzez stymulowanie namnażania się komórek kościotwórczych – osteoblastów. Równie pozytywne wyniki uzyskano w badaniach naukowych przeprowadzonych in vitro z wykorzystaniem tymianku pospolitego, rozmarynu lekarskiego, lucerny siewnej, marchwi zwyczajnej, skrzypu polnego czy czarnuszki siewnej. Jednak autorzy książki stanowczo podkreślają, że te obiecujące wyniki eksperymentów nie zostały jeszcze potwierdzone w badaniach z udziałem ludzi.

W leczeniu osteoporozy u kobiet w podeszłym wieku pozytywne efekty może przynieść HTZ polegające na uzupełnianiu niedoboru estrogenów oraz pochodnych progesteronu poprzez przyjmowanie syntetycznych hormonów w postaci tabletek lub plastrów. Jak dowodzą badania naukowe, terapia nie tylko zapobiega utracie struktury kostnej, ale może nawet zwiększyć jej masę, co obserwuje się średnio po 10–18 miesiącach terapii. Co więcej, badacze dowodzą, że HTZ może zmniejszyć ryzyko ciężkich (patologicznych) złamań nawet o 40%. Jednakże ze względu na szereg powikłań związanych z HTZ (m.in. zwiększone ryzyko chorób układu krążenia, chorób nowotworowych) decyzję o terapii podejmuje lekarz na podstawie stanu zdrowia pacjentki.

Należy tu podkreślić, że HTZ nie jest podstawową formą leczenia osteoporozy, a jedynie terapią wspomagającą.

Nasiono kozieradki to surowiec zielarski pozyskiwany z kozieradki pospolitej (Trigonella foenum-graecum), jednorocznej rośliny dorastającej do około jednego metra, uprawianej w Polsce dla nasion oraz jako pasza dla bydła. Nasiona kozieradki są cennym surowcem śluzowym. Zawierają również saponiny steroidowe, z których – jak wynika z badań – głównie diosgenina może hamować procesy osteoporotyczne (również zanik tkanek reprodukcyjnych), wynikające z braku naturalnych estrogenów. Dlatego też uważa się, że włączenie nasion kozieradki jako stałego elementu diety kobiet w okresie menopauzy może mieć korzystny wpływ na stan kości. Jednocześnie surowiec może wpłynąć pozytywnie na złagodzenie oraz częstotliwość występowania innych niekorzystnych objawów menopauzy, takich jak uderzenia gorąca czy uczucie kołatania serca.

Sposoby użycia nasion kozieradki:

a) 1 płaską łyżeczkę zmielonych nasion kozieradki dodać do ¹/₂ szklanki naturalnego kefiru. Wymieszać i pić 3 razy dziennie między posiłkami;

b) 1 czubatą łyżeczkę zmielonych nasion kozieradki wymieszać z 250 g białego, półtłustego twarogu oraz łyżką stołową tłoczonego na zimno oleju z konopi. Zjeść w ciągu dnia;

c) 1 płaską łyżkę stołową mielonych nasion kozieradki zalać 1 szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małych ogniu pod przykryciem przez 5 minut. Odstawić na ¹/₂ godziny i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1 szklance ciepłego odwaru między posiłkami. W przypadku wystąpienia efektu przeczyszczającego należy zmniejszyć ilość surowca z 1 łyżki stołowej na 1 czubatą łyżeczkę.

UWAGA: u niektórych osób stosujących długotrwale kozieradkę pot oraz mocz przybierają specyficzny „kozi” zapach. Efekt ten ustępuje po odstawieniu surowca.

Wyniki badań wskazują, że w populacji azjatyckiej, której dieta jest szczególnie bogata w produkty sojowe, statystycznie występuje o wiele mniej przypadków osteoporozy. Specjaliści uważają, że nie jest to związane ze specyfiką rasy, lecz wynika ze stylu życia i stosowanej diety. Produkty sojowe zawierają izoflawony, w szczególności genisteinę i daidzeinę. Liczne publikacje dowodzą, że izoflawony wykazują działanie zbliżone do estrogenów: mogą przeciwdziałać demineralizacji kości i stymulują działanie osteoblastów, a co za tym idzie – wzmacniają strukturę kości oraz zwiększają ich masę. Izoflawony i inne związki pochodzenia roślinnego wykazujące takie działanie nazwano fitoestrogenami. Fitoestrogeny pomagają zachować gospodarkę hormonalną kobiet i łagodzić objawy menopauzy. Zaleca się więc (szczególnie kobietom w okresie menopauzy) wprowadzenie do diety produktów sojowych – nasion, tofu, jogurtów i napojów. W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są gotowe suplementy diety zawierające izoflawony sojowe:

• Izoflawony sojowe (Solgar) – zalecane spożycie: osoby dorosłe 1 lub 2 tabletki dziennie, najlepiej w trakcie posiłku lub według wskazań lekarza;

• Menopauzin (Olimp Labs), zawierający również ekstrakt z chmielu zwyczajnego. Zalecane spożycie: 1 tabletka dziennie po posiłku.

Fitoestrogeny stosowane u kobiet w celu łagodzenia objawów menopauzy pozyskuje się także z nasion lnu zwyczajnego, ziela koniczyny łąkowej (koniczyny czerwonej) i szyszek chmielu. Są one szczególnie polecane paniom uczulonym na produkty sojowe. Naukowcy zauważyli, że w populacji europejskiej ilość osób uczulonych na soję w ostatnich latach znacząco wzrosła.

Przykładowe preparaty z fitoestrogenami, niezawierające soi, dostępne w aptekach i sklepach zielarskich to:

• Ligunin (Oleofarm), zawierający mielone nasiona lnu oraz ekstrakt z nich pozyskiwany. Zalecane spożycie: 2 kapsułki dziennie po posiłku;

• Femiflavon (Salus International), zawierający ekstrakt z koniczyny czerwonej, witaminę B₆ i kwas foliowy. Zalecane spożycie: 1 tabletka dziennie;

• Falvit estro + (Jelfa), zawierający ekstrakt z szyszek chmielu, witaminy (A, B₁, B₂, B₃, B₅, B₆, B₁₂, C, D, E, K, biotynę, kwas foliowy, beta-karoten) i składniki mineralne (wapń, magnez, żelazo, cynk, mangan, miedź, jod, selen, chrom, molibden). Zalecane spożycie: 1 tabletka dziennie podczas posiłku lub bezpośrednio po nim.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
UWAGA!

W celu uzyskania wpływu fitoestrogenów na układ kostny autorzy książki zalecają ich stosowanie co najmniej przez 9 miesięcy.

Kobiety stosujące już Hormonalną Terapię Zastępczą powinny skonsultować potrzebę stosowania fitoestrogenów z lekarzem.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Duże znaczenie – zarówno w terapii, jak i profilaktyce osteoporozy – ma prawidłowo zbilansowana dieta, zawierająca:

• witaminę D (zob. podrozdz. 6.3.1);

• wapń (zob. podrozdz. 6.2.1);

• fosfor (zob. podrozdz. 6.2.2);

• magnez (zob. podrozdz. 6.2.3);

• witaminę C (zob. podrozdz. 6.3.3);

• witaminę K₂ (zob. podrozdz. 6.3.2);

• białko.

Na procesy przebudowy tkanki kostnej niekorzystnie wpływa zarówno niedobór, jak i nadmiar białka. Białko jest nieodzowne do syntezy kolagenu (zob. podrozdz. 6.1.1), dlatego też niedobór białka upośledza jego produkcję w układzie kostno-stawowym. W profilaktyce chorób kości powinno się spożywać 1,2 g białka/kg masy ciała. U osób starszych niedożywienie białkowe jest wymieniane jako jeden z czynników ryzyka utraty masy kostnej i złamań kości.

Duże znaczenie ma także proporcja białka zwierzęcego do białka roślinnego. Białka zwierzęce przyczyniają się do zakwaszania organizmu, co powoduje utratę wapnia i fosforu wraz z moczem. Odwrotnie białka roślinne (białko roślin strączkowych) wymieniane są jako produkty spożywcze, które alkalizują płyny ustrojowe. Poza tym niektóre rośliny strączkowe, np. soja, są uznanym źródłem izoflawonów (zob. str. 21). Jak podają dietetycy, stosunek spożywanego białka do wapnia powinien wynosić 1 g do 16 mg.

Wyniki licznych badań wskazują, że regularne spożywanie mleka może dodatnio wpływać na wzrost gęstości mineralnej kości (BMD – Bone Mineral Density), ale również zawartości mineralnej kości (BMC – Bone Mineral Content). Wykazano m.in., że spożywanie około 230 ml mleka dziennie (około 1 szklanki) znacznie zwiększa zarówno BMC, jak i BMD, a regularne spożywanie mleka oraz wapnia w okresie dzieciństwa i dojrzewania ma pozytywny wpływ na stan kości w wieku dorosłym. Jednak wyniki badań nie są jednoznaczne, często też naukowcy nie określają, jakie obszary układu kostnego poddano badaniu. Dlatego też konieczne są dalsze badania potwierdzające lub wykluczające istnienie związku między spożywaniem mleka oraz wapnia w dzieciństwie a stanem kości u dorosłych, tak kobiet, jak i mężczyzn.

Zdecydowanie niekorzystne jest natomiast długotrwałe nadmierne spożywanie soli kuchennej, bowiem wraz ze wzrostem wydalania sodu z moczem rośnie także ilość wydalanego wapnia. Należy przy tym pamiętać, że pulę soli w diecie znaczenie zwiększają takie produkty, jak: wędzone ryby, wędliny długodojrzewające, kabanosy, sery żółte i pleśniowe czy ser feta. Najlepiej więc ograniczać ilość spożywanej soli kuchennej poprzez zastąpienie jej mieszankami ziołowymi o słonym smaku. Przykładem takiej mieszanki przyprawowej jest Podlaska przyprawa w diecie bezsolnej (Dary Natury) zawierająca cebulę, czosnek, goździki, imbir, koper, majeranek, pietruszkę oraz seler.

Kofeina również może zwiększać wydalanie wapnia z moczem, choć wyniki badań nie są jednoznaczne. Większość naukowców wyraża pogląd, że przy prawidłowej podaży wapnia w pożywieniu kofeina nie przyczynia się do zwiększonej zapadalności na osteoporozę, podatności na złamania czy zmniejszenia gęstości kości.

Należy jednak pamiętać, że najpopularniejszymi źródłami kofeiny są:

• kawa (powstająca z prażonych nasion kawowca arabskiego);

• herbata (susz powstający z liści i pąków herbaty chińskiej), herbatą nazywa się także napój, który jest naparem sporządzonym z suszu tej rośliny. W sprzedaży znajdują się różne typy herbat – od czarnej poprzez zieloną aż do białej. Podział ten wynika ze sposobu obróbki liści/pąków, jaka następuje po ich zerwaniu z krzewu. W celu otrzymania herbaty czarnej doprowadza się do następujących kolejno procesów przetwarzania zerwanych liści – więdnięcia, skręcania, fermentacji i suszenia. Herbata zielona to liście suszone od razu po zerwaniu z ominięciem procesu fermentacji;

• yerba mate (to na ogół wysuszone, zmielone liście oraz gałązki ostrokrzewu paragwajskiego);

• guarana (zmielone nasiona pnącza paulinia guarana, nazywanej także ciernioplątem, które charakteryzują się największą zawartością kofeiny ze wszystkich dotąd poznanych roślin);

• napój coca-cola;

• napoje energetyzujące.

Zakłada się, że dla zachowania dobrej kondycji układu kostnego dozwolone jest spożywanie do 400 mg kofeiny dziennie (przy zachowaniu prawidłowej diety zabezpieczającej spożycie wapnia na odpowiednim poziomie). Problem jednak tkwi w tym, że kawa i herbata różnią się zawartością kofeiny w zależności od pochodzenia czy sposobu przygotowania napoju. Przykładowo szklanka czarnej kawy to około 100 mg kofeiny, a szklanka herbaty czarnej zawiera około 50 mg kofeiny. Niestety, rzadko zdarza się, aby producent podawał zawartość kofeiny na opakowaniu swojego produktu.

Dlatego lepiej ograniczyć nadmierne spożycie kawy i mocnej herbaty (zwłaszcza przez osoby narażone na osteoporozę) na rzecz:

• kawy z nasion konopi (Dary Natury), powstałej w wyniku uprażenia i zmielenia nasion konopi siewnych; 1 czubatą łyżeczkę kawy zalać 1 szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 2–3 minuty, odstawić na 5–10 minut, pić bez przecedzania; według zaleceń producenta można dodać mleko, śmietankę lub posłodzić zgodnie ze swoimi upodobaniami; pić w ciągu dnia zamiast kawy;

• kawy z topinamburu (Dary Natury), zawierającej prażone i mielone bulwy topinamburu (czyli słonecznika bulwiastego) oraz korzeń mniszka; 1 czubatą łyżeczkę kawy w przeliczeniu na 1 szklankę wody wsypać do naczynia i gotować po zalaniu wodą przez około 2–3 minuty, odstawić na 5–10 minut, przelać do filiżanek; można dodać mleko lub śmietankę oraz posłodzić według uznania;

• herbaty rooibos („czerwonej herbaty” otrzymywanej z liści krzewu aspalat prosty, czyli czerwonokrzew), dostępne w formie sypanej lub ekspresowej, np. z firmy Kawon; 1 łyżeczkę lub saszetkę herbaty zalać świeżo zagotowaną wodą i pozostawić pod przykryciem na 2–5 minut. Pić kilka razy dziennie. Herbatę rooibos mogą pić kobiety w ciąży oraz małe dzieci. Należy jedynie zwracać uwagę, by nie była aromatyzowana.

Alkohol nie tylko zwiększa wydalanie wapnia z moczem, ale także (jak sugerują niektóre badania) toksycznie wpływa na osteoblasty (komórki kościotwórcze). Dodatkowo uszkadza komórki wątrobowe, co może zmniejszać stężenie aktywnej witaminy D₃ w organizmie. Ziołowe metody wspomagające radzenie sobie z „problemem alkoholowym” opisano w podrozdziale 5.2.

Naukowcy wykazali, że organizm palacza tytoniu syntetyzuje w ogromnych ilościach białka prozapalne S100A8 oraz S100A9, sprzyjające produkcji osteoklastów (komórek kościogubnych), co potwierdziło jedynie wcześniejsze teorie o negatywnym wpływie palenia tytoniu na gęstość kości. Osoby zamierzające rzucić palenie tytoniu mogą (oprócz wykazania się siłą woli) skorzystać z porad przedstawionych w podrozdziale 5.1.