Złoty Szlak - ebook

PRZYPISY

Wprowadzenie. Indosfera

1 Xuanzang, _The Great Tang Dynasty Record of the Western Regions_, tłum. Li Rongxi, Berkeley 1996, s. 41. ↩

2 S. Huili, S. Yancong, _A Biography of the Tripiṭaka Master of the Great Ci’en Monastery_, tłum. L. Rongxi, Berkeley 1995, s. 94–95. ↩

3 L. Fogelin, _An Archaeological History of Indian Buddhism_, Oxford 2015, s. 204–205. ↩

4 Xuanzang, _The Great Tang..._, dz. cyt., s. 250. ↩

5 W. Xiang, _From Nālandā to Chang’an: A Survey of Buddhist Libraries in Medieval China (618–907)_, T. Sen (red.), _Buddhism across Asia: Networks of Material, Intellectual and Cultural Exchange_, Singapore 2014, s. 207–232. ↩

6 S. Pollock, _The Language of the Gods in the World of Men_, Berkeley 2003, s. 123. ↩

7 Należy poczynić ważne zastrzeżenie co do tego, że Indosfery rozciągającej się od Hindukuszu do Pacyfiku nie uznawano za jednolity obszar: wcześni pisarze arabscy z pewnością dostrzegali spójność tej części lądu i morza i nadali mu nazwę al-Hind, oznaczającą wszystko, co położone na wschód od Indusu. ↩

8 S.S. Amrith, _Crossing the Bay of Bengal: The Furies of Nature and the Fortunes of Migrants_, Cambridge Mass. 2013, s. 8–14. ↩

9 M.A. Cobb, _Rome and the Indian Ocean Trade from Augustus to the Early Third Century_, Leiden 2018, s. 139. ↩

10 S. Muthukumaran, _The Tropical Turn: Agricultural Innovation in the Ancient Middle East and the Mediterranean_, Oakland 2023, s. 26. ↩

11 Tamże, s. 56. ↩

12 Pliniusz ma chyba na myśli srebro o wartości 55 milionów sesterców. W tekstach pojawiają się ponadto różne sumy – Cobb mówi o 50 milionach. Patrz: Himanshu Prabha Ray, _The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia_, Cambridge 2003, s. 170; D. Abulafia, _The Boundless Sea: A Human History of the Oceans_, London 2019, s. 109; Ch. Robin, _The Date of the Periplus of the Erythraean Sea in the Light of South Arabian Evidence_, s. 46; F. De Romanis, _Rome and the Nótia of India: Relations between Rome and Southern India from 30 BCE to the Flavian Period_, s. 84–85, 97, F. De Romanis, A. Tchernia (red.), _Crossings: Early Mediterranean Contacts with India_, New Delhi 2005; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together: The Organisation of Long-Distance Trade between Rome and India in Antiquity_, Oxford 2017, s. 52, 68. ↩

13 Strabon, _The Geography of Strabo_, tłum. H.L. Jones i J.R. Sitlington, London 1917, s. 455. Patrz: G. Parker, _The Making of Roman India_, Cambridge 2008, s. 179; T. Wilkinson, _Oikumenisation and the Ptolemaic Beginnings of the Indian Ocean Trade_, S. Autiero i M.A. Cobb (red.), _Globalization and Transculturality from Antiquity to the Pre-Modern World_, Oxford 2022, s. 144; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together...,_ dz. cyt., s. 140–141; J. Turner, _Spice: The History of a Temptation_, London 2004, s. 59. ↩

14 Profesor Andrew Wilson, przewodniczący Oxford Roman Economy Project, przyznał, że „przy stu takich ładunkach rocznie (przy ostrożnych szacunkach, bo Strabon sto lat wcześniej mówił o stu dwudziestu statkach rocznie opuszczających Myos Hormos i zmierzających w kierunku Indii) dochody z ceł z samego handlu importowego przez Morze Czerwone mogły wynosić od jednej czwartej do jednej trzeciej całego budżetu wojskowego Cesarstwa”. A. Wilson i in., _A Forum on Trade_, W. Scheidel (red.), _The Cambridge Companion to the Roman Economy_, Cambridge 2014, s. 287–320. Patrz też: M.A. Cobb (red.), _The Indian Ocean Trade in Antiquity: Political, Cultural and Economic Impacts_, Oxford 2019, s. 121, 134; R. McLaughlin, _The Roman Empire and the Indian Ocean: The Ancient World Economy and the Kingdoms of Africa, Arabia and India_, Barnsley 2014; tenże, _The Roman Empire and the Silk Routes: The Ancient World Economy and the Empires of Parthia, Central Asia and Han China_, Barnsley 2016; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together..., dz. cyt._, s. 108. ↩

15 J. Howard-Johnston, _The India Trade in Late Antiquity_, Eberhard Sauer (red.), _Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia_, Edinburgh 2017, s. 284–304, zwłaszcza s. 287, 294–295; S.E. Sidebotham, _Berenike and the Ancient Maritime Spice Route_, Berkeley 2012, s. 259–282. Prokopiusz z Cezarei na początku VI wieku zauważa, że „Etiopczycy nie mogli kupować jedwabiu od Indusów, jako że perscy kupcy (zamieszkujący sąsiedni kraj) zawsze czekali w portach, do których indyjskie statki zawijały w pierwszej kolejności i wykupywali cały ładunek” (_Wojna perska_, 1.20.12). Ten sam fragment pokazuje jednak wyraźnie, że indyjskie statki nadal wypływały do zachodnich portów Oceanu Indyjskiego. ↩

16 M. Abraham, _Two Medieval Merchant Guilds of South India_, Old Delhi 1988; K. Mukund, _Merchants of Tamulakam: Pioneers of International Trade_, New Delhi 2012; P.M. Munoz, _Early Kingdoms: Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula_, Singapore 2006, s. 122–123. Zob. E. Edwards McKinnon, _Merchant Guilds: Merchant Links with Aceh and Northern Sumatra_, A. Mahizhnan i N. Gopal (red.), _Sojourners to Settlers: Tamils in Southeast Asia_, t. 1, Singapore 2019, s. 136–144. Poszukiwanie złota było prawdopodobnie głównym motorem indyjskiego zainteresowania Azją Południowo-Wschodnią, ale z pewnością nie było jedynym powodem wyraźnego zwrotu na wschód, jaki dokonał się między 400 a 550 rokiem n.e. Istnieją dowody na wydobywanie przez Indusów złota w Azji Południowo-Wschodniej już od późnych wieków p.n.e., więc to, że go tam szukano, nie jest niczym nowym. Kontakty między wschodnim wybrzeżem Indii a Azją Południowo-Wschodnią jednak gwałtownie się ożywiły. Trwało to przez wiele kolejnych stuleci. Po inwazji Ćolów mamy coraz więcej świadectw potwierdzających podejmowanie przez Tamilów poszukiwań złota w głębi Sumatry (Zob. E. Edwards McKinnon, _Mediaeval Tamil Involvement in Northern Sumatra, c11–c14 (The Gold and Resin Trade_), „Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society”, 1996, t. 69, nr 1 (270), s. 85–99. ↩

17 Sureshkumar Muthukumaran podkreśla, że znaczna część wczesnego handlu na linii Egipt–Mekong była w rękach tamilskich kupców: „Wejście Rzymu do świata Oceanu Indyjskiego pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e. zbiegło się również z pojawieniem się nowych panoceanicznych przewoźników handlowych, w szczególności Tamilów z dalekiego południa Indii i północnej Lanki, a świadectwa ich poselstw w Rzymie epoki Augustusa sugerują wcześniejszą ich obecność w zachodnim świecie Oceanu Indyjskiego”. Dane archeologiczne i epigraficzne w tamilskiej odmianie pisma brahmi z pierwszych wieków naszej ery wskazują, że tamilskie społeczności kupieckie działały od cieśniny Malakka w Azji Południowo-Wschodniej do granicy Egiptu na Morzu Czerwonym, a sieć handlowa rozciągała się na ponad 7 tysięcy kilometrów – na nieznaną dotąd skalę. Podobnie jak inne mobilne społeczności, tamilscy handlarze i osadnicy przewozili produkty roślinne na sprzedaż i na własne potrzeby (S. Muthukumaran, _The Tropical Turn...,_ dz. cyt., s. 104). ↩

18 M. Saran, V.C. Khanna, _The Ramayana in Indonesia_, New Delhi 2004, s. 20–21; T. Hoogervorst, _Southeast Asia in the Ancient Indian Ocean World_, London 2013, s. 17–18, 23; A. Wink, _Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World_, t. 1: _Early Medieval India and the Expansion of Islam, 7th–11th Centuries_, Leiden 2002, s. 336–337. ↩

19 K. Rajan, _Emergence of Early Historic Trade in Peninsula India_, s. 190–191; J. Guy, _Tamil Merchants and Hindu-Buddhist Diaspora in Early Southeast Asia_, s. 248–250, P.-Y. Manguin, A. Mani i G. Wade (red.), _Early Interactions between South and Southeast Asia: Reflections on Cross-Cultural Exchange_, Singapore 2011; V. Selvakumar, _Material Evidence for Early Interactions between the South-East Coast of India and South-East Asia_, K.R. Hall, S. Ghosh, K. Gangopadhyay, R. Mukherjee (red.), _Cross-Cultural Networking in the Eastern Indian Ocean Realm, c. 100–1800_, New Delhi 2019, s. 50–51. ↩

20 S. Muthukumaran, _The Tamil Diaspora in Pre-Modern Southeast Asia: A Longue Durée Narrative_, A. Mahizhnan, N. Gopal (red.), _Sojourners to Settlers: Tamils in Southeast Asia_, t. 1, Singapore 2019, s. 26–44, s. 29. ↩

21 J.N. Miksic, _Introduction: The Beginning of Trade in Ancient Southeast Asia: The Role of Oc Eo and the Lower Mekong Delta_, J.C.M. Khoo (red.), _Art and Archaeology of Fu Nan: Pre-Khmer Kingdom of the Lower Mekong Valley_, Bangkok 2003, s. 1–33, s. 18–19. Podobną obfitość złotych ozdób można spotkać na wczesnych tajskich stanowiskach, takich jak Phu Khao Thong; zob. B. Chaisuwan, _Early Contacts between India and the Andaman Coast in Thailand from the Second Century BCE to Eleventh Century CE_, P.-Y. Manguin, A. Mani, G. Wade (red.), _Early Interactions between South and Southeast Asia..._, dz. cyt., s. 90–91. ↩

22 R.C. Foltz, _Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century_, New York 1999, s. 54. ↩

23 E. Mannikka, _Angkor Wat: Time, Space, and Kingship_, Honolulu 1996, s. 1. ↩

24 K. Plofker, _Mathematics in India_, Princeton 2009, s. 317. ↩

25 Ch. Burnett, _Fibonacci’s ‘Method of the Indians’_, _Numerals and Arithmetic in the Middle Ages_, Farnham 2010, s. 87. ↩

26 S. Lévi, _L’Inde civilisatrice: aperçu historique_, Paris 1938, za: G. Coedès, _The Indianised States of Southeast Asia_, Honolulu 1964, s. xvi; oraz K. Chong-Guan (red.), _Early Southeast Asia Viewed from India_, New Delhi 2013, s. xxii, xxxviii. ↩

27 T.A. Raghavan, _Temptations of a Greater India_, „Open Magazine”, New Delhi, 8 marca 2018. ↩

28 R.C. Majumdar, _Ancient Hindu Colonies in the Far East_, Calcutta 1944, s. 27. ↩

29 Za: K. Chong-Guan (red.), _Early Southeast Asia Viewed from India_, New Delhi 2013, s. xxx. ↩

30 Tamże, s. xvi. ↩

31 Osobista korespondencja z Érikiem Bourdonneau. Zob. P.-Y. Manguin, A. Mani, G. Wade (red.), _Early Interactions between South and Southeast Asia...,_ dz. cyt.; J. Guy (red.), _Lost Kingdoms: Hindu–Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia_, New York 2014, s. 3. ↩

32 Szerzej o historiografii _The Greater India Society_ zob. T.C.A. Raghavan, _Etched in Stone: Archaeology and Geopolitics_, „The Telegraph” (India), 14 sierpnia 2020. Zob. też: H. Kulke, _History of Precolonial India_, New Delhi 2018, s. 267–271; S. Bayly, _Imagining ‘Greater India’: French and Indian Visions of Colonialism in the Indic Mode_, „Modern Asian Studies”, lipiec 2004, t. 38, nr 3, s. 703–744. ↩

33 A. Acri, P. Sharrock (red.), _The Creative South: Buddhist and Hindu Art in Mediaeval Maritime Asia_, t. 2, Singapore 2022, s. 4. ↩

34 D. Diamond, _Yoga: The Art of Transformation_, Washington, DC 2014. ↩

35 Nie ma zgody co do tego, czy Richthofen był twórcą terminu „Jedwabny Szlak”; istnieją sugestie, że jedynie spopularyzował ustalenia wcześniejszych badaczy. Zob. M. Mertens, _Did Richthofen Really Coin ‘the Silk Road’?_, „The Silk Road”, 2019, nr 17, s. 1–9; T. Chin, _The Invention of the Silk Road, 1877_, „Critical Inquiry”, 2013, t. 40, nr 1, s. 194–219; X. Wen, _The King’s Road: Diplomacy and the Remaking of the Silk Road_, Princeton 2023. ↩

36 Pisma Richthofena, w tym wielotomowe badania geologiczne Chin, pomogły później niemieckim kolonistom przejąć północno-wschodni port Qingdao. Zob. T. Chin, _The Invention of the Silk Road, 1877_..., dz. cyt., s. 196. ↩

37 F. Billé, S. Mehendale, J.W. Lankton (red.), _The Maritime Silk Road: Global Connectivities, Regional Nodes, Localities_, Amsterdam 2022, „Wstęp”, s. 11; P. Frankopan, _The New Silk Roads: The Present and the Future of the World_, London 2018 (polskie wydanie: P. Frankopan, _Jedwabne szlaki. Nowa historia świata_, Warszawa, 2018); S. Saran, _How China Sees India: The Authoritative Account of the India–China Relationship_, New Delhi 2022, s. 31–32. ↩

38 D.D. Leslie, K.J. Gardiner, _The Roman Empire in Chinese Sources_, Rome 1996, s. 15. ↩

39 L. Casson (red. i tłum.), _The Periplus Maris Erythraei_, Princeton 1989, s. 91, za: Ch. Baumer, _The History of Central Asia_, t. 2: _The Age of the Silk Roads_, London 2014, s. 49. ↩

40 J. Quinn, _How the World Made the West: A 4,000-Year History_, London 2024, s. 271. ↩

41 W. Ball, _Rome in the East: The Transformation of an Empire_, London 2016. ↩

42 J.M. Kenoyer, _Textiles and Trade in South Asia during the ProtoHistoric and Early Historic Period_, B. Hildebrandt i C. Gills (red.), _Silk: Trade and Exchange along the Silk Roads between Rome and China in Antiquity_, Oxford 2017, s. 7–26. ↩

43 J. Quinn, _How the World Made the West..._, dz. cyt., s. 271. ↩

44 Można się zastanawiać, co z nim potem uczynił. Rozdał swoim ludziom, odsprzedał na rynku z powrotem Rzymianom? Zob. E.E. Mayer, _Tanti non emo, Sexte, Piper: Pepper Prices, Roman Consumer Culture, and the Bulk of Indo-Roman Trade_, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 2018, t. 61, nr 4, s. 560–589, s. 576; J. Turner, _Spice..._, dz. cyt.; P. Frankopan, _The Silk Roads: A New History of the World_, London 2015; S. Muthukumaran, _The Tropical Turn..._, dz. cyt., s. 62. ↩

45 Można powątpiewać, czy są to faktycznie starożytne towary importowe, nawet zakładając, że dziewiętnastowieczne informacje na ich temat są prawdziwe. Patrz: Qiang Li, _Roman Coins Discovered in China and their Research_, „Eirene: Studia Graeca et Latina” t. 51, 2015, s. 279–299, zwłaszcza s. 280 – online: https://www.academia.edu/19512723/ ROMAN_COINS_DISCOVERED_IN_CHINA_AND_THEIR_R ESEARCH. Zob. W. Ball, _Rome in the East..._, dz. cyt., s. 154. ↩

46 Za: E.R. Stone, _Reflections of Roman Art in Southern India_, A. Shimada i M. Willis (red.), _Amaravati: The Art of an Early Buddhist Monument in Context_, London 2016, s. 59–69, 60; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together..._, dz. cyt., s. 158. Na temat rzymskich skarbców z monetami, odnalezionych w Indiach szerzej w: R. Tomber, _Indo-Roman Trade: From Pots to Pepper_, London 2008, s. 30–37. Autorka mówi o niedawnym znalezieniu skarbców z 6 tysiącami denarów i 800 aureusami, jak również dużej liczby miedzianych monet w 75 miejscach. Większość pochodzi z okresu dynastii julijsko-klaudyjskiej. Zob. też: G. Parker, _The Making of Roman..._, dz. cyt. ↩

47 S. Suresh i U. Singh szacują, że znaleziono około 170 rzymskich monet w około 130 miejscach; 80 procent z nich pochodzi z okresu julijsko-klaudyjskiego, w szczególności z czasów panowania Augusta (27 p.n.e.‒14 n.e.) i Tyberiusza (14‒37 n.e.). Większość odkryto w południowych Indiach, przede wszystkim w Coimbatore i w dolinie rzeki Kriszny w Andhra Pradeś. Zob. S. Suresh, _Symbols of Trade: Roman and Pseudo-Roman Objects Found in India_, New Delhi 2004, s. 26–81; U. Singh, _A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the Twelfth Century,_ New Delhi 2009, s. 412–417. Upinder Singh sugeruje, że na innych terenach, na których pomimo ich intensywnych kontaktów z Rzymem znaleziono mniej skarbców, zwłaszcza w królestwie Kuszanów i na ziemiach znajdujących się pod rządami dynastii Satawahanów, rzymskie monety mogły być przetapiane i bite na nowo. Potwierdza to fakt, że oba obszary miały ugruntowane systemy monetarne. ↩

48 Twierdzi tak filolog klasyczna Mary Beard w prywatnej korespondencji, maj 2023. Zob. też: U. Singh, _A History of Ancient and Early Medieval India..._, dz. cyt., s. 408–410. ↩

49 T. Chin, _The Invention of the Silk Road, 1877..._, dz. cyt.; T. Sen, _Inventing the Maritime Silk Road_, „Modern Asia Studies”, t. 57, 2023, s. 1059–1104. ↩

50 P. Frankopan, _The New Silk Roads..._, dz. cyt. ↩

51 IMEC ogłoszono we wrześniu 2023, ale po trzech miesiącach projekt zaniechano. Z pewnością w sprzyjającym momencie zostanie wznowiony. B. Murray, _Plans for an India-to-Europe Trade Route Get Shelved_, Bloomberg, 24 stycznia 2024. ↩

52 Terminy „Indie” i „Chiny” to w kontekście sprzed XX wieku pojęcia szczególnie płynne, o rozmytych i nieustannie zmieniających się granicach. Na obszarze, który obecnie tworzy Republikę Indii, zawsze istniało wiele królestw i imperiów, nawet w tych nieczęstych momentach historii, kiedy znaczne jego części znajdowały się pod hegemonią jednego imperium lub jednego dominującego cesarza ‒ ćakrawartina. Niektóre z tych królestw, na przykład imperia Maurjów i Mongołów, sięgały daleko poza granice współczesnych Indii, aż do Afganistanu. W innych zaś epokach obce imperia, takie jak imperium Kuszanów, wnikały głęboko na tereny dzisiejszej Republiki Indii. Dlatego w książce tej termin „Indie” nie odnosi się do jednostki politycznej, lecz do regionu geograficznego, który obecnie składa się z Indii, Bangladeszu, Pakistanu, Nepalu, Bhutanu i Afganistanu na południe od Hindukuszu. Termin „Chiny” z kolei oznacza obszary rządzone przez dynastię Tang. ↩

53 Klasztor Nagarahara w pobliżu współczesnego Dżalalabadu był uważany za granicę starożytnej Gandhary, lecz według rozmówców Xuanzanga „Środkowa Kraina” właściwych Indii bramińskich rozpoczynała się w Mathurze. Xuanzang, _The Great Tang Dynasty..._, dz. cyt., s. 41. ↩

54 S. Beal (red.), _Travels of Fah-Hian and Sung-Yun, Buddhist Pilgrims, from China to India (ad 399–414) in Search of the Buddhist Books of Discipline_, New York 1965. Najbardziej wyczerpujące omówienie starożytnych poglądów na temat Indii znajdziemy w rozdziale zatytułowanym _What is India?_, D.L. Eck, _India: A Sacred Geography_, New York 2012. ↩

55 Za: A. Hamilton, _The Ancient Geography of India_, London 1871, s. 1–3. ↩

56 _Mahabharata_ VI. 9. Podobne sformułowania znajdziemy w _Agnipuranie_ 118.1; _Brahmapuranie_ 19.1; _Wajupuranie_ 45.75–7; _Wisznupuranie_ II.3.1. ↩

Rozdział 1. Podmuch ciszy

1 Jednym z towarzyszy Smitha był mój przodek, major Sam Dalrymple, którego grobowiec wzniesiony w stylu mogolskim znajduje się pod St. Thomas Mount przy drodze prowadzącej z lotniska do Ćennaju. Podziękowania dla Dietera Schlingloffa, który był na tyle uprzejmy, że przybliżył mi rolę, jaką Sam odegrał w odkryciu Adźanty. Chociaż pisałem wcześniej o znalezisku Smitha, przed otrzymaniem listu Dietera nie miałem pojęcia o powiązaniach rodzinnych. ↩

2 J. Keay, _India Discovered: The Recovery of a Lost Civilization_, London 1981, s. 148–58. Można domniemywać, że groty były w okolicy dobrze znane. ↩

3 Wczesne malowidła z groty nr 9 i 10 dopiero niedawno zostały poddane restauracji i nie przebadano ich jeszcze gruntownie. Zob. W. Dalrymple, _Fragile Legacy: The Paintings of Ajanta Caves 9 and 10_, „Marg: A Magazine of the Arts”, marzec 2015, t. 66, nr 3, s. 12–21; W. Dalrymple, _The Greatest Ancient Picture Gallery_, „New York Review of Books”, 23 października 2014. Lepiej znane malowidła z groty nr 1 są dużo późniejsze, bo datowane na ok. 550 rok n.e. ↩

4 B. Stoler Miller (red.), _Exploring India’s Sacred Art: Selected Writings of Stella Kramrisch_, Delhi 1994, s. 301. ↩

5 W. Dalrymple, _The Ajanta Cave Paintings – Nothing less than the birth of Indian art_, „Guardian”, 15 sierpnia 2014. ↩

6 Datowanie jest przedmiotem wielu sporów, ale uczeni mówią obecnie o latach 563‒483 p.n.e., chociaż przynajmniej jedna z osób będących wiodącym autorytetem, Richard Gombrich, wskazuje znacznie późniejszą datę ‒ około 380 rok p.n.e. ↩

7 U. Chakravarti, _The Social Dimensions of Buddhism_, New Delhi 1987, s. 19. J. Elverskog, _The Buddha’s Footprint: An Environmental History of Asia_, Philadelphia 2020, s. 14–15. ↩

8 J. Guy, _Early Buddhist Landscape of Southern India_, J. Guy (red.), _Tree & Serpent: Early Buddhist Art in India_, New York 2023, s. 18–25, 22; V. Dehejia, _Indian Art._ London 1997; U. Chakravarti, _The Social Dimensions of Buddhism_, dz. cyt., s. 35. ↩

9 W _Opowieściach mniszki_, pierwszym rozdziale moich _Dziewięciu żywotów_, omawiam pryncypia wiary dżinijskiej. W. Dalrymple, _Nine Lives: In Search of the Sacred in Modern India_, London 2009; . ↩

10 Za: S. Khilnani, _Incarnations: India in 50 Lives_, London, 2016, s. 7; R. Gethin, _The Foundations of Buddhism_, Oxford 1998, s. 14–15. ↩

11 _Vinaya-pitaka_, t. I, wersety 181–182, cytowane przez Dehejię, _Indian..._, dz. cyt., s. 40. ↩

12 _The Mahaparinirvanasutra_, za: J. Kieschnick, _The Impact of Buddhism on Chinese Material Cultur_e, Princeton 2003, s. 2–3. ↩

13 R. Gombrich, _What the Buddha Thought_, London 2009, s. 49. ↩

14 E. Zürcher, _Buddhism: Its Origin and Spread in Words, Maps and Pictures_, London 1962; K. Behrendt, _How to Read Buddhist Art_, New York 2019, s. 23. ↩

15 D. Schlingloff, _Studies in the Ajanta Paintings: Identifications and Interpretations_, Delhi 1987, s. 1–13; D. Schlingloff, _Ajanta: Handbook of the Paintings_, 2 tomy, New Delhi 2013, t. 1, s. 17–73. ↩

16 O. Bopearachchi, _Indian Ocean Trade through Buddhist Iconographies_, F. Billé, S. Mehendale, J.W. Lankton (red.), _The Maritime Silk Road: Global Connectivities, Regional Nodes, Localities_, Amsterdam 2022, s. 243–65; P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad: Transformations in Art and Religion_, Leiden 2011, s. 80. ↩

17 H.P. Ray, _Archaeology and Buddhism in South Asia_, Oxford 2018, s. 3. J. Elverskog, _The Buddha’s Footprint..._, dz. cyt., s. 13: „Najwcześniejszy zbiór nauk buddyjskich, kanon palijski, został spisany dopiero w I wieku p.n.e., i to na odległej Lance, więc to, co wiemy o Buddzie, pochodzi z materiałów skompilowanych kilka wieków po jego śmierci”. ↩

18 H.P. Ray, _The Archaeology of Seafaring..._, dz. cyt., s. 251; L. Fogelin, _An Archaeological History of Indian Buddhism_, Oxford 2015, s. 82–83. Wykopaliska w Lumbini prowadził Robin Coningham z Durham University: Robin Coningham i in., _The Earliest Buddhist Shrine: Excavating the Birthplace of the Buddha, Lumbini (Nepal)_, „Antiquity”, t. 87, 338 (2013), s. 1104–1123. ↩

19 Patrick Olivelle w swojej doskonałej biografii Aśoki przedstawia argumenty przemawiające za tym, że buddyzm był szeroko rozpowszechniony w Indiach, a nawet na Lance w czasach Aśoki, dowody wydają się jednak w najlepszym razie fragmentaryczne. Zob. rozdział 3: _Ashoka: Portrait of a Philosopher King_, New Delhi 2023. ↩

20 R.L. Fox, _Alexander the Great_, London 1973, s. 479. ↩

21 C.T. Sen, _Ashoka and the Maurya Dynasty: The History and Legacy of Ancient India’s Greatest Empire_, New Delhi 2022, s. 58. ↩

22 R. Stoneman, _Naked Philosophers: The Brahmans in the Alexander Historians and the Alexander Romance_, „Journal of Hellenic Studies”, t. 115 (1995), s. 99–114, 103. ↩

23 Tamże, s. 102–105. ↩

24 Ch.I. Beckwith, _Greek Buddha: Pyrrho’s Encounter with Early Buddhism in Central Asia_, Princeton 2015, s. 16–19, 73; G.T. Halkias, _When the Greeks Converted the Buddha: Asymmetrical Transfers of Knowledge in Indo-Greek Cultures_, P. Wick i V. Rabens (red.), _Religions and Trade: Religious Formation, Transformation and Cross-Cultural Exchange between East and West_, Leiden 2014, s. 65–116, 74–77; E. Flintoff, _Pyrrho and India_, „Phronesis” 1980, t. 25, nr 1, s. 88–109; E. Seldeslachts, _Greece, the Final Frontier: The Westward Spread of Buddhism_, A. Heirman i S.P. Bumbacher (red.), _The Spread of Buddhism_, Leiden 2012, s. 131–66, 133. ↩

25 A.H. Dani, _The Historic City of Taxila_, Paris 1986. ↩

26 Plutarch, _Vitae Alexander_ (_The Life of Alexander_), tłum. B. Perrin, Cambridge, Mass. 1919, s. 62; . ↩

27 T. Sen, _Ashoka and the Mauryan Dynasty..._, dz. cyt., s. 54. ↩

28 S. Jansari, _Chandragupta Maurya: The Creation of a National Hero in India_, London 2023, s. 15. ↩

29 S. Ghosh, _From the Oxus to the Indus: A Political and Cultural Study, c. 300 bce to 100 bce_, New Delhi 2017, s. 25. ↩

30 R. Thapar, _Aśoka and the Decline of the Mauryas_, New Delhi 1973, s. 22. Patrick Olivelle twierdzi ponadto, że Ćandragupta sam mógł poślubić grecką narzeczoną, co było powszechną praktyką w tamtych czasach i miało na celu przypieczętowanie traktatów pokojowych; zob. P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. 11. J. Quinn, _How the World Made the West: A 4,000-Year History_, London 2024. John Boardman zauważa, że Seleucydzi umieszczali na grzbietach swoich słoni specjalne lektyki z wieżyczką, „upodobniając je do czołgów”; zob. J. Boardman, _The Greeks in Asia_, London 2015, s. 64. ↩

31 S. Ghosh, _From the Oxus to the Indus..._, dz. cyt., s. 30–31. J. Neelis, _Early Buddhist Transmission and Trade Networks: Mobility and Exchange within and beyond the Northwestern Borderlands of South Asia_, Leiden, 2011, s. 81. S. Muthukumaran, _The Tropical Turn: Agricultural Innovation in the Ancient Middle East and the Mediterranean_, Oakland 2023, s. 58. ↩

32 R. Thapar, _Early Mediterranean Contacts with India: An Overview_, F. De Romanis i A. Tchernia (red.), _Crossings: Early Mediterranean Contacts with India_, New Delhi 2005, s. 19. ↩

33 Sushma Jansari utrzymuje, że przekazy, jakoby Ćandragupta został dżinijskim mnichem i zagłodził się na śmierć, pochodzą z późniejszych lat i są niewiarygodne. Zob. S. Jansari, _Chandragupta Maurya..._, dz. cyt., s. 20–23. ↩

34 É. Lamotte, _History of Indian Buddhism_, Louvain 1988, s. 216– 222; L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 75. ↩

35 P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. 10; J. Elverskog, _The Buddha’s Footprint..._, dz. cyt., s. 102–103. ↩

36 P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. xxi. ↩

37 W rozdziale czwartym swojego bestselleru _The Ocean of Churn: How the Indian Ocean Shaped Human History_ (New Delhi, 2017) Sanjeev Sanyal podważa tradycyjne badania nad Aśoką, odmalowując znacznie mniej pochlebny portret cesarza i sugerując, że kiedy rozpoczął on krwawą kampanię wśród Kalingów, mógł już być buddystą. Kwestionuje również szczerość zaangażowania króla w ideał niestosowania przemocy i sugeruje, że epitet Aśoka, czyli „bez żalu”, mógł pierwotnie odzwierciedlać jego reputację władcy pozbawionego wyrzutów sumienia, a edykty ryte na kolumnach miały to naprawić w ramach cesarskiej kampanii wizerunkowej. Datowanie jest niejasne, a naukowcy są podzieleni co do dokładnej chronologii większej części rządów Aśoki. Debata bez wątpienia będzie kontynuowana, warto jednak zauważyć, że w najnowszej biografii, powszechnie uważanej za autorytatywną, Patrick Olivelle podąża za powszechnie przyjętą narracją o nawróceniu Aśoki jako reakcji na rozlew krwi podczas kampanii wojennej: P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt. ↩

38 J. Neelis, _Early Buddhist Transmission and Trade Networks..._, dz. cyt., s. 88. ↩

39 Orędzie XIII, R. Thapar, _Aśoka and the Decline of the Mauryas_, Oxford 2012, s. 255. ↩

40 Richard Salomon zwrócił uwagę na to, jak niezwykłą postacią pozostaje Aśoka na tle dziejów Indii i w jak skromnym stopniu jego epigraficzne innowacje były kontynuowane przez następców. Zob. R. Salomon, _Aśoka and the Epigraphic Habit in India_, Patrick Olivelle (red.), _Aśoka: In History and Historical Memory_, Delhi 2009, s. 45–52. ↩

41 N. Lahiri, _Ashoka in Ancient India_, Ranikhet 2015, s. 12. ↩

42 R. Salomon, _Aśoka and the Epigraphic Habit in India_..., dz. cyt., s. 46. ↩

43 U. Singh, _Political Violence in Ancient India_, s. 40–46, 54–56; U. Singh, _Ancient India: Culture of Contradictions_, New Delhi 2021, s. 172–177; P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. 24–25. ↩

44 _The Dipavamsa_ 6.45, za: N. Lahiri, _Ashoka in Ancient India_, dz. cyt., s. 109–110. Tekst jest o wiele wieków późniejszy i niektórzy uczeni twierdzą, że należy go traktować z przymrużeniem oka. ↩

45 Rupnath, _Minor Rock Edict_. R. Salmon, _Aśoka and the Epigraphic Habit in India..._, dz. cyt., s. 45. ↩

46 H. Falk, _Aśokan Sites and Artefacts: A Source Book with Bibliography_, Mainz am Rhein 2006, s. 55. ↩

47 Patrick Olivelle tak właśnie rozumie późne orędzia kolumnowe: P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. 151–205. Zob, też J. Guy, _Early Buddhist Landscape..._, dz. cyt., s. 20. ↩

48 Orędzie skalne większe nr 12. ↩

49 Orędzie skalne mniejsze nr 1; H. Falk, _Aśokan Sites and Artefacts..._, dz. cyt., s. 55. ↩

50 P. Olivelle (red.), _Aśoka: In History and Historical Memory_, „Wstęp”, s. 1; R. Thapar, _Aśoka and the Decline..._, dz. cyt., s. 41, 51, 216; R.C. Foltz, _Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century_, New York 1999, s. 38; É. Lamotte, _History of Indian Buddhism_, dz. cyt., s. 223–259. ↩

51 D.K. Swearer, _The Buddhist World of Southeast Asia_, New York 1995, s. 68. ↩

52 Orędzie skalne większe nr 13. ↩

53 P. Olivelle, _Ashoka: Portrait of a Philosopher King..._, dz. cyt., s. 202–203, na podst. F.R. Adrados, _Aśoka’s Inscriptions and Persian, Greek and Latin Epigraphy_, S.D. Joshi (red.), _Amrtadhara: Professor R.N. Dandekar Felicitation Volume_, Delhi 1984, s. 1–15. Antioch z Kommageny używa greckiego terminu _eusebeia_ w sposób zbliżony do tego, w jaki Aśoka posługuje się terminem _dharma_. ↩

54 Bez wątpienia sugerują to niedawne wykopaliska na wczesnobuddyjskich stanowiskach na południu Sri Lanki, takich jak Tissa i Radźagala (podziękowania dla Himanshu Prabha Raya, który zwrócił mi na to uwagę). ↩

55 T. Frasch, _A Buddhist Network in the Bay of Bengal: Relations between Bodhgaya, Burma and Sri Lanka, c. 300–1300_, C. Guillot, D. Lombard, R. Ptak (red.), _From the Mediterranean to the China Sea: Miscellaneous Notes_, Wiesbaden 1990, s. 69–92 na stronach: 72, 75, 78. ↩

56 Szczątki Mahindy są nadal czczone w jednej z najstarszych zachowanych stup we wczesnym kompleksie klasztornym Radźagala w środkowej części Sri Lanki. ↩

57 _The Dipavamsa_ 12.5–6. R. Thapar, _Aśoka and the Decline..._, dz. cyt., s. 58, 179. R.E. Coningham, M. Manuel, Ch. Davis i P. Gunawardhana, _Archaeology and Cosmopolitanism in Early Historic and Medieval Sri Lanka_, Z. Biedermann i A. Strathern (red.), _Sri Lanka at the Crossroads of History_, London 2017, s. 19–43; R.E. Coningham, _Monks, Caves and Kings: A Reassessment of the Nature of Early Buddhism in Sri Lanka_, „World Archaeology”, t. 27, nr 2, październik 1995, s. 222–242; S.C. Berkwitz, _The Expansion of Buddhism in South and Southeast Asia_, V. Krech i M. Steinicke (red.), _Dynamics in the History of Religions between Asia and Europe: Encounters, Notions, and Comparative Perspectives_, Leiden 2012, s. 223–234. ↩

58 A. Kapukotuwa i in., _Preliminary Report on Rajagala Archaeological Research Project 2018–19_, „Journal of Indian Ocean Archaeology” 2017–2018, nr 13–14, s. 101–37. ↩

59 Do tego czasu słowa te zachowane były w przekazie ustnym, na którego straży stali specjaliści od recytacji klasztornych. Zob. J. Guy, _Early Buddhist Landscape..._, dz. cyt., s. 18. ↩

60 J. Boardman, _The Greeks..._, dz. cyt., s. 130–131. Na wystawie sztuki buddyjskiej zatytułowanej _Tree & Serpent_ i zorganizowanej w Metropolitan Museum w Nowym Jorku w 2023 roku kurator John Guy umieścił kapitel z lwią głową, pochodzący z Biharu epoki Maurjów, tuż obok złotego achemenidzkiego rytonu w kształcie głowy lwa: były niemal identyczne. Zob. J. Guy (red.), _Tree & Serpent..._, dz. cyt., s. 170–171. ↩

61 O. Bopearachchi, _Indian Ocean Trade..._, dz. cyt., s. 246. ↩

62 _The Vinaya Pitika_, za: J. Neelis, _Early Buddhist Transmission and Trade Networks..._, dz. cyt., s. 1. ↩

63 J. Guy, _Early Buddhist Landscape.._., dz. cyt., s. 22. ↩

64 Oczywiście te dwie ścieżki mniszego życia nie wykluczały się wzajemnie. Klasztory i schroniska powstały, aby pomieścić mnichów podczas pory deszczowej, lecz przez pozostałą część roku mieli oni wędrować. Prawdopodobnie tak właśnie było już od samego początku. Sam Budda korzystał ze schronienia na czas miesięcy monsunowych. Zob. L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 26. ↩

65 H.P. Ray, _Monastery and Guild: Commerce under the Satavahanas_, Delhi 1986, s. 34–5, 50; P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt., s. 51. ↩

66 G. Schopen, _Bones, Stones and Buddhist Monks: Collected Papers on the Archaeology, Epigraphy and Texts of Monastic Buddhism in India,_ Honolulu 1977, s. 75. ↩

67 Tamże, s. 116, 34, 93, 126. ↩

68 V. Dehejia, _Indian..._, dz. cyt., s. 103–107. ↩

69 G. Schopen, _Buddhist Nuns, Monks, and Other Worldly Matters: Recent Papers on Monastic Buddhism in India,_ Honolulu 2014, s. 229. ↩

70 W.M. Spink, _Ajanta: History and Development_, 6 tomów, Leiden 2011, t. 1, s. 1. ↩

71 J. Guy, _Early Buddhist Landscape_..., dz. cyt., s. 24; P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt., s. 134. ↩

72 Choć prawdopodobnie to buddyści jako pierwsi rozpowszechnili w Azji Południowej kult kamiennych posągów, pozostaje kwestią sporną, czy pierwsze płaskorzeźby w Indiach są dziełem buddystów, dżinistów, adźiwików, hinduistów czy wyznawców animistycznych kultów nagów i jakszów. Nie ma również pewności, która z tych grup jako pierwsza zbudowała skalne świątynie. Zob. H.P. Ray, _The Apsidal Shrine in Early Hinduism: Origins, Cultic Affiliation, Patronage_, „World Archaeology” 2010, t. 36, nr 3, s. 343–359. Kult nagów i jakszów patrz: rozdział 2 niniejszej książki. ↩

73 _Atanatiya Sutta_, za: R. DeCaroli, _Haunting the Buddha: Indian Popular Religions and the Formation of Buddhism_, Oxford 2004, s. 123. ↩

74 Świat ten był domeną odzianych po królewsku władców jakszów, których po odpowiednim uhonorowaniu można było przekonać, by strzegli buddyjskich klasztorów. W jednym z tekstów mówi się, że „bogowie, nagowie i jakszowie oddani Buddzie” chronią jego klasztory przed apetytem wędrujących, złowrogich „wygłodniałych duchów”, które chcą do nich wtargnąć. Każdemu z krzepkich jakszów towarzyszy piękna małżonka – pełna gracji jakszini. R. DeCaroli, _Haunting the Buddha..._, dz. cyt., s. 82; J. Guy, _Celebrating the Buddha in Early Southern India_, tegoż (red.), _Tree & Serpent..._, dz. cyt., s. 88–95. ↩

75 Z największym rozmachem czczeni byli na południu Indii, gdzie ich kulty zrosły się z życiem i kultem buddyjskich klasztorów. ↩

76 V. Tournier, _Buddhist Patronage and Monastic Institutions in Āndhra: Epigraphic Evidence_, J. Guy (red.), _Tree & Serpent..._, dz. cyt., s. 123–8 na s. 125; L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 28; H.P. Ray, _Monastery and Guild..._, dz. cyt.; tenże, _Archaeology and Buddhism..._, dz. cyt., s. 32–34. ↩

77 P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt., s. 84. ↩

78 G. Schopen, _The Business Side of a Buddhist Monastery_, J. Guy (red.), _Tree & Serpent..._, dz. cyt., s. 118–22, 119. ↩

79 Gregory Schopen barwnie odmalował codzienne życie ‒ zwłaszcza w jego wymiarze gospodarczym ‒ jakie prowadzili mnisi buddyjscy, którzy zbudowali pierwsze klasztory skalne w Dekanie. Choć Schopen chyba nigdy osobiście nie odwiedził Indii, to jego błyskotliwe eseje, oparte na dokładnych badaniach opublikowanych inskrypcji z wczesnych stanowisk buddyjskich, całkowicie odmieniły nasze rozumienie dawnego buddyjskiego świata. Żaden uczony od czasu Jamesa Fergusona w XIX wieku nie zdołał na nie wpłynąć w tak dużym stopniu. Schopen – autor zarówno dowcipny, jak i operujący doskonałym warsztatem naukowym – lubuje się w wykazywaniu, z jaką łatwością badacze buddyzmu ulegali pokusie romantyzowania tematu, opierając się na tekstach buddyjskich, które często powstały wiele stuleci po wzniesieniu pierwszych klasztorów. Większość tekstów, na podstawie których bada się obecnie buddyzm, „mogła nawet nie być znana ogromnej części praktykujących buddystów – zarówno mnichom, jak i świeckim”. Schopen pokazuje, że inskrypcje pozostawione w buddyjskich miejscach kultu przedstawiają o wiele mniej wyidealizowany obraz buddyjskiego życia w dawnych Indiach niż późniejsze źródła, na których oparła się buddologia. Wskazuje na przykład, że buddyjscy mnisi, dalecy od bycia nieziemskimi istotami, jakimi często chcieli ich widzieć zachodni uczeni, byli nierzadko ludźmi bardzo światowymi, posiadającymi „znaczne bogactwa”, prowadzącymi przedsiębiorstwa i mennice; wielu z nich wdawało się w romanse, pożyczało pieniądze i pisało traktaty na tak nieoczekiwane tematy, jak prawo spadkowe, medycyna i erotyzm; niektórzy nawet brali udział w sekciarskich pojedynkach, gromadzili broń, niszczyli stupy rywalizujących zakonów i znęcali się nad mniszkami, a nawet próbowali odebrać im życie. Innymi słowy, byli takimi samymi ludźmi jak my. Eseje Schopena zostały zebrane w czterech tomach: _Bones, Stones and Buddhist Monks_; _Buddhist Monks and Business Matters: Still More Papers on Monastic Buddhism in India_, Honolulu 2004; _Figments and Fragments of Mahayana Buddhism in India: More Collected Papers_, Honolulu 2005, i _Buddhist Nuns, Monks, and Other Worldly Matters_. ↩

80 Jeśli budzi to nasze zaskoczenie, to dlatego, że buddyzm, zanim został przedstawiony Zachodowi, przeszedł przez szereg filtrów nowoczesności: protestanckie założenia z lat dwudziestych XIX wieku (czyści i surowi buddyści kontra zdegenerowani „papistyczni” hinduiści), panazjatyckie idealizmy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku; zachodnie pryzmaty New Age w XX wieku i inne. ↩

81 J. Tatelman, _The Heavenly Exploits: Buddhist Biographies from the Dívyavadána_, New York 2005. ↩

82 J. Neelis, _Early Buddhist Transmission and Trade Networks..._, dz. cyt., s. 31–38; J. Miksic, _Borobudur: Golden Tales of the Buddha_, Hong Kong 1990. Według Elverskoga, _Sardulakarnawadana_ odnotowuje, że jedna maszaka (_māṣaka_, dosłownie „ziarenko”) – miara stosowana w królestwie Magadhy ‒ odpowiada dwunastu ziarnom złota. H.P. Ray, _Archaeology and Buddhism..._,
dz. cyt., s. 63. ↩

83 J. Elverskog, _Buddhism and Islam on the Silk Road_, Philadelphia 2010, s. 18; tenże, _The Buddha’s Footprint..._, dz. cyt., s. 19; H.P. Ray, _Winds of Change: Buddhism and the Maritime Links of Early South Asia_, Delhi 1994, s. 122; X. Liu, _Ancient India and Ancient China: Trade and Religious Exchange, ad 1–600_, Oxford 1988, s. 162; P. Frankopan, _The Silk Roads: A New History of the World_, London 2015, s. 30. ↩

84 H.P. Ray, _Winds of Change..._, dz. cyt., s. 126. Autor przywołuje badania nad składem społecznym pierwszych buddyjskich wspólnot, oparte na szczegółach biograficznych zawartych w inskrypcjach. Dwie trzecie członków tych wspólnot pochodziło z dużych miast, 40 procent ze środowisk bramińskich, a 22 procent należało do stanu wojowników (kszatrijów): „tak więc prawie połowa wczesnych członków sanghi wywodziła się z potężnych i bogatych rodów”. Zob. też: G. Bailey i I. Mabbett, _The Sociology of Early Buddhism_, Cambridge 2003, s. 17; J. Guy, _Early Buddhist Landscape..._, dz. cyt., s. 24. ↩

85 O. Bopearachchi, _Indian Ocean Trade..._, dz. cyt., s. 245. ↩

86 Tamże. ↩

87 D. Parkin, R. Barnes, _Ships and the Development of Maritime Technology in the Indian Ocean_, London 2002, s. 86. ↩

88 J. Elverskog, _The Buddha’s Footprint..._, dz. cyt., s. 18; P. Olivelle (red. i tłum.), _Dharmasūtras: The Law Codes of Āpastamba, Gautama, Baudhāyana, and Vasiṣṭha_, Oxford 1999, s. 105, 168; H.P. Ray, _Winds of Change..._, dz. cyt., s. 126; tenże, _Monastery and Guild..._, dz. cyt., s. 202; L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 108. ↩

89 P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt.; B. Dessein, _The First Turning of the Wheel of Doctrine – Sarvāstivāda and Mahāsāṃghika Controversy_, A. Heirman i S.P. Bumbacher (red.), _The Spread..._, dz. cyt., s. 34. ↩

90 V. Dehejia, _Indian..._, dz. cyt., s. 57. K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together: The Organisation of Long-Distance Trade between Rome and India in Antiquity_, Oxford 2017, s. 150–158. ↩

91 J. Guy, _Celebrating the Buddha in Early Southern India_, s. 89. Pia Brancaccio, w nieopublikowanym jeszcze odczycie wygłoszonym na sympozjum Tree & Serpent, które odbyło się w Metropolitan Museum w Nowym Jorku we wrześniu 2023 roku, wyraziła przekonanie, że kompleksy klasztorne w Kanheri i Soparze, obecnie znajdujące się na przedmieściach Bombaju, były dawniej celowo usytuowane tak, aby widziano je z przypływających statków, które korzystały z naturalnego głębokowodnego portu w Bombaju. W ten sposób statki te zyskiwały „patronów, wpływy o dalekim zasięgu i obecność w ponadregionalnych buddyjskich sieciach kupieckich”. ↩

92 P. Brancaccio, _The Silk Road and the Cotton Road: Buddhist Art and Practice between Central Asia and the Western Deccan_, B. Genito i L. Caterina (red.), _Archeologia delle Vie della Seta: Percorsi, immagini e cultura materiale_, Rome 2017, t. 2, s. 59–77, 61. ↩

93 H.P. Ray, _Monastery and Guild..._, dz. cyt., s. 60–611. Autor doliczył się aż 530 wczesnych buddyjskich grot w pobliżu Bombaju. P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt., s. 76; H.P. Ray, _Archaeology and Buddhism..._, dz. cyt., s. 35. ↩

94 H.P. Ray, _Ethnographies of Sailing: From the Red Sea to the Bay of Bengal in Antiquity_, M.A. Cobb (red.), _The Indian Ocean Trade in Antiquity..._, dz. cyt., s. 73–94 na s. 74; O. Bopearachchi, _Indian Ocean Trade..._, dz. cyt., s. 249; P. Brancaccio, _The Silk Road and the Cotton Road_..., dz. cyt. ↩

95 J. Guy, _Celebrating the Buddha..._, dz. cyt., s. 89. W wygłoszonym podczas sympozjum _Tree & Serpent_, które odbyło się w Metropolitan Museum w Nowym Jorku we wrześniu 2023 r., w niepublikowanym jeszcze referacie, _Early Historic Āndhra: Coast-Interior Association and the Buddhist Patronage Network_, Suchandra Ghosh na podstawie świadectw epigraficznych pokazała, w jaki sposób marynarze flot handlowych (nawika) wywodzący się ze społeczności buddyjskiej w Andhrze powiązani byli poprzez związki rodzinne z zamożnymi rolnikami (_gahapati_), żyjącymi w głębi kraju, którzy byli głównymi inwestorami zarówno w handlu dalekomorskim, jak i przybrzeżnych kompleksach klasztornych. Wskazała również na obecność wpływów w dziedzinie sztuki między wybrzeżem Andhry a Azją Południowo-Wschodnią, które rozprzestrzeniały się tymi samymi drogami. Zwróciła uwagę, że wizerunek stojącego Buddy z Amarawati, w tunice przerzuconej przez jedno ramię, znany jest również w Tajlandii, i dostrzegła podobieństwa między tajskimi kamiennymi ćakrami na kolumnach z Dwarawarti a tymi na stupie w Amarawati. ↩

96 R. Thapar, _Early Mediterranean Contacts with India_..., dz. cyt., s. 34. ↩

97 R.M. Cimino, _Ancient Rome and India: Commercial and Cultural Contacts between the Roman World and India_, New Delhi 1994, s. 71. ↩

98 L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 127; H.P. Ray, _The Archaeology of Seafaring..._, dz. cyt., s. 259, 263; D. Abulafia, _The Boundless Sea: A Human History of the Oceans_, London 2019, s. 115–16; E. Seldeslachts, _Greece, the Final Frontier? The Western Spread of Buddhism_, A. Heirman i S.P. Bumbacher (red.), _The Spread..._, dz. cyt., s. 147; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together..._, dz. cyt., s. 158–163; V. Dehejia, _Indian..._, dz. cyt., s. 111; H.P. Ray, _Monastery and Guild..._, dz. cyt., s. 194–196; G. Parker, _The Making of Roman India_, Cambridge 2008, s. 173. ↩

99 W. Ball, _Rome in the East: The Transformation of an Empire_, London 2016, s. 126–127, 144. ↩

100 S. Ghosh, _From the Oxus to the Indus..._, dz. cyt., s. 101–117; W. Ball, _Rome in the East..._, dz. cyt., s. 144–145. ↩

101 R.J. McLaughlin, _Indian Ocean Commerce in Context: The Economic and Revenue Significance of Eastern Trade in the Ancient World Economy_, M.A. Cobb (red.), _The Indian Ocean Trade in Antiquity..._, dz. cyt., s. 125. ↩

102 R.Tomber, _Indo-Roman Trade: From Pots to Pepper_, London 2008, s. 30–37; R.J. McLaughlin, _The Roman Empire and the Indian Ocean: The Ancient World Economy and the Kingdoms of Africa, Arabia and India_, Barnsley 2014, s. 344; L.R. Weinstein, _The Indian Figurine from Pompeii as an Emblem of East–West Trade in the Early Roman Imperial Era_, S. Autiero i M.A. Cobb (red.), _Globalization and Transculturality..._, dz. cyt., s. 183–204, na s. 192. ↩

103 P. Brancaccio, _The Buddhist Caves at Aurangabad..._, dz. cyt., s. 61, 87; R. Thapar, _Early Mediterranean Contacts with India_..., dz. cyt., s. 17; K.G. Evers, _Worlds Apart Trading Together..._, dz. cyt., s. 150. ↩

104 H.P. Ray, _Monastery and Guild..._, dz. cyt., s. 208; L. Fogelin, _An Archaeological History..._, dz. cyt., s. 108, 126–127; H.P. Ray, _Archaeology and Buddhism..._, dz. cyt., s. 32– 33. ↩

.

Rozdział 10. Owoce nauki o liczbach

1* Sanatana dharma – (sanskr. „odwieczne prawo”, „odwieczna religia”), ind. nazwa hinduizmu. Przypisy zamieszczone pod tekstem poza jednym wyjątkiem pochodzą od tłumaczki. Przypisy autorskie znajdują się na końcu książki . ↩

2* Wydaje się, że autor ma tu na myśli hinduizm klasyczny, który jest kontynuacją wierzeń okresu wedyjskiego, w odróżnieniu od na przykład hinduizmu ludowego. W rozwoju hinduizmu wyróżnić można trzy etapy: wedyzm (1500‒800 p.n.e.), którego końcowym etapem jest braminizm (1000‒600 p.n.e.), hinduizm klasyczny, właściwy (400 p.n.e.–500 n.e.), bhakti (500‒1800 n.e.), jednak hinduizm klasyczny wyraźnie odróżnia się od wedyzmu czy religii Wed i zwykle zachowuje się dla nich osobne nazwy . ↩

3* Tamże, s. 22‒23 . ↩

4* Tamże, s. 26 . ↩

5* Tamże, s. 18‒19 . ↩

6* Tamże, s. 27 . ↩

7* Tamże, s. 9 . ↩

8* Według jednej z buddyjskich dźatak Król Słoni (Szaddanta, _O sześciu kłach_) miał dwie żony, przy czym jednej okazywał większe względy niż drugiej. Wzgardzona królowa zapragnęła odrodzić się w przyszłym życiu jako myśliwy, by ukarać lekceważącego ją małżonka . ↩