Zrozumieć emocje - ebook

WSTĘP

_Dziwne w życiu jest to, że chociaż jego natura musiała być widoczna dla każdego od setek lat, nikt nie przedstawił jego adekwatnego opisu. Ulice Londynu mają swoją mapę, lecz namiętności nie znalazły dotąd kartografa._

Virginia Woolf, _Pokój Jakuba_, 1965, s. 90 (wyd. pol. 2009, s. 90, przekł. Magdalena Heydel)

Przy okazji prezentacji czwartego wydania _Zrozumieć emocje_ uderzyło nas, jak wiele na temat emocji udało się dowiedzieć przez sześć lat od publikacji trzeciego wydania oraz jak aktualnym tematem są dziś emocje. Leżą u źródeł alarmujących trendów w polityce wielu krajów, są inspiracją dla filmów, szkolnych podstaw programowych, nowych programów o inteligencji emocjonalnej w pracy i uświęconej zwyczajem kontemplacji, czym jest sensowne życie. Czujemy się zaszczyceni możliwością uczestniczenia w naukowych wysiłkach zrozumienia emocji, podejmując próby nakreślenia – za pomocą różnych metod i pojęć – mapy ludzkich namiętności.

Spisane i ustne przekazy są świadectwem zainteresowania emocjami od tysięcy lat. W większości społeczeństw stanowią trzon zrozumienia samych siebie i innych ludzi w ich związkach, rytuałach i życiu publicznym. Jak zauważyła historyczka Karen Armstrong, emocjami zajmują się wspaniałe tradycje etyczne, filozoficzne i duchowe, od Arystotelesa po Laozi, a także wielcy artyści i pisarze wszelkich okresów, od Szekspira po Virginię Woolf i Toni Morrison. W erze psychologicznych badań naukowych prezentujemy sposób rozumienia emocji, który może być tematem codziennych rozmów, będąc jednocześnie osadzony w coraz silniejszym nurcie naukowych dowodów.

W psychologii emocje znalazły się na właściwym im miejscu, w centrum naszego pojmowania ludzkiego umysłu i relacji w otoczeniu społecznym. Badania nad emocjami to nie tylko psychologia. Obejmują również neuronaukę, kognitywistykę, psychiatrię, biologię, genetykę, antropologię, socjologię, ekonomię, literaturę, historię i filozofię. I tak, jak robimy to od pierwszego wydania tej publikacji, zgodnie z naszymi inklinacjami, tak i tym razem dokładamy wszelkich starań, by przedstawić wiedzę na temat emocji z pespektywy zarówno psychologii, jak i wielu innych dyscyplin.

W tym wydaniu konsekwentnie nawiązujemy do rosnącej świadomości, że chociaż emocje pojawiają się w mózgach i ciałach pojedynczych ludzi, to pośredniczą w ich wzajemnych relacjach, zarówno tych intymnych, jak i publicznych. Tworzą gramatykę życia społecznego. W tym wydaniu jeszcze bardziej bezpośrednio skupiamy się na roli emocji w budowaniu więzi, przyjaźni, kontaktu rodzic – dziecko oraz w bliskich związkach, a także w społecznych strukturach hierarchicznych i kolektywnych.

Kiedy przeglądaliśmy ten obszar na potrzeby obecnego wydania, dostrzegliśmy kilka nowych trendów, które ukształtowały rewizję naszej książki. Stało się oczywiste, że nauka o emocjach wykroczyła daleko poza wąskie skupienie na „podstawowej szóstce” emocji – gniew, wstręt, strach, smutek, zaskoczenie i radość – tak bardzo centralnej dla badania tej sfery czterdzieści lat temu (podsumowanie tej nauki patrz Lench, Flores i Bench, 2011). Wynika to częściowo z analizowania emocji w związkach, co zwróciło uwagę badaczy na współczucie, miłość i pożądanie, a także zawiść czy zazdrość. Doszło również do wyłonienia się psychologii moralności i poglądu, że emocje odgrywają rolę w osądach moralnych. To zaś prowadzi do zainteresowania takimi emocjami, jak wdzięczność, wina i wstyd. Rośnie również zainteresowanie emocjami i sztuką, literaturą piękną oraz naszą narracją na temat świata i jego naukowym rozumieniem, stąd coraz większe znaczenie zachwytu, zamiłowania czy uznania dla piękna. Wierzymy, że to zainteresowanie coraz szerszym zakresem emocji, widoczne w badaniach ekspresji, układu nerwowego, rozwoju, relacji i dobrostanu, zmieni nasze rozumienie, kim jesteśmy jako gatunek. Bardzo się staraliśmy, by te zmiany znalazły odzwierciedlenie w obecnym wydaniu.

Podczas zgłębiania wspomnianej sfery na potrzeby tego wydania zrozumieliśmy, że obecne pokolenie naukowców skierowało na nowe tory długoletnią debatę, jak to możliwe, że emocje są jednocześnie odrębnymi, namacalnymi kategoriami oraz bytami subiektywnymi, wynikającymi z konstruowania ich w umyśle za każdym razem od nowa. Pojawiają się odkrycia wskazujące, jak emocje mogą być rozumiane zarówno jako odrębne (dyskretne) kategorie, jak i konstrukty, co podejmiemy w nowatorski sposób w różnych rozdziałach tej publikacji.

Zauważamy również rosnące zainteresowanie sensownym życiem z perspektywy nauki o emocjach. Radość jest emocją centralną. Podobnie jak trudy życia – depresja, lęk, samotność, choroba, zaburzenia snu, uzależnienie od narkotyków i zachowania antyspołeczne. Dobremu samopoczuciu i zdrowiu często towarzyszą praktyki kultywujące różne emocje. W związku z tym na stronach tej książki, z kulminacją w ostatnim rozdziale, zgłębiamy nową naukę o sensownym życiu, skupiając się na takich tematach, jak mindfulness (uważność), empatia, wdzięczność, współczucie, życzliwość, zanurzenie w przyrodzie, a nawet stany mistyczne.

Mamy nadzieję, że spodoba ci się to czwarte wydanie, kontynuujące tradycje wydań poprzednich, wzbogacone jednak kilkoma nowymi charakterystykami, które – mamy nadzieję – sprawią, że korzystanie z niego będzie łatwiejsze i przyjemniejsze zarówno dla nauczających, jak i dla uczących się. Podczas pracy nad tym wydaniem i jego poszczególnymi rozdziałami współpracowaliśmy ze studentami lub byłymi studentami: w rozdziale 8 – Michelle Rodriguez i Sahar Borairi, Heather Prime i Alessandra Schneider w rozdziale 11, Mark Wade i Noam Binoon-Erez w rozdziale 12. Jesteśmy im bardzo wdzięczni; dzięki nim to, co byliśmy w stanie zrobić sami, stało się lepsze. Jesteśmy również wdzięczni naszym kolegom, którzy dzielili się z nami swoimi przemyśleniami o postępach w danych obszarach albo czytali nasze teksty i przesyłali informację zwrotną wraz z sugestiami dotyczącymi poszczególnych rozdziałów. Byli to: Belinda Campos, Hugo Critchley, David DeSteno, Neha John-Henderson, Brian Knutson, Matthew Lieberman, Terry Maroney, Batja Mesquita, Randolph Nesse, Lauri Nummenmaa, Kevin Ochsner, Ira Roseman, Ryan Smith, Emiliana Simon-Thomas, Jessica Tracy i Jeanne Tsai.

W obszarze emocji nieustannie pojawiają się ekscytujące postępy i bardzo się staraliśmy, aby te nowe nurty znalazły swoje miejsce w naszej publikacji. Zareagowaliśmy też na sugestie naszych kolegów po fachu, by ją zaktualizować.

Zmiany w czwartym wydaniu obejmują:

- Zaktualizowane piśmiennictwo, w tym pojawienie się najnowszych badań i dowodów w psychologii, psychiatrii, naukach społecznych i humanistycznych, a także w neuronauce.
- Pogłębienie zagadnień interpersonalnych oraz społecznych funkcji emocji, z omówieniem, jak emocje działają między ludźmi w różnych rodzajach relacji.
- Obszerniejsze omówienie emocji pozytywnych, jak miłość, współczucie, zachwyt, zainteresowanie i wdzięczność, oraz tego, jak kształtują one nasze związki i samopoczucie.
- Większą koncentrację na relacjach ciało – umysł w kontekście emocji z perspektywy nowych badań nad ucieleśnieniem i interocepcją.
- Spójniejsze skupienie na badaniach pokazujących, jak język dotyczący emocji wpływa na doświadczenia emocjonalne, neurofizjologię i samopoczucie.
- Nowe omówienia współczesnych badań nad ewolucją i wzajemnym oddziaływaniu genów i środowiska.
- Pogłębione spojrzenie na emocje i osądy moralne.
- Nowe fragmenty poświęcone emocjom kolektywnym, sensowi i dobremu samopoczuciu, uważności, jak również wyostrzone spojrzenie na osobiste i społeczne koszty biedy oraz nierówności ekonomicznych.

Nauki ścisłe i przyrodnicze wymagają nawiązania do tradycji dawniejszych autorów. Bernard z Chartres, dwunastowieczny filozof i teolog, zapewne jako pierwszy zauważył, że jeśli dziś jesteśmy w stanie widzieć dalej, to dlatego, że stoimy na ramionach gigantów: tych, którzy byli tu przed nami. Naszą rolą, rolą autorów, jest przedstawienie części tego, co można dostrzec z tej perspektywy, oraz ocenienie teorii i dowodów. Ty jako czytelnik możesz następnie dokonać ewaluacji naszych tez w odniesieniu do własnej wiedzy. Możesz wziąć udział w debacie, czyli w społecznym procesie nauki i dyskusji, dzięki którym rośnie zrozumienie.

Ta książka jest skierowana do wszystkich zainteresowanych tematyką emocji. Chcemy w niej pokazać, jak dzięki konceptualizacjom i badaniom wzrosło nasze zrozumienie tej problematyki. Chociaż spotkaliśmy się z poglądem, jakoby emocje były zbyt heterogenne, żeby możliwe było ich systematyczne badanie, to jednak w naszym mniemaniu fakt, że jesteśmy w stanie napisać podręcznik, pokazuje, że ze złożonego obszaru może się wyłonić porządek, wgląd i postęp intelektualny.

Wszelka dyskusja o ludzkich emocjach bez zajęcia stanowiska byłaby nijaka i w dużym stopniu niezrozumiała. Liczba publikacji, liczona dziś w setkach tysięcy, sprawia, że dyskusja nie może być pełna. Dlatego wybraliśmy badania, które są naszym zdaniem reprezentatywne, w nadziei na przekazanie materiału do produktywnych i krytycznych przemyśleń. W całej książce można wyróżnić łuk narracyjny, jej poszczególne rozdziały również cechuje określona fabuła z pierwszoplanowymi bohaterami, idea podstawowa, intelektualne kontrowersje i napięcia. Omawiamy toczące się wciąż dyskusje, żebyś mógł spojrzeć na zagadnienia z różnych perspektyw. Podjęliśmy wszakże wysiłek stworzenia spójnej książki. I chociaż nasze stanowisko nie jest jedynym, uważamy, że spójna perspektywa umożliwi czytelnikowi zgodzić się z nią, nie zgodzić lub ją zmodyfikować. Mamy nadzieję, że świadomość, iż każdy z przedstawionych dowodów jest etapem w procesie eksplorowania danej idei, doprowadzi do wyłonienia się zintegrowanego obrazu w oczach czytelnika, a koncepcje i idee dadzą się modyfikować i stosować zgodnie z jego zainteresowaniami.

Usilnie staraliśmy się zachować bezstronność w podejściu do dowodów, niemniej nasza wiedza jest z konieczności niepełna, a poglądy zniekształcone w kierunku naszych osobistych zainteresowań i konceptualizacji, które sprawiają, że myślimy o emocjach w kontekście poznawczym, ewolucyjnym, społecznym i rozwojowym, i że chcemy rozumieć ich pośredniczącą rolę w codziennych kontaktach społecznych oraz pojąć, co nie działa w przypadku zaburzeń emocjonalnych. Naszym zdaniem emocje mają swoje źródła w procesach biologicznych, podlegają dopracowaniu w bliskich związkach oraz kształtowaniu przez kulturę. Podobnie jak zręczny ruch, którym składasz podpis na dokumencie, emocja ma biologiczną bazę zawierającą tak jej składowe, jak i ograniczenia. Emocja ma też historię indywidualnego rozwoju. Da się ją w pełni zrozumieć wyłącznie w kontekście międzyludzkim i kulturowym.

Piszemy o emocjach przede wszystkim w tradycji Zachodu. Nie implikuje to uniwersalności założeń obecnych w świecie euroamerykańskim, przedstawiamy sporo porównań międzykulturowych. Równocześnie zakładamy, że większość naszych czytelników przynależy do tradycji zachodniej lub jest z nią zaznajomiona. Wierzymy, że opisanie tej tradycji i identyfikacja z nią pozwoli na czytelne przedstawienie idei i odkryć na temat emocji, które się z niej wywodzą. Będziemy wtedy w stanie budować porozumienie oparte na tej tradycji oraz lepiej zrozumieć kulturowo odmienne sposoby myślenia.

Książka ta jest ogólnym wprowadzeniem w tematykę, jest również stworzona z myślą o funkcji podręcznika do zajęć poświęconych emocjom dla studentów od drugiego do czwartego roku studiów lub dla słuchaczy studiów na poziomie magisterskim czy doktoranckim i, na co mamy nadzieję, ogólniej, będzie ciekawą propozycją dla zainteresowanych czytelników.

Większość dzisiejszych podręczników psychologii to kompendia mnóstwa rzeczy, które należy zapamiętać, i kilku takich, które należy sformułować. Ivor Armstrong Richards (1925) natomiast powiedział, że książka jest „maszyną pomagającą myśleć” (s. 1). Napisaliśmy tę książkę, by zachęcić cię do myślenia. Nasze wnioski są wątkiem narracyjnym. Mamy nadzieję, że zapewniając ci wystarczająco dużo dowodów, na których podstawie formułujemy sugestie, umożliwimy ci dojście do własnych konkluzji.

Czternaście rozdziałów tej książki można przekształcać na kursy trwające semestr, z zajęciami odbywającymi się raz w tygodniu. Być może prowadzący zdecyduje o opuszczeniu rozdziału czy dwóch. Na potrzeby zajęć trwających rok każdy rozdział może zostać podzielony. Cały czas mamy na uwadze zarówno ułatwianie zrozumienia emocji, jak i praktyczne zastosowanie wiedzy w psychologii klinicznej, psychiatrii, opiece zdrowotnej, edukacji oraz w zagadnieniach organizacji. Wyobrażamy sobie, że wielu nauczycieli pracujących z tą książką uzupełni przedstawiane tu treści sugestiami dodatkowych lektur. Na końcu każdego rozdziału podajemy nasze propozycje literatury poszerzającej poruszaną tematykę, przeważnie prac przeglądowych i książek.

Sprawdzaliśmy pomysły i sposób ich opracowania, uczestnicząc w konferencjach i śledząc aktualne publikacje w obszarze emocji, w którym istnieją specjalistyczne czasopisma, międzynarodowe stowarzyszenia badawcze, prace przeglądowe i podręczniki. Jeden z autorów tej publikacji (D.K.) nadal wykorzystuje materiał tej książki w pracy ze studentami swojego kursu o emocjach na Uniwersytecie Stanu Kalifornia w Berkeley. Cała nasza trójka korzysta z przedstawianych tu materiałów na kursach i wykładach.