1984 - ebook

I

To był kwiecień, zimny bezchmurny dzień, zegary biły trzynastą. Winston Smith z brodą wtuloną w kołnierz dla ochrony przed paskudnym wiatrem wślizgnął się przeszklonymi drzwiami na klatkę schodową Bloku Zwycięstwa – szybko, lecz nie dość szybko, by powstrzymać tuman drażniącego pyłu, który wtargnął za nim do środka.

W korytarzu śmierdziało gotowaną kapustą i stęchłymi szmatami. Na ścianie w głębi wisiał kolorowy plakat, który w tej ciasnocie sprawiał wrażenie zbyt wielkiego. Wypełniała go bez reszty ogromna, na ponad metr szeroka, przystojna, ogorzała twarz mężczyzny mniej więcej czterdziestopięcioletniego z gęstym czarnym wąsem. Winston skierował się ku schodom, nie próbując nawet ściągać windy. I tak działała sporadycznie, a ostatnio, w ramach cięć przed Tygodniem Nienawiści, prąd włączano dopiero o zmierzchu. Mieszkanie znajdowało się na siódmym piętrze i Winston, który miał trzydzieści dziewięć lat i wrzód żylakowy nad kostką, szedł powoli, kilkakrotnie odpoczywając. Na każdej kondygnacji wpatrywała się w niego ze ściany naprzeciwko windy ogromna twarz z plakatu. Obraz zakomponowano tak zmyślnie, że oczy mężczyzny wydawały się podążać za przechodzącym. Pod spodem widniał napis: BRAT CIĘ WIDZI.

W mieszkaniu natarczywy głos, dobiegający z zamontowanej w ścianie metalowej płyty, która przypominała zaśniedziałe lustro, recytował liczby mające niejasny związek z wytopem surówki. Winston przekręcił gałkę i głos nieco przycichł, ale wciąż dawało się zrozumieć słowa. Prostokątne urządzenie, tak zwany teleekran, można było przyciszyć, lecz nie sposób go było wyłączyć. Winston podszedł do okna: drobna, krucha postać, której wątłość potęgował niebieski kombinezon stanowiący partyjne umundurowanie; spłowiałe włosy, rumiane policzki, skóra podrażniona podłym mydłem i tępą żyletką, spierzchnięta od panującej do niedawna zimnicy.

Świat przejmował go chłodem nawet przez zamknięte okna. Wiatr raz po raz podrywał z ulicy strzępy gazet i wszechobecny pył. Bezchmurne niebo przybrało barwę surowego błękitu, lecz mimo to wszystko zdawało się wyprane z koloru. Wszystko oprócz porozlepianych wszędzie plakatów. Wąsata twarz wyzierała zza każdego rogu. Spoglądała z fasady domu stojącego dokładnie na wprost Bloku Zwycięstwa. BRAT CIĘ WIDZI, głosił napis, a czarne oczy wpijały się spojrzeniem w Winstona. Łopotał na wietrze odklejony róg plakatu wiszącego metr nad chodnikiem, na zmianę zasłaniając i odsłaniając słowo ANGSOC. Widoczny w oddali helikopter opuścił się między budynki, zawisł na moment jak mucha plujka, po czym wykręcił nagle i odleciał. Policyjny patrol szpiegujący ludzi przez okna. Bez znaczenia. Liczyła się tylko Policja Myśli.

Głos za plecami Winstona trajkotał niestrudzenie o wytopie surówki i przekroczeniu Dziewiątego Planu Trzyletniego. Teleekran nie tylko nadawał dźwięki, ale i odbierał te wydawane w pokoju, jeśli były choć odrobinę głośniejsze od najcichszego szeptu. Co więcej, w zasięgu metalowej płyty Winston mógł być obserwowany. Nie sposób było oczywiście stwierdzić, czy w danej chwili jest się pod obserwacją, gdyż nikt nie wiedział, jak często i wedle jakiego schematu Policja Myśli podłącza się do wybranych terminali. Niewykluczone, że nieprzerwanie obserwowała wszystkich, a już bez wątpienia mogła w każdej chwili podejrzeć obraz z dowolnego urządzenia. Pozostawało żyć z przeświadczeniem, że jej funkcjonariusze słyszą i – o ile nie jest całkiem ciemno – widzą wszystko. I tak się żyło, z przyzwyczajenia, które weszło w krew.

Winston stał odwrócony tyłem do teleekranu. Tak było bezpieczniej, choć doskonale wiedział, że i plecy potrafią być bardzo wymowne. Kilometr dalej z ponurego pejzażu wyrastał gigantyczny gmach Ministerstwa Prawdy, jego miejsce pracy. Oto Londyn, pomyślał z niejasnym obrzydzeniem, stolica Pierwszego Pasa Startowego, trzeciej pod względem zaludnienia prowincji Oceanii. Usilnie starał się przywołać jakieś wspomnienie z dzieciństwa, które pozwoliłoby dociec, czy Londyn rzeczywiście zawsze tak wyglądał. Czy zawsze perspektywę ulicy wyznaczały walące się dziewiętnastowieczne kamienice podparte drewnianymi stemplami? Okna zabite dyktą, dachy kryte blachą falistą, meandry rozpadających się ogrodowych murków? Czy zawsze otaczały go zbombardowane czynszówki, z których wiatr podrywał chmury gipsowego pyłu, chwasty pleniące się na gruzowiskach, zmiecione siłą wybuchu całe kwartały zabudowań, na których wyrosły ohydne drewniane rudery przypominające kurniki? Na próżno. Nie umiał sobie przypomnieć. Z dzieciństwa pozostała mu tylko sekwencja jasno oświetlonych obrazów zastygłych w czasie, bez tła i bez znaczenia.

Ministerstwo Prawdy – w nowomowie¹: Miniprawd – niepokojąco różniło się od pozostałych obiektów znajdujących się w polu widzenia Winstona. Mieściło się w ogromnej piramidzie z lśniącego białego betonu, która wznosiła się tarasami na wysokość trzystu metrów. Z miejsca, w którym stał Winston, można było odczytać wyraźnie odcinające się od białej fasady eleganckie litery, którym wypisano trzy partyjne hasła:

WOJNA JEST POKOJEM

WOLNOŚĆ JEST NIEWOLĄ

NIEWIEDZA JEST SIŁĄ

Mówiono, że budynek Ministerstwa Prawdy ma trzy tysiące pomieszczeń nad ziemią i drugie tyle pod nią. W Londynie znajdowały się jeszcze tylko trzy gmachy o podobnej skali i architekturze, każdy w innej dzielnicy. Do tego stopnia zdominowały krajobraz, że z dachu Bloku Zwycięstwa widać było wszystkie cztery równocześnie. Stanowiły siedziby czterech ministerstw składających się na aparat władzy. Ministerstwo Prawdy zarządzało kulturą, oświatą i mediami, Ministerstwo Pokoju prowadziło wojnę, Ministerstwo Miłości pilnowało porządku, Ministerstwo Dostatku zaś kierowało gospodarką. W nowomowie nazywano je Miniprawd, Minipax, Minimiło i Minidość.

Z nich wszystkich największe przerażenie budził całkowicie pozbawiony okien gmach Ministerstwa Miłości. Winston nigdy nie był w środku, nie zbliżył się nawet na odległość pięciuset metrów. Do Ministerstwa Miłości wchodziło się wyłącznie z przepustką służbową, a i wtedy należało pokonać zapory stalowych drzwi, zasieki z drutu kolczastego i ukryte stanowiska karabinów maszynowych. Wiodące do bram wjazdowych ulice patrolowali czarno umundurowani karczyści strażnicy uzbrojeni w teleskopowe pałki.

Winston odwrócił się raptownie, przyoblekłszy zawczasu twarz w wyraz łagodnego optymizmu, najodpowiedniejszy do prezentowania światu, gdy stało się przodem do teleekranu. Przeszedł przez pokój do kuchenki. Wychodząc o tej porze z ministerstwa, zrezygnował ze stołówkowego lunchu, choć wiedział, że w mieszkaniu nie ma nic do jedzenia, jeśli nie liczyć kawałka ciemnego chleba, żelaznej racji na jutrzejsze śniadanie. Zdjął z półki butelkę z przezroczystym płynem, opatrzoną białą etykietą z napisem „Gin Zwycięstwa”. Alkohol wydzielał mdlący, oleisty zapach, kojarzący się z chińską wódką ryżową. Winston nalał sobie pół kubka, przygotował się na wstrząs i wychylił zawartość duszkiem jak lekarstwo.

Twarz mu spurpurowiała i łzy trysnęły z oczu. Gin smakował jak kwas azotowy, a przy przełykaniu człowiek miał wrażenie, jakby oberwał gumową pałką w potylicę. Chwilę później palenie w gardle zelżało i świat wydał się jakby znośniejszy. Winston wyjął papierosa ze zmiętej paczki z etykietą „Papierosy Zwycięstwa” i nieopatrznie uniósł go pionowo, przez nieuwagę wysypując tytoń na podłogę. Z następnym poszło mu już lepiej. Wrócił do dużego pokoju i usiadł przy małym biurku stojącym na lewo od teleekranu. Z szuflady wyjął obsadkę i kałamarz oraz gruby kajet formatu kwarto w marmurkowej okładce z czerwonym grzbietem.

Z jakiegoś powodu teleekran w jego mieszkaniu zamontowano w nietypowym miejscu. Zamiast umieścić go standardowo w ścianie szczytowej, skąd obejmowałby cały pokój, zainstalowano go na dłuższej ścianie naprzeciwko okna. Na lewo od urządzenia znajdowała się płytka wnęka, w której Winston właśnie siedział, zaprojektowana zapewne z myślą o wstawieniu tam regału. Jeśli zanadto się z niej nie wychylał, pozostawał poza zasięgiem teleekranu, a przynajmniej nie był dla niego widoczny. Po części to właśnie nietypowa topografia pokoju nasunęła mu myśl o tym, co właśnie zamierzał zrobić.

Swój pomysł zawdzięczał również przedziwnie pięknemu zeszytowi, który wyjął przed chwilą z szuflady. Gładkie kremowe kartki, odrobinę zżółkłe ze starości, przycięto z papieru nieprodukowanego od co najmniej czterdziestu lat, ale Winston przypuszczał, że zeszyt musi być znacznie starszy. Zobaczył go w witrynie zapuszczonego sklepu ze starzyzną w jakiejś podłej dzielnicy (nie pamiętał dokładnie której) i natychmiast zapragnął posiąść. Członkom Partii nie wolno było kupować w zwykłych sklepach (czyli „na wolnym rynku”), niemniej zasady tej nie przestrzegano zbyt surowo, bo artykułów takich jak żyletki czy sznurówki nie sposób było dostać nigdzie indziej. Winston omiótł ulicę ukradkowym spojrzeniem, po czym wślizgnął się do środka i kupił zeszyt, płacąc za niego dwa i pół dolara. W tamtej chwili nie wiedział jeszcze, co właściwie zamierza z nim zrobić. Nękany poczuciem winy, zaniósł go w aktówce do domu. Nawet niezapisany narażał go na konflikt z władzą.

Postanowił założyć dziennik. Nie było to nielegalne (nic nie było już nielegalne, odkąd nie obowiązywało prawo), lecz gdyby wyszło na jaw, skazano by go zapewne na śmierć lub co najmniej dwadzieścia lat ciężkich robót. Umieścił stalówkę w obsadce i possał ją, by usunąć zanieczyszczenia. Pióro było narzędziem staroświeckim, rzadko używanym nawet do składania podpisów, ale zdobył jedno, potajemnie i z niejakim trudem, wiedziony poczuciem, że przepiękny kremowy papier zasługuje na prawdziwą stalówkę, a nie skrobanie kopiowym ołówkiem. Nie przywykł pisać ręcznie. Wszystko poza najkrótszymi notkami recytowało się do dyktopisu, z oczywistych względów w tej sytuacji nieprzydatnego. Zanurzył pióro w kałamarzu i zawahał się, czując ucisk w żołądku, świadomy, że ślad na papierze przesądzi o wszystkim. Drobnym, niezgrabnym pismem zanotował:

4 kwietnia 1984

Bezradnie odchylił się na oparcie krzesła. Nie miał pewności, czy faktycznie jest rok 1984. Data musiała się mniej więcej zgadzać, bo był prawie pewien, że ma trzydzieści dziewięć lat, urodził się zaś najprawdopodobniej w roku 1944 albo 1945. Tyle że w obecnych czasach nie sposób było ustalić czegokolwiek z dokładnością do roku czy dwóch.

Nieoczekiwanie opadło go zwątpienie. Dla kogo pisał swój dziennik? Dla przyszłości. Dla nienarodzonych. Myśl zawisła nad wątpliwą datą skreśloną na papierze, po czym odbił się z hukiem od pojęcia ze słownika nowomowy: dwójmyślenie. Dopiero teraz uzmysłowił sobie ogrom założonego projektu. Jak porozumieć się z przyszłością? To przecież z definicji niemożliwe. Jeśli będzie przypominała teraźniejszość, zwyczajnie go nie posłucha. Jeśli okaże się od niej inna, jego los będzie dla niej niepojęty.

Przez jakiś czas siedział wpatrzony bezmyślnie w kartkę. Z teleekranu buchnął natarczywy wojskowy marsz. Ciekawe, że Winston nie tylko stracił zdolność formułowania zdań, lecz zwyczajnie zapomniał, co chciał napisać. Szykował się do tej chwili od tygodni i nie przeszło mu nawet przez myśl, że będzie wymagała czegokolwiek prócz odwagi. Pisanie miało być proste. Wystarczyło uwiecznić w zeszycie monolog toczący się nieprzerwanie od lat w jego głowie. Tymczasem monolog ucichł, za to nieznośnie zaczął swędzieć wrzód. Winston nie śmiał go podrapać, by nie wdało się zakażenie. Mijały sekundy. Świat Winstona skurczył się do rozmiarów leżącej przed nim pustej kartki i wydestylował w swędzenie skóry nad kostką, dudnienie wojskowych marszy i lekki rausz po alkoholu.

Rzucił się nagle do pisania, owładnięty paniką, na wpół świadomy tego, co przelewa na papier. Jego drobne dziecinne pismo to podjeżdżało do góry, to ześlizgiwało się na dół, gubiąc z początku wielkie litery, potem przecinki, wreszcie kropki.

4 kwietnia 1984. Zeszły wieczór w kinie. Same kroniki wojenne. Jedna bardzo dobra o statku uchodźców, zbombardowanym gdzieś na Morzu Śródziemnym. Publika zachwycona ujęciami grubasa, który próbował odpłynąć od lecącego za nim helikoptera. najpierw go pokazali, jak się nurza w wodzie niczym morświn, potem było go widać przez celowniki, a na końcu był już dziurawy jak sito i morze poróżowiało, zatonął tak nagle, jakby woda wlała mu się przez te dziury. jak tonął, to widzowie gruchnęli śmiechem. potem pokazali szalupę pełną dzieci i latający nad nią helikopter. na dziobie siedziała kobieta w średnim wieku chyba żydówka z chłopczykiem w ramionach może trzyletnim. krzyczał ze strachu i wtulał nos w jej piersi jakby chciał się w nich zagrzebać kobieta otoczyła go ramionami i pocieszała chociaż sama była zielona ze strachu cały czas osłaniała go ze wszystkich sił jakby sądziła że może go zasłonić przed kulami. potem helikopter zrzucił na nich 20-kilogramową bombę potworny błysk i cała szalupa poszła w drzazgi. fantastyczne ujęcie dziecięcej rączki szybującej coraz wyżej i wyżej pewnie leciał za nią helikopter z kamerą na dziobie w partyjnych lożach wybuchły entuzjastyczne oklaski ale jakaś baba z sektora dla proli zaczęła się awanturować że nie powinni pokazywać takich rzeczy nie przy dzieciach nie uchodzi nie przy dzieciach nie można aż wreszcie policja ją wyprosiła wyrzucili ją nie wydaje mi się żeby coś jej się stało kogo to obchodzi co prole gadają typowa reakcja ci to nigdy…

Przestał pisać, po części dlatego, że złapał go skurcz. Nie pojmował, co kazało mu wylać z siebie ten potok bzdur. Ciekawe, że podczas pisania napłynęło wspomnienie innego wydarzenia tak wyraźne, że poczuł się gotów je zanotować. Dopiero teraz uzmysłowił sobie, że właśnie z jego powodu tak nagle zdecydował się wrócić do domu i rozpocząć prowadzenie dziennika.

Wydarzyło się to – o ile czemuś tak niekonkretnemu można nadać rangę wydarzenia – właśnie tego ranka w ministerstwie.

Dochodziła jedenasta. W Wydziale Archiwów, gdzie pracował Winston, zaczęto wyciągać krzesła z boksów i ustawiać je na środku sali przed wielkim teleekranem. Szykowano się do Dwóch Minut Nienawiści. Winston siadał właśnie w jednym ze środkowych rzędów, gdy nieoczekiwanie do sali weszły dwie osoby znane mu dotąd z widzenia, choć nigdy nie zamienił z nimi ani słowa. Jedną z nich była dziewczyna, którą mijał często w korytarzu. Nie wiedział, jak się nazywa, ale orientował się, że pracuje w Wydziale Beletrystyki. Podejrzewał, że obsługuje jedną z maszyn piszących powieści, bo widywał ją czasem z kluczem w ręku, umazaną smarem. Mogła mieć jakieś dwadzieścia siedem lat: gęste ciemne włosy, piegowata twarz, wysportowana sylwetka, zręczność ruchów i jakaś zuchwałość w postawie, zawiązana w talii szkarłatna szarfa (oznaka przynależności do Młodzieżowej Ligi Antyseksualnej), ściągnięta na tyle mocno, by mimo bezkształtnego kombinezonu podkreślać krągłość bioder. Winston znielubił ją od pierwszego wejrzenia i znał powód: roztaczała aurę zimnych natrysków, turystyki krajoznawczej, hokeja na trawie i ogólnej prawomyślności. Z zasady nie lubił kobiet, a już zwłaszcza ładnych i młodych. Kobiety, szczególnie młode, były najgorliwszymi sojuszniczkami Partii: bezrefleksyjnie chłonęły slogany, zażarcie tropiły odstępstwa i szpiegowały na potęgę, ta zaś sprawiała wrażenie szczególnie niebezpiecznej. Gdy mijał ją kiedyś w korytarzu, rzuciła mu z ukosa spojrzenie, które przewierciło go na wylot i przyprawiło niemal o panikę. Przemknęło mu nawet przez głowę, że dziewczyna jest agentką Policji Myśli, co było, prawdę mówiąc, mało prawdopodobne. Mimo to jej widok przejmował go zawsze dziwnym niepokojem, mieszaniną strachu i wrogości.

Drugą osobą był mężczyzna o nazwisku O’Brien, członek Wewnętrznego Kręgu Partii, piastujący stanowisko tak ważne i wysokie, że Winston miał jedynie mgliste wyobrażenie o jego charakterze. Na widok czarnego kombinezonu członka Wewnętrznego Kręgu stojący wokół krzeseł ludzie natychmiast umilkli. O’Brien był krzepkim, zwalistym mężczyzną o masywnym karku i wesołej, prymitywnej twarzy. Mimo groźnej sylwetki cechował się uroczym sposobem bycia. Miał rozbrajającą manierę poprawiania sobie okularów na nosie. Ten gest, nadający mu przedziwny rys ogłady, nasuwał skojarzenia – gdyby ktokolwiek jeszcze rozumował tymi kategoriami – z osiemnastowiecznym dżentelmenem zażywającym niuch tabaki. W ciągu dziesięciu lat Winston widział O’Briena może kilkanaście razy. Coś go ku niemu przyciągało i nie było to jedynie niecodzienne połączenie eleganckich manier z sylwetką boksera. Większą rolę odgrywało skryte przeświadczenie Winstona, może nawet nie przeświadczenie, tylko nadzieja, że monolit przekonań O’Briena nie jest bez skazy. Ten człowiek miał w sobie jakiś rys będący zaprzeczeniem doktrynerstwa, choć z drugiej strony jego twarz mogła zdradzać nie tyle nieprawomyślność, ile po prostu inteligencję. W każdym razie sprawiał wrażenie kogoś, z kim można by porozmawiać, gdyby jakimś cudem udało się zejść z pola widzenia teleekranów i zaskoczyć go na osobności. Winston nie podjął najmniejszej próby zweryfikowania swoich domysłów. W gruncie rzeczy było to niemożliwe. Właśnie w tej chwili O’Brien zerknął na zegarek, przekonał się, że jest już prawie jedenasta, i najwyraźniej postanowił pozostać w Wydziale Archiwów do zakończenia Dwóch Minut Nienawiści. Zajął miejsce w tym samym rzędzie co Winston, zaledwie kilka krzeseł dalej. Między nimi przycupnęła drobna myszata kobieta pracująca na co dzień w boksie tuż obok Winstona. Ciemnowłosa z szarfą usiadła tuż za nim.

Po chwili z wielkiego ekranu wydobył się ohydny zgrzyt przywodzący na myśl potworną nienaoliwioną maszynę, chrzęst, od którego cierpły zęby i jeżyły się włosy. Zaczęła się Nienawiść.

Na ekranie jak zwykle rozbłysła twarz Wroga Ludu, Emmanuela Goldsteina. Kilka osób syknęło, myszata pisnęła ze strachu zmieszanego z odrazą. Goldstein był rewizjonistą i zdrajcą. Kiedyś, dawno temu (nikt już nie pamiętał, jak dawno), należał do partyjnej wierchuszki, niemal dorównując rangą samemu Starszemu Bratu. Jakiś czas później zaangażował się w działalność kontrrewolucyjną i został skazany na śmierć. W niewyjaśnionych okolicznościach zbiegł, po czym dosłownie zapadł się pod ziemię. Program Dwóch Minut Nienawiści był codziennie nieco inny, ale główną rolę nieodmiennie odgrywał w nim Goldstein. To on, zdrajca pierworodny, jako pierwszy skalał czystość Partii. Wszystkie następne wymierzane w nią ataki, wszystkie odstępstwa, odchylenia i herezje, wszystkie akty sabotażu wyrastały wprost z jego nauczania. Gdzieś tam wciąż żył i knuł – może za granicą, pod opieką obcych mocodawców, a może w samej Oceanii, w zakonspirowanej kryjówce, krążyły czasem takie plotki.

Winstona ścisnęło w żołądku. Nie umiał chłodno i beznamiętnie patrzeć Goldsteinowi w tę jego pociągłą semicką twarz ozdobioną kozią bródką i otoczoną aureolą siwych kędzierzawych włosów, twarz inteligentną, a przy tym z gruntu nikczemną i naznaczoną jakąś ogłupiającą demencją rysującą się w długim cienkim nosie, na którego czubku chwiały się okulary. Ta twarz przypominała owczy pysk i nawet głos miał w sobie beczącą nutę. Goldstein przypuścił rutynowy atak na partyjną doktrynę, atak tak karykaturalny i przewrotny, że nawet dziecko powinno go przejrzeć na wylot, lecz przy tym wystarczająco z pozoru wiarygodny, by obudzić w słuchaczach obawę, że inni, nie dość rozważni, pozwolą mu się zwieść. Goldstein lżył Starszego Brata, potępiał dyktaturę Partii, żądał natychmiastowego rozejmu z Eurazją, bronił wolności słowa i sumienia, domagał się wolności prasy i zgromadzeń, wołał histerycznie, że zdradzono rewolucję, a wszystko to w rozwlekłym, przegadanym stylu będącym swoistą parodią maniery partyjnych mówców. W jego wywodach roiło się od pojęć ze słownika nowomowy, których używał nawet częściej niż partyjni. Na wypadek gdyby ktokolwiek jeszcze mógł wątpić w obiektywną prawdę zafałszowaną frazesami Goldsteina, po ekranie za jego głową przez cały czas maszerowały niekończące się kolumny eurazjatyckich wojsk. Szeregi postawnych mężczyzn o kałmuckich twarzach bez wyrazu pojawiały się w kadrze na kilka sekund, by ustąpić kolejnym, identycznym. Ponad przytłumiony rytmiczny łomot podkutych butów wybijało się Goldsteinowe beczenie.

Nienawiść nie trwała jeszcze trzydziestu sekund, a już połowie siedzących w sali zaczęły się wyrywać okrzyki wściekłości. Zadowolenie bijące z owczej fizjonomii i potęga eurazjatyckich hord to było za wiele, sama twarz Goldsteina czy choćby myśl o niej budziły instynktowny lęk i gniew. Goldstein był obiektem nienawiści trwalszym nawet od Eurazji czy Azji Wschodniej, bo Oceania, wypowiadając wojnę jednej z tych potęg, zawierała zwykle rozejm z drugą. Zdumiewało jednak, że choć Goldstein był w powszechnej pogardzie i nienawiści i codziennie – po tysiąc razy! – na mównicach, teleekranach, łamach gazet i stronicach książek obalano, ośmieszano i rozbijano w proch jego tezy, demaskując je – i słusznie! – jako żałosne brednie, jego wpływy jakimś cudem nie malały. Zawsze znaleźli się naiwniacy gotowi dać się zwieść. Nie było dnia, żeby Policja Myśli nie dekonspirowała szpiegów i sabotażystów działających z jego poduszczenia. Miał na swoje rozkazy sekretną armię, siatkę konspiratorów dążących do obalenia ustroju, nazywaną podobno Bractwem. Szeptano o potwornej publikacji jego autorstwa, kompendium wszelkich herezji, które krążyło w podziemnym obiegu; nie miało tytułu, więc nazywano je po prostu Księgą. Ale o takich sprawach mówiło się wyłącznie szeptem, a szeregowy członek Partii nie zająknąłby się o nich słowem, chyba że nie miałby wyboru.

W drugiej minucie Nienawiść zamieniła się w szaleństwo. Ludzie podrygiwali na krzesłach i wrzeszczeli opętańczo, próbując zagłuszyć rozwścieczające beczenie płynące z ekranu. Myszata spurpurowiała, na zmianę otwierając i zamykając usta niczym ryba wyrzucona na brzeg. Poczerwieniał nawet O’Brien. Siedział wyprostowany jak struna, a jego potężna pierś nadymała się i dygotała, jakby stawiała opór falom. Ciemnowłosa siedząca za Winstonem zaczęła pokrzykiwać: „Świnia! Świnia!”, po czym chwyciła nagle ciężki słownik nowomowy i cisnęła nim w twarz Goldsteina. Słownik trafił Wroga Ludu w nos i odbił się od ekranu. Bekliwy głos ciągnął swoje elukubracje. W nagłym przebłysku świadomości Winston pojął, że krzyczy razem z resztą i wściekle kopie piętami w poprzeczkę krzesła. W Dwóch Minutach Nienawiści najgorszy był nie obowiązek uczestnictwa, lecz niemożność zdystansowania się. Nie mijało trzydzieści sekund, a nie trzeba już było udawać. Potworne upojenie strachem i żądzą mordu, gotowość odwetu, torturowania, miażdżenia czaszek młotem przepływała przez całą grupę jak prąd, przeobrażając jej członków nawet wbrew ich woli w wykrzywionych, wrzeszczących obłąkańców, których gniew był abstrakcyjną, nieukierunkowaną emocją dającą się przenosić z jednego obiektu na drugi jak płomień lampy lutowniczej. Dlatego od pewnego momentu nienawiść Winstona nie kierowała się wcale na Goldsteina, lecz przeciwnie: na Starszego Brata, Partię i Policję Myśli. W takich chwilach jego serce wyrywało się ku samotnemu, wyszydzonemu rewizjoniście, jedynemu strażnikowi prawdy i rozsądku w świecie kłamstw. A już sekundę później Winston jednoczył się z otaczającym go tłumem i wszystko, co mówiono o Goldsteinie, wydawało mu się szczerą prawdą. W takich chwilach tajona odraza do Starszego Brata zamieniała się w podziw, a sam Starszy Brat wydawał się rosnąć, niepokonany, nieustraszony, niewzruszony jak skała wobec naporu azjatyckich hord, podczas gdy Goldstein, mimo swej izolacji, bezradności i wątpliwego w gruncie rzeczy istnienia, jawił się złowrogim hipnotyzerem, zdolnym siłą samego głosu obrócić w perzynę cywilizację.

Czasem udawało się celowo i świadomie przenieść uczucie nienawiści na konkretny obiekt. I właśnie w tym momencie Winston potężnym wysiłkiem woli, z jakim człowiek prześladowany koszmarem odrywa głowę od poduszki, zdołał przenieść swoją nienawiść z twarzy widocznej na ekranie na ciemnowłosą dziewczynę siedzącą za jego plecami. Przed oczyma stanęły mu piękne, plastyczne halucynacje. Zatłukłby ją gumową pałką. Przywiązał nagą do pala i podziurawił strzałami jak świętego Sebastiana. Zgwałcił i w chwili uniesienia poderżnął jej gardło. Wyraziściej niż do tej pory uzmysłowił sobie, czemu jej nienawidzi: była młoda, śliczna i aseksualna. Chciał iść z nią do łóżka i nie miał na to szans. Wokół jej rozkosznie wąskiej talii, która zdawała się prosić, żeby otoczyć ją ramieniem, oplatała się wstrętna szkarłatna szarfa, agresywny symbol seksualnej abstynencji.

Nienawiść osiągnęła punkt kulminacyjny. Głos Goldsteina przeszedł w beczenie prawdziwej owcy, twarz przybrała na moment kształt owczego pyska, by zaraz przeobrazić się w eurazjatyckiego żołnierza, który zdawał się przeć naprzód, ogromny, potworny, w łoskocie karabinu maszynowego wyskakujący niemal z ekranu, aż część osób z pierwszego rzędu odchyliła się na siedzeniach, lecz właśnie w tej chwili, wyrywając ze wszystkich piersi głębokie westchnienie ulgi, wroga postać ustąpiła twarzy Starszego Brata, czarnowłosej i czarnowąsej, wszechmocnej i dziwnie spokojnej, tak szerokiej, że wypełniała cały ekran. Nikt nie słyszał, co mówi. To było ledwie kilka słów zachęty wypowiedzianych w bitewnej wrzawie, niezrozumiałych, lecz przywracających wiarę w zwycięstwo przez sam akt ich artykulacji. Po chwili twarz Starszego Brata zbladła i pojawiły się wypisane drukowanymi literami trzy partyjne hasła:

WOJNA JEST POKOJEM

NIEWOLA JEST WOLNOŚCIĄ

NIEWIEDZA JEST SIŁĄ

Twarz Starszego Brata zastygła powidokiem na ekranie, jakby piętno odciśnięte przez nią na widzach okazało się zbyt silne, by od razu zniknąć. Myszata rzuciła się naprzód ponad oparciem stojącego przed nią krzesła i wyszeptała drżącym głosem coś jakby „Zbawicielu!”. Wyciągnęła ręce w stronę ekranu, po czym ukryła twarz w dłoniach. Nie ulegało wątpliwości, że się modli.

W tym momencie wszyscy zgromadzeni zaintonowali nisko i rytmicznie: „Esss… Be! Esss… Be!”, raz, drugi i trzeci, bardzo powoli, z długą przerwą po „Es” – ciężki, świszczący dźwięk, zdumiewająco pierwotny, jakby gdzieś w tle słychać było tupot bosych stóp i dudnienie tam-tamów. Trwało to jakieś trzydzieści sekund. Ten refren słyszało się często w chwilach największego uniesienia. Był hołdem oddawanym mądrości i potędze Starszego Brata, lecz przede wszystkim aktem autohipnozy, celowym odarciem się ze świadomości poprzez rytmiczne skandowanie. Winston miał wrażenie, jakby zmroziło go od wewnątrz. Podczas Dwóch Minut Nienawiści mimowolnie poddawał się ogólnemu szaleństwu, ale ta pierwotna mantra „Esss… Be! Esss… Be!” budziła w nim zawsze przerażenie. Skandował ze wszystkimi, to jasne, niepodobna było postąpić inaczej, skrywanie emocji, kontrolowanie mimiki, robienie tego co reszta było reakcją odruchową, ale przez kilka sekund wyraz jego oczu mógł zdradzić targające nim uczucia. I właśnie podczas tych kilku sekund zaszło coś szczególnego. O ile rzeczywiście zaszło.

Winston uchwycił na moment wzrok O’Briena, który akurat wstał i tym swoim charakterystycznym gestem nasadzał sobie na nos zdjęte chwilę wcześniej okulary. Spojrzenia dwóch mężczyzn spotkały się na ułamek sekundy, ale to wystarczyło, by Winston zrozumiał – tak, zrozumiał! – że O’Brien myśli to samo co on. Przekaz nie budził wątpliwości. Jakby dwa umysły otworzyły się, pozwalając myślom przepłynąć z jednego do drugiego za pośrednictwem oczu. „Jestem z tobą – wydawał się mówić O’Brien. – Wiem doskonale, co czujesz. Znam twoją pogardę, odrazę i nienawiść. Nie martw się, jestem po twojej stronie!”. Po czym błysk porozumienia zgasł i twarz O’Briena stała się równie nieprzenikniona jak pozostałych.

Nic więcej nie zaszło, a Winston zdążył stracić pewność, czy zaszło cokolwiek. Takie incydenty nigdy nie miały następstw. Podtrzymywały w nim jedynie przeświadczenie, a może nadzieję, że nie jest jedynym wrogiem Partii. Może pogłoski o rozległej konspiracji były prawdą? Może Bractwo naprawdę istniało? Mimo niezliczonych aresztowań, procesów i egzekucji nie sposób było stwierdzić z absolutną pewnością, że nie jest jedynie mitem. Czasem Winston wierzył w jego istnienie, czasem nie. Nie było dowodów, jedynie krótkie epizody, które mogły znaczyć wszystko albo nic: urywki podsłuchanych rozmów, zatarte gryzmoły na ścianach toalet, nieznaczny gest sprawiający wrażenie tajnego znaku, wymieniony ukradkiem przez dwoje nieznajomych. Wszystko to były ledwie przypuszczenia, a najpewniej zwykłe wymysły. Nie patrząc na O’Briena, Winston wrócił do swojego boksu. Nie przyszło mu do głowy, by podjąć próbę pogłębienia incydentalnego kontaktu. Nawet gdyby wiedział, jak się do tego zabrać, byłoby to potwornie niebezpieczne. Ich spojrzenia spotkały się na nie dłużej niż sekundę czy dwie, ale w nieprzeniknionej samotności, w jakiej Winston zmuszony był egzystować, stanowiło to pamiętne zdarzenie.

Ocknął się, wyprostował i beknął, czując, jak gin podchodzi mu do gardła.

Na powrót skupił wzrok na kartce i odkrył, że błądząc myślami, jednocześnie pisał, jakby mimowolnie i już nie tym nieporadnym, ścieśnionym pismem co wcześniej. Pióro ślizgało się zmysłowo po gładkim papierze, kreśląc dużymi zgrabnymi literami:

PRECZ ZE STARSZYM BRATEM

PRECZ ZE STARSZYM BRATEM

PRECZ ZE STARSZYM BRATEM

PRECZ ZE STARSZYM BRATEM

PRECZ ZE STARSZYM BRATEM

– raz za razem, przez całe pół strony.

Poczuł ukłucie paniki – absurdalnej, bo przecież napisanie tych konkretnych słów nie było bardziej niebezpieczne niż sam akt założenia dziennika – i przez chwilę kusiło go, by wyrwać skalane strony i porzucić całe to przedsięwzięcie.

Powstrzymał się, wiedząc, że to daremne. Bez znaczenia, czy napisał PRECZ ZE STARSZYM BRATEM. Bez znaczenia, czy będzie kontynuował zapiski. Policja Myśli dorwie go tak czy siak. Popełnił – i popełniłby nawet wówczas, gdyby nie postawił ani jednej kreski! – zbrodnię kardynalną zawierającą w sobie wszystkie pomniejsze przewiny: myślozbrodnię. Nie sposób było ukrywać jej bez końca. Przez jakiś czas, niewykluczone, że nawet przez kilka lat, można się było wywijać, ale prędzej czy później człowieka dopadali.

Zawsze nocą, bo aresztowań nie dokonywano za dnia. Nagłe wyrwanie ze snu, szorstka dłoń potrząsająca za ramię, reflektory świecące w oczy, krąg zaciętych twarzy wokół łóżka. W przytłaczającej większości przypadków nie odbywał się żaden proces, nie pojawiał się komunikat o aresztowaniu. Ludzie zwyczajnie znikali, zawsze nocą. Ich nazwiska usuwano z rejestrów, przepadały świadectwa wszystkiego, czego dokonali, ich egzystencja ulegała wymazaniu, by wreszcie popaść w zapomnienie. Człowieka poddawano unicestwieniu. Anihilacji. Zazwyczaj używano terminu „ewaporacja”.

Winstona na moment ogarnęła histeria. Pospiesznie zaczął kreślić niezgrabnym pismem:

zastrzelą mnie no i co strzelą mi w potylicę wszystko jedno precz ze starszym bratem zawsze strzelają w potylicę nie obchodzi mnie precz ze starszym bratem…

Zawstydzony własnym zachowaniem, odchylił się na oparcie i odłożył pióro na blat. Chwilę później wzdrygnął się, słysząc pukanie do drzwi.

Tak od razu! Siedział cicho jak mysz pod miotłą w złudnej nadziei, że ktokolwiek to jest, po pierwszej próbie da sobie spokój. Ale nie, pukanie się powtórzyło. Najgorsze, co mógł teraz zrobić, to dalej zwlekać. Serce waliło mu jak młotem, ale twarz – być może siłą zakorzenionego nawyku – pozostała nieporuszona. Wstał i poczłapał ku drzwiom.