Ajurwedyjska pielęgnacja twarzy i ciała - ebook

WSTĘP

Zagadanie tradycyjnej kosmetologii indyjskiej jest bardzo obszerne, złożone i jednocześnie niezwykle fascynujące. Indie są cywilizacją, która nieprzerwanie trwa od czasów starożytnych. Jest to kultura zróżnicowana, a jednocześnie w swoim zrębie bardzo spójna. Mimo wielu najazdów obcych kultur, jak podboje muzułmańskie czy europejskie, potrafiła je przyswoić i niejako wchłonąć, wzbogacając się o nowe wartości, nie tracąc jednocześnie własnych. To wszystko sprawia, że Indie są fascynującą mieszanką tradycji i zwyczajów, o bardzo różnym pochodzeniu. Niektóre z nich mają swoje początki w zamierzchłej przeszłości, sięgając tysiące lat wstecz. Tak więc podjęcie zagadnienia kosmetologii indyjskiej jest zadaniem wręcz karkołomnym. Warto choćby wspomnieć, że na terenie Indii praktykuje się trzy główne tradycyjne systemy zdrowotne: ajurwedę, unani i siddha, co jeszcze bardziej komplikuje to wyzwanie. W dobie powrotu do naturalnych form pielęgnacji, wydaje się jednak bardzo potrzebne przybliżenie tradycyjnej kosmetologii tej niezwykle bogatej kultury. Co ciekawe bowiem, wiele kobiet do dnia dzisiejszego kontynuuje dawne tradycje i są one częścią codziennego życia. Poznanie, choćby nawet w niewielkim stopniu, sposobów na urodę tych jednych z najpiękniejszych kobiet na świecie, może być bardzo przydatne też dla innych, wywodzących się z odmiennych kręgów kulturowych.

Tradycyjna kosmetologia indyjska jest tematem niezwykle złożonym, o długiej i barwnej historii. Kosmetyki, makijaż, upiększanie i pielęgnacja ciała, stosowanie wonności stanowiły zawsze bardzo istotne elementy życia człowieka, a szczególnie kobiet. W Indiach zawsze bardzo dużą wagę przywiązywano do urody, higieny i odpowiedniej dbałości o zdrowie. Oprócz tych aspektów, wiele z elementów kosmetologii miało znaczenie rytualne, duchowe i magiczne. Cała ta dziedzina wiedzy nosi nazwę Gandhaśastra. Gangadhara, autor traktatu o perfumerii i kosmetyce – „Gandhasara” – pięknie opisuje zakres i cel indyjskiej nauki kosmetologii: „Nauka o kosmetykach i perfumerii jest pomocna w oddawaniu czci bogom, gdyż w tym celu należy stosować odpowiednie zapachy i kadzidła; przyczynia się do przyjemności mężczyzn; prowadzi do osiągnięcia trzech celów ludzkiego życia (mianowicie zasług religijnych, doczesnego dobrobytu i przyjemności zmysłowych – dharmy, arthy i kamy); usuwa ubóstwo; przyczynia się do przyjemności królów i daje najwyższą rozkosz umysłom znakomitych dam. Co więcej, ostatecznym celem perfumerii jest „tchnięcie w nas półboskości i podniesienie poziomu naszego umysłu poprzez uwolnienie go od przyziemnych zmartwień świata”. Gangadhara przypisuje dharmiczny i boski cel wytwarzaniu i używaniu perfum. Przed rozpoczęciem swojego traktatu przywołuje cztery bóstwa: Śiwę, Ganapatiego, Saraswati i Gandhę Jakszę (półboga i sługę Śiwy). Co więcej, Gandha Jaksza (który zapewnia również szczególną ochronę roślinom aromatycznym) jest przewodnim bóstwem Gandhaśastry – sztuki, nauki i technologii kosmetyków i perfum. Zatem kosmetologia jest na wpół boską wiedzą, mającą własnego patrona.

Sztuka używania kosmetyków i perfum była istotną częścią życia, zwłaszcza kobiet – w aspekcie rytualnym i religijnym, niezbędną w kontaktach społecznych z innymi ludźmi, podstawowym elementem aktywności erotycznej i niezwykle ważnym z medycznego punktu widzenia. Tak więc tradycyjna indyjska kosmetologia ma na celu zapewnienie ludziom piękna, szczęścia, zdrowia oraz przyczynia się do ich rozwoju duchowego¹.

ZARYS HISTORYCZNY I ŹRÓDŁA

Od zarania dziejów ludzie stosowali produkty do pielęgnacji skóry i kosmetyki. Niektórzy badacze uważają, że stopień doskonałości oraz wyrafinowania kosmetyków i zapachów w danym okresie cywilizacji pozostaje wskaźnikiem jej rozwoju kulturowego. Gandhaśastra, nauka o kosmetologii i perfumerii, była wysoko rozwinięta w starożytnych Indiach i obejmowała formuły do pielęgnacji twarzy, włosów i leczenia jamy ustnej, a także produkty perfumeryjne, takie jak woda zapachowa, attary (olejki perfumowane), dezodoranty itp.

Materiały źródłowe można podzielić na kilka głównych grup. Pierwszą i najważniejszą stanowią dzieła literackie, które można dalej podzielić na kilka kategorii: ogólne (takie jak wedyjskie, epickie, poetyckie), szczegółowe, które opisują kosmetyki w bardziej rozbudowany sposób (takie jak teksty ajurwedyjskie, erotyczne lub alchemiczne) oraz profesjonalne, w pełni poświęcone tematyce kosmetologii. Drugą grupę stanowią dzieła sztuki na ten temat, ukazujące najczęściej kobietę podczas toalety. Trzecią natomiast stanowi tradycja ustna.

W Indiach najstarsze ślady stosowania kosmetyków odkryte zostały w Cywilizacji Doliny Indusu (ok. 2500 p.n.e. – 1800 p.n.e.). Podczas wykopalisk natrafiono na obiekty służące do przechowywania i nakładania kosmetyków. Pozostałości te wskazują, że powszechne było malowanie oczu kadźalem (czarnym barwnikiem) i nakładanie rozmaitych substancji na twarz i ciało. Znaleziono również owalne lusterka wykonane z brązu, grzebienie z kości słoniowej, a także małe nożyki do depilacji.

Z okresu wedyjskiego (ok. 1200 p.n.e. – 800 p.n.e.) nie zachowało się wiele materialnych świadectw epoki. Na temat kosmetyków używanych w owym czasie informacji dostarczają najświętsze teksty hinduizmu – Wedy. W „Rygwedzie” znajdujemy wiele fragmentów odnoszących się do malowania oczu kadźalem, zdobieniu żywymi kwiatami, perfumowaniu ciała i wiele innych. Zalecano również oddawanie szczególnej czci Agniemu – bogu ognia, gdyż uważano, że może on obdarzyć czciciela podobnym do siebie blaskiem. Wydaje się, że chociaż używanie kosmetyków i perfum było powszechne zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, to jednak z niektórych opisów zawartych w hymnach wynika, że były one bardziej popularne wśród przedstawicielek płci pięknej. Naukowcy są również zdania, że „Rygweda” zawiera najwcześniejszy w literaturze indyjskiej zapis o używaniu perfum. „Atharwaweda” zwraca uwagę na zioła, które powodują poprawę kolorytu skóry, nadaniu blasku i koloru włosom, a także substancje i mieszanki o działaniu chłodzącym ciało.

W Brahmanach i Upaniszadach znajdujemy wiele odniesień do kosmetyków używanych w różnych kontekstach. Na przykład perfumy są wskazane, aby zwiększyć atrakcyjność seksualną, a kosmetyki, aby przynieść pomyślność. Inne teksty proponują różne cele, jak „Satapatha Brahmana” (XIII, 8, 4, 7), gdzie wspomniano, że oczy i stopy były namaszczane po kąpieli, co miało chronić przed śmiercią.

W okresie postwedyjskim powstały natomiast bardzo kluczowe dzieła ajurwedy, czyli indyjskiego systemu zdrowia. Najważniejsze z nich to „Suśruta Samhita” autorstwa Suśruty (ok. 600 p.n.e.), „Ćaraka Samhita” mędrca Ćaraki (ok. IV w. p.n.e. – II w. n.e.) i „Asztanga Hridajam” Wagbhaty, która jest znacznie młodsza – powstała około 600 r. n.e., ale w większości opiera się na dwóch poprzednich. Teksty ajurwedyjskie są bardzo ważne dla indyjskiej kosmetologii. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma traktat „Nawanitakam” (ok. 200 n.e.), który bardzo dużo uwagi poświęca kwestiom kosmetologicznym, takim jak m.in.: maseczki, odpowiednie traktowanie włosów, sposoby spowalniania siwienia, typy łysienia itp.

Niezwykle istotne pod tym względem są teksty stricte zaliczane do gatunku Gandhaśastra. Dotychczas odkryto trzy tego typu całkowicie poświęcone nauce perfumerii i kosmetyków: „Gandhasara” (tytuł oznaczający zarówno „Esencję Perfum”, jak i „Drzewo Sandałowe”) i „Gandhawada” („Wiedza o Perfumach”), zachowane razem w jednym rękopisie, oraz inny powiązany tekst zwany „(Anup) Gandhasara” (napisany w latach 1200–1600 n.e.). Wiedza ta jest uważana za część medycyny ajurwedyjskiej. Teksty zawierają wiele informacji technicznych o tym, jak przygotowywać różne produkty (takie jak perfumy), składniki, przepisy, cele użycia itd.

W dwóch wielkich indyjskich eposach – „Mahabharacie” (IV w. p.n.e – IV w. n.e.), „Ramajanie” (II w. p.n.e. – II w. n.e.) oraz w Puranach (ok. VI – XII w.) znajduje się bardzo wiele wzmianek o zdobieniu ciała, kosmetykach, substancjach zapachowych. Jako że są to teksty poświęcone tematyce mitologicznej, więc fragmenty takie mają charakter dodatków do głównych wątków tematycznych.

Więcej uwagi poświęcono kosmetologii w Śastrach, a szczególnie Kamaśastrach i Dharmaśastrach. W pierwszej grupie największe znaczenie ma najstarszy zachowany tekst tego typu, czyli „Kamasutra”. Autor – Watsjajana Mallanaga jest zdania, że znajomość kosmetologii jest niezbędna we właściwym opanowaniu sztuki miłości i zalicza wiele z czynności kosmetycznych w skład 64 sztuk pomocnych miłowaniu. Późniejsi mędrcy, w tym Trymbakajadźwan autor „Stridharmapaddhati” – jedynego zachowanego dzieła w całości poświęconego dharmie kobiecej – również podzielają to zdanie i opisują wiele działań o charakterze pielęgnacyjno–upiększającym w swoich traktatach.

Inne ważne gatunki literackie – takie jak Purany (około VI–XII w.), zarówno Mahapurany (jak „Agni Purana” między 800 a 900 r. n.e.), jak i Upapurany („Kalika Purana” i „Wisznudharmottara Purana”), Samhity (na przykład „Bryhat Samhita” Warahmiry z 500 r. n.e.), teksty tantryczne (na przykład „Kamaratna Tantram” Nityanathy lub „Kucimara Tantram”, traktujące głównie o ochronie i upiększaniu) lub traktaty różnego rodzaju, takie jak encyklopedia życia dworskiego „Manasollasa” króla Someśwary III („Rozkosz umysłu”, XII w.) – również zawierały wiele przydatnych informacji o formułach i sposobach stosowania kosmetyków i zapachów.

W poezji, zwłaszcza późnego średniowiecza (lub wczesnej nowożytności), wiele uwagi poświęca się opisom rytuałów kosmetycznych, zwłaszcza tych wykonywanych przez kobiety. Motyw kobiety przy toalecie pojawiał się również często w sztuce. Najstarsze przykłady znajdują się na płaskorzeźbach ze stupy w Bharhucie (II w. p.n.e.). Tego typu wizerunki pojawiły się później też na freskach w Adźancie (V w. n.e.) i często w wielu świątyniach, zwłaszcza średniowiecznych, takich jak np. w Khadźuraho (XI w.). Był on szczególnie popularny w malarstwie miniaturowym, zwłaszcza w XVII, XVIII i XIX wieku w szkołach w Radźasthanie i u podnóża Himalajów.

Okres kolonialny zapoczątkował zainteresowanie produktami europejskimi. Szczególne nasilenie zaczęło występować od lat 70–tych XX w., kiedy to rozpoczęła się coraz gwałtowniejsza ekspansja zachodnich koncernów kosmetycznych. Kumulację proces ten osiągnął w latach 90 XX w. Od tego czasu mniej więcej zauważalny jest stopniowy odwrót od zachodnich kosmetyków na rzecz rodzimych firm. Stopniowo powstaje też coraz więcej koncernów, które wracają do tradycyjnych receptur i naturalnych składników. Warto jednak podkreślić, że owa tendencja dotyczy raczej większych ośrodków, odbiorcy, głównie kobiety, zauważają zgubne skutki stosowania chemicznych preparatów. Obserwując mieszkanki Indii jest to bardzo widoczne – w dużych miastach znacznie większy jest procent kobiet, które borykają się z problemami z cerą czy włosami. Natomiast w małych miasteczkach czy wsiach nadal przeważnie cieszą się brakiem tego typu dolegliwości. Co jednak ciekawe, stopniowo i one zaczynają stosować kosmetyki zachodnie, uważając to za luksus. Wiele kobiet z miast natomiast, po przykrych doświadczeniach, wraca do własnej tradycji. Na Zachodzie obserwuje się podobną tendencję – coraz więcej osób uświadamia sobie jak destrukcyjny wpływ wywierają kosmetyki pełne sztucznych, drażniących dodatków i następuje powrót do tradycyjnych środków, a także wzrasta zainteresowanie produktami tego typu z innych kręgów kulturowych, w tym Indii. Zauważając ten trend, indyjskie firmy z powodzeniem zaczynają ekspansję na zachodnie rynki.

CEL I ZAKRES KSIĄŻKI

Celem książki jest przedstawienie indyjskiej kosmetologii holistycznej w sposób jak najbardziej użyteczny w codziennym życiu, a jednocześnie pozwalający na pogłębione zrozumienie tych zagadnień. Z indyjskich systemów medycznych jako podstawę do analizy wybrałam ajurwedę – jedną z najstarszych, najbardziej rozpowszechnionych i obecnie coraz bardziej znanych na Zachodzie. Zestawiłam ją też z obecnym stanem naukowym na temat poszczególnych zagadnień. Takie połączenie ma celu ukazanie, jak tradycyjna kosmetologia – składniki, receptury, filozofia, sposób myślenia o ciele i zdrowiu człowieka – ma swoje bardzo głębokie uzasadnienie z punktu widzenia współczesnej wiedzy medycznej.

W książce skupiłam się w sposób szczególny na twarzy. Ta część ciała bowiem ma swoje szczególne znaczenie z wielu względów. Głowa jest postrzegana zarówno w kulturze indyjskiej jak i ajurwedzie, za najważniejszą część ciała człowieka. Przede wszystkim zawiera mózg – czyli centrum dowodzenia całego organizmu. Na obszarze głowy znajduje się również siedziba wszystkich zmysłów człowieka, poprzez które ma on kontakt z otaczającym światem. Na twarzy maluje się również stan psychiczny danej osoby. Znajdują się też na niej oczy, które są odzwierciedleniem emocji, kondycji ciała oraz duszy człowieka.

Twarz jest obszarem ciała, na którym występuje również największe skupisko mięśni, z czego znaczna większość to mięśnie mimiczne, które wyrażają emocje. Cechuje je więc wrażliwość emocjonalna – zgodnie ze swoją naturą dysponują dużym emocjonalnym uzależnieniem i wrażliwością na stres, skłonne są one do reakcji obronnej po każdej emocji. Dzieje się tak dlatego, że mięśnie mimiczne nie obciążone statycznie mają podwyższoną wrażliwość na acetylocholinę (mediator uczestniczący w skracaniu mięśni). Nawet mięśnie, których funkcją jest przeżuwanie pokarmów wykazują taką wrażliwość. Szczególnie interesujący jest tu mięsień żwacz, który jest najsilniejszym mięśniem organizmu, a jednocześnie też niezwykle wrażliwym na emocje, szczególnie stres. To właśnie on pierwszy się spina kiedy człowiek doświadcza sytuacji stresowej. Niektórzy badacze przypuszczają, że tak duża ilość mięśni niezbędna jest człowiekowi do polepszenia krążenia krwi w mózgu. Zauważono bowiem, że organy pozbawione własnej muskulatury poprawiają ukrwienie koszem sąsiednich tkanek oraz pracy mięśni znajdujących się najbliżej. Tak więc praca na tych mięśniach podczas np. masażu twarzy (mukhabhjnga) poprawić może ukrwienie, a co za tym idzie – funkcjonowanie mózgu. Warto też wspomnieć, że mają one nieco inną budowę od mięśni szkieletowych. Podstawową różnicą jest ich mocowanie – znaczna większość połączona jest ze skórą lub innymi mięśniami, a tylko z jednej strony są przyczepione do kości, podczas gdy mięśnie szkieletowe mocowane są z obu stron do kości.

Istotne jest również to, że procesy chorobowe toczące się w organizmie manifestują się w różnej formie na twarzy. Doświadczony diagnosta może na jej podstawie dokładnie wyczytać rozmaite dolegliwości. Skóra na twarzy jest również bardzo wrażliwa na bodźce zewnętrzne jak i wewnętrze. Np. trądzik jest manifestacją zbyt dużego nagromadzenia toksyn w organizmie i w największej mierze objawia się właśnie na twarzy.

Dla tradycyjnej kosmetologii ma ona też wyjątkowe znaczenie z tego względu, że na niej koncentruje się najwięcej działań. Jako obszar najbardziej istotny dla urody, spełniał też wyjątkową rolę. Jest to również cześć ciała najbardziej dostępna dla autoterapii czy terapii domowych, które stanowią obszar zainteresowania niniejszego opracowania.

Praca ta powstała na podstawie bezpośrednich badań w Indiach i wieloletnich profesjonalnych studiów z zakresu kosmetologii współczesnej i ajurwedyjskiej. Oprócz studiów uniwersyteckich, odbyłam w tym celu różne szkolenia w rozmaitych ośrodkach ajurwedyjskich w różnych częściach Indii, co dało mi szersze spojrzenie i uzmysłowiło również regionalne różnice, szczególnie w formulacjach kosmetycznych, jak i stosowanych produktach. Bezcenne były również badania terenowe wśród kobiet indyjskich, które chętnie dzieliły się ze mną swoją wiedzą i doświadczeniem związanym z kosmetologią i magią kobiecą. Jako kulturoznawca, historyk sztuki, kosmetolog, konsultant ajurwedy, kosmetolog ajurwedyjski oraz specjalista holistycznych terapii twarzy (w tym instruktor jogi twarzy czy też refleksolog) starałam się połączyć wszystkie te obszary w jedną wielką całość, pozwalającą ukazać tradycyjną kosmetologię indyjską w możliwie najbardziej pogłębiony sposób. Mimo oczywistych syntez i uproszczeń, mam nadzieję, że będzie ona interesująca i przydatna dla osób zainteresowanych tymi zagadnieniami.

STRUKTURA KSIĄŻKI

Książka podzielona jest na kilka zasadniczych rozdziałów, z których w każdym wydzielono szczegółowe kwestie.

Pierwsza część poświęcona jest ajurwedzie. Na wstępie omówiłam koncepcję człowieka, co jest kluczowe dla zrozumienia kosmetologii ajurwedyjskiej. Omawiając poszczególne zagadnienia każdorazowo skupiłam się na kwestiach związanych z tematem książki, to jest kosmetologią. Tak więc przedstawiając różne kwestie, np. tkanki (dhatu), koncertowałam się właśnie na tych aspektach (np. jaki wygląd obrazuje normalny stan tkanek bądź ich zaburzenia). Dalej omówiłam zasady kosmetologii ajurwedyjskiej, skupiając się między innymi na koncepcji piękna, która jest kluczowa dla zrozumienia podejścia do zabiegów higieniczno-upiększających. Przeanalizowałam też czynniki determinujące piękno, przyczyniające się do piękna oraz upiększające. Ta ostatnia grupa jest najbardziej rozbudowana, obejmuje bowiem działania, które zaliczamy do szeroko pojętej kosmetologii, gdyż są istotne, a niekiedy nawet kluczowe, dla zachowania zdrowia i poprawy urody (na przykład dieta). Część poświęconą ajurwedzie zamyka rozdział na temat diagnostyki kosmetologicznej, która, właściwie przeprowadzona, stanowi podstawę do podjęcia jakichkolwiek działań zarówno podtrzymujących zdrowie, urodę, jak i leczenia zaburzeń. Uwzględniłam w nim także czytanie z twarzy, która to wiedza jest niezwykle cenna w pracy kosmetologa oraz przydatna dla każdego człowieka do lepszego poznania swojego organizmu – rozpoznawania, w jaki sposób na twarzy mogą manifestować się rozmaite stany patologiczne toczące się w organizmie.

Następna duża część poświęcona jest omówieniu produktów stosowanych w tradycyjnej kosmetologii. Wydzieliłam w nim: składniki roślinne, w tym zioła, oleje, olejki eteryczne i hydrolaty, zwierzęce takie jak mleko i jego pochodne, jajko, miód oraz mineralne. Każdorazowo przedstawiłam między innymi takie kwestie jak: właściwości chemiczne, zastosowanie w ajurwedzie i kosmetologii.

Kolejna część poświęcona jest zagadnieniom związanym z pielęgnacją poszczególnych części ciała. Wydzieliłam w niej cztery zasadnicze części, determinowane typem tkanek: pierwsza poświęcona jest ciału, a druga dłoniom, stopom i paznokciom, trzecia oczom, a czwarta – włosom. W rozdziale poświęconym ciału osobną uwagę skupiłam na twarzy oraz pępku. W tradycji indyjskiej oraz ajurwedzie obie te części są niezwykle ważne (o twarzy mowa była wcześniej). Pępek natomiast jest istotny z wielu względów, w tym zdrowotnych, energetycznych i kosmetycznych. Odpowiednie zabiegi mogą pomóc w zachowaniu dobrostanu fizycznego, energetycznego oraz poprawić urodę (w Indiach obecnie są nawet firmy produkujące specjalne produkty do stosowania na pępek w celach kosmetologicznych, czyli mających na celu poprawę wyglądu między innymi skóry i włosów). Nie zamieściłam w nim jednak kwestii pielęgnacji pępka noworodka, ponieważ jest to osobne zagadnienie, niezwiązane z tematyką książki.

W poszczególnych rozdziałach tej części przedstawiłam anatomię i fizjologię części ciała z punktu widzenia współczesnej nauki i ajurwedy. W dalszej kolejności omówiłam podstawowe zasady ich pielęgnacji, wybrane problemy w obrębie każdej z nich, podając również przykładowe remedia i receptury.

Przepisy stanowią swoiste uzupełnienie opisów zamieszczonych wcześniej. Są one przykładowe i mogą też stanowić inspirację do tworzenia własnych kompozycji. Niekiedy podawałam dokładne ilości składników, a niekiedy nie, szczególnie jeśli dotyczy to włosów, które mogą być różnej długości. Także i w proporcjach wielu maseczek nie trzeba się najczęściej trzymać wyznaczonych ilości, można je dostosowywać do własnych preferencji. Podobnie rzecz ma się z ilością substancji płynnych (np. mleko), gdyż należy stosować adekwatną ilość, aby uzyskać pożądaną konsystencję.

Ostatnia część, stanowiąca swoiste uzupełnienie całości, poświęcona jest omówieniu surowców stosowanych w tradycyjnej kosmetologii indyjskiej. Z uwagi na ograniczenia objętościowe, dokonałam wyboru kilkunastu, mając oczywiście świadomość, że jest ich znacznie więcej. Każdy z nich został omówiony według następującego schematu: nazwa, opis, skład chemiczny, znaczenie zdrowotne według najnowszych bań medycznych, kosmetologiczne znaczenie w ajurwedzie i zastosowania w kosmetologii indyjskiej.