Dzieła zebrane. Tom 5. Opowiadania okupacyjne - ebook

„Mężczyźni na wschód”

Wczoraj dość późnym wieczorem, gdym skończył swoje codzienne zapiski, przybiegł do mnie Fagas.

Po dniu pełnym warkotu samolotów, wybuchów bomb, głuchego postukiwania armat oraz terkotu karabinów maszynowych i przeciwlotniczych nastąpiła właśnie cisza tak martwa i duszna, że jego kołatanie do bramy odezwało się w niej radośnie i wesoło, niby odgłos zatajonego życia, które mimo wszystko woła o swoje prawa. Wybiegliśmy na podwórze oboje z Marysieńką¹. Dzieci i Andzia już spały². Otoczyła nas ciemność, ale nie była to przejrzysta granatowość letniej nocy skrzącej się gwiazdami i mrugającej złocistymi oczami oświetlonych okien sąsiadów, ani też świeża, wilgotna i głęboka czarność lasu, tylko jakaś niezmiernie mroczna i ponura szarzyzna pełnego kurzu i całkowicie zaciemnionego miasteczka. Zaciemnianie bowiem, mimo że Niemcy nigdy dotychczas nie stosowali nocnego bombardowania, przestrzegane było z bezwzględną ścisłością. Toteż cała okolica pokryta była nocą niczym grubą sadzą. W kilku miejscach na niebie świeciły nad nią poziomkowe i różowe łuny dalekich pożarów na kształt kagańców wokół olbrzymiej trumny. Trwały one nieruchomo. Dla naszych serc miały niezmiennie smutną wymowę. Streszczała się ona w jednym z najtragiczniejszych wyrazów, jakie ludzkość wszystkich ras włączyła do swego słownictwa. Wojna.

Fagas wsunął się przez otwartą furtkę szybko, zręcznie niby wpuszczony jamnik. Jego mała sylwetka na tle dalekiej łuny wyglądała zabawniej niż zazwyczaj, tym silniej bowiem uwidoczniała się wielkość kapelusza, który nosił obyczajem większości ludzi małego wzrostu, przesadnie okazałego w stosunku do reszty mizernej postaci. Schylał ją teraz raz po raz, całując rękę Marysieńki. Potem chwycił moją dłoń i spojrzał na mnie, rzekłbym patetycznie, oczyma, które świeciły mu wyraźnie w całkiem ciemnej twarzy.

– Przychodzę po pana porucznika.

Nigdy dotychczas nie używał wobec mnie żadnego z tytułów, do których bym mógł mieć jakiekolwiek prawo, a zwłaszcza stopnia wojskowego uzyskanego w rezerwie. Widać więc było, że w ten sposób chciał zaznaczyć wojskową powagę chwili. Marysieńka wyczuła to natychmiast.

Przycisnęła się do mego boku całym swym ciałem. Przez chwilę odczułem przenikliwe wzruszenie na skutek tego naiwnie macierzyńskiego odruchu istoty słabej i bezbronnej wobec mnie silnego, bądź co bądź, i starszego od niej mężczyzny. Żeby je stłumić, zapytałem Fagasa:

– Po co?

– Nie słucha pan radia? Pułkownik Umiastowski³ wydał rozkaz ewakuacji wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Marszałek Śmigły-Rydz zapowiedział, że Warszawa na pewien czas znajdzie się w rękach nieprzyjacielskich. Tak więc zebrała się u mnie prawie cała ulica i czekamy tylko na pana, żeby wyruszyć.

Nie przejęły mnie zbytnio te wiadomości. Za wiele już słyszałem fantastycznych pogłosek w czasie wojny światowej, bolszewickiej i obecnej, żebym był zdolny czemukolwiek z miejsca uwierzyć. Pociągnąłem Fagasa za rękę, której nie wypuszczał z mojej dłoni.

– Chodźmy do mnie na górę. Pogadamy najpierw, lepiej się dwa razy zastanowić, niż raz zrobić głupstwo.

Było jeszcze zupełnie szaro, gdy obudziło mnie ponowne kołatanie do bramy. W ciągu dwóch minut zbiegłem wraz z żoną na dół, do kuchni. Czekał tam znów pan Fagas, którego tymczasem wpuściła nasza służąca, Andzia. Na mój widok powiedział jedno tylko słowo:

– Już!

– Dlaczego?

– Z Grodziska wywiały podobno wszystkie urzędy. W Milanówku nie ma ani policji, ani poczty. Niech się pan pakuje. Czekamy koło Kalenda. Musimy wyruszyć, zanim się pokażą niemieckie bombowce. Ja teraz pójdę do naszych, a pan dołączy, jak tylko pan będzie gotów.

Zbiórka odbywała się za parkanem ostatniego domu Grodziska, na niezabudowanym i nieogrodzonym placu, mającym kształt trójkąta. Po dwóch jego bokach biegły ku sobie ametystowe od brzasku drogi polne. Ciągnęły nimi co pewien czas pojedyncze postacie to policjantów w zgrabnych, granatowych mundurach i w sztywnych, okrągłych czapkach ze śnieżystymi denkami, to kolejarzy w ciemnych rogatywkach z różowymi wypustkami, to pocztowców w oliwkowych uniformach, to zwykłych cywilów w popielatych kapeluszach i siwych kurzowcach. Wszyscy dźwigali walizki albo zielone plecaki na grzbiecie. Niewątpliwie ewakuacja była już nieodwracalną rzeczywistością.

Powietrze było fiołkowe, rżyska bielały siwizną, trawa miała barwę popiołu, zorza wstawała jak pomarańcza, jednobarwna i bezobłoczna, zapowiadając w dalszym ciągu dzień suchy, pełen kurzu, dymów pożarnych oraz ciężkiej, nieznośnej świadomości ciążącej nad krajem zagłady.

Stała nas cała gromadka. Żona pana Fagasa, wysmukła, ciemnowłosa Węgierka czy Rumunka z Siedmiogrodu, w czarnej, obcisłej sukni, twarz miała bladą, mokrą od łez. Do Polski przybyła zaledwie siedem miesięcy temu, ale czuje się już Polką. Powtarza w kółko łamanym językiem:

– Ty, chłopak! Ty musi iść bić się!

Inne kobiety wraz z moją żoną mają twarze surowe, oczy suche i wargi zaciśnięte. Mówią krótko, półgłosem, chwytając przy tym co pewien czas powietrze ustami, jak wydobyte z wody ryby. Dwóch kolejarzy pomaga sobie nawzajem zakładać na barki plecaki sporządzone naprędce z worków, do których zostały przyszyte płócienne pasy. Dwóch ubogo odzianych robotników stoi pod płotem w milczeniu, nieruchomo, z wielkimi zawiniątkami pod pachą. Są to wszystko sąsiedzi, znani mi jedynie z widzenia albo całkiem nieznani. Przedstawiają się mojej żonie, wyciągając ręce ruchem szorstkim, nadmiernie pewnym, właściwym ludziom pracy fizycznej. Rej wodzi mały, ospowaty a niezmiernie ruchliwy pan Fagas.

– Musimy zachowywać się bojowo. Idziemy przecież do wojska. Pan porucznik obejmie dowództwo.

Zapytałem wobec tego, kto z obecnych służył w wojsku. Okazuje się, że nie służył jeden tylko, około pięćdziesięcioletni, szpakowaty kolejarz. Drugi kolejarz, czarnowłosy i śniady jak cygan, o nogach zbyt krótkich w stosunku do tułowia, co czyniło go podobnym do kaczora, był plutonowym rezerwy. Dwaj robotnicy, bracia Kowalscy, na wpół zresztą wojskowo odziani, byli kapralami rezerwy; jednym słowem – sami podoficerowie.

Następują rozdzierające sceny pożegnania. Kobiety chcą ruszać z nami. Nie ma o tym mowy. Rozkaz ewakuacyjny dotyczył jedynie mężczyzn. Zresztą pan Fagas nie pozwala nawet myśleć o czymś podobnym. Popieram go ze swojej strony wywodami zaczerpniętymi głównie z Przyszłej wojny Sikorskiego⁴:

– Nie ma najmniejszego sensu opuszczać własne domy dobrowolnie. Nie jest to zresztą patriotyczne. Niebezpieczeństwo wojny lotniczej jest wszędzie jednakowe. Tutaj zresztą może minąć szybciej niż po tamtej stronie Wisły. Poza tym tłumy cywilnych uchodźców na drogach mogą niezmiernie utrudniać ruchy naszych wojsk.

Ruszamy wreszcie. Już po wejściu w pierwsze zabudowania Milanówka muszę pełnić swoją rolę dowódcy.

– Kryć się!

Chowamy się szybko pośród rzadkich krzaków brzozowych, po dołkach i regularnie pociętych parowach. Są to leje od granatów oraz pozostałości po okopach rosyjskich jeszcze z 1915 roku.

Poprzez leciutką pianę porannych obłoczków czernieją rysujące się brutalnie krzyżyki niemieckich bombowców. Snują się pasemkami w rozmaitych kierunkach, niby owady utopione w gotującym się mleku. Jeden taki klucz przelatuje nad nami.

– Kryć się!

Przylegamy pod krzakami. Okazuje się jednak, że nie jesteśmy jeszcze dostatecznie zgrani. Paru mężczyzn zrywa się zbyt prędko. Jeden z samolotów nurkuje gładkim ruchem pływaka i terkocze pospiesznie z karabinu maszynowego. Przerwy pomiędzy seriami wypełnia groźny szum lecących nad nami pocisków.

– Kłaść się, do pioruna!

Wychodzimy na szczęście cało. Umawiamy się jednak na przyszłość, że w podobnych wypadkach ja zawsze będę dawał hasło do wstawania, a dopiero po mnie będą przebiegali inni pojedynczo i pod nadzorem pana Fagasa. Dawało to później doskonałe wyniki. Przekonaliśmy się bowiem, że lotnicy są szczególnie czuli na wszelkie zjawiska ruchu na powierzchni ziemi. Miałem też niejedną sposobność ostatecznie utwierdzić swoje przekonanie, zdobyte jeszcze w czasie poprzedniej wojny, że przynajmniej dziewięć dziesiątych rannych i zabitych na froncie to ofiary własnego gapiostwa, nierozsądnego lekceważenia niebezpieczeństwa albo też braku doświadczenia. Stąd się zapewne bierze w obecnej wojnie ta ogromna liczba ofiar wśród kobiet i dzieci. Chociaż z drugiej strony muszę stwierdzić, że lotnicy niemieccy ze szczególnym upodobaniem polują na tego rodzaju przeciwników, jak również na krowy i gęsi. Być może, iż białe czy też barwne plamy stanowią dla nich najbardziej ulubiony, bo najjaskrawszy cel.

Już za Leśną Podkową dogania nas wyładowany po sam wierzch tramwaj podmiejski⁵. Na nasz widok hamuje gwałtownie i przystaje. Wyskakują z niego dwaj zgrabni konduktorzy w sztywnych, brązowych czapkach.

– Siadajcie prędko, chłopaki! Są jeszcze miejsca.

Wpychają nas w ciżbę, podają przez okna nasze walizki. Obecni witają nas jak przyjaciół, robią miejsca siedzące nawet na własnych kolanach, wypytują skąd idziemy. Otacza nas tu, jak zresztą wszędzie dziś w Polsce, nieznana dotychczas a prawie radosna atmosfera całkowitego zbratania.

– Kto jeszcze do Warszawy?

Brzegiem parowu, którego dnem biegnie tor kolejki, ciągnie na tle złocistego błękitu niekończący się korowód postaci obładowanych walizkami, plecakami i zawiniątkami. Do nich to zwraca się mały, zwinny, brunatno odziany konduktorek. W niezmiernie obcisłym mundurze przypomina nieco chłopca hotelowego. Zaczepieni machają przecząco dłońmi i z przebiegłym uśmiechem wskazują na niebo. Suną tam równo, świecące jak iskierki, nowe fale niemieckich samolotów. Nieprzerwany warkot wprowadza w rytmiczne drganie nasze nerwy. Czujemy się jak na olbrzymim parowcu, którego maszyny puszczono w tej chwili w ruch.

Jakiś wysoki blondyn w szafirowej, kraciastej kurtce i fiołkowych, obszernych spodniach, a z opiekłą twarzą dobrze odżywionego i umiejętnie używającego życia osobnika, zaczyna dość brutalnie przepychać się do drzwi.

– Wysiadam! Wolę iść piechotą! Przynajmniej można się w razie czego ukryć.

Były wachmistrz ułanów, który niedawno przyłączył się był do naszej gromadki, idzie za jego przykładem.

– Co racja, to racja. Najgorzej podczas nalotów znajdować się w wagonie.

Na wielu twarzach rysuje się wyraz wahania. Wszystkim przychodzą na myśl pogruchotane i zalane krwią pociągi ewakuacyjne z zachodu. Nikt więcej jednak nie wysiada.

Tramwaj pędzi całą siłą poprzez niekończące się rżyska oraz poczerniałe od długotrwałej suszy podmiejskie ogrody warzywne. Rzeczywiście sprawia teraz wrażenie szaraka, ściganego przez stado zajadłych wron.

Różańce czarnych, to znów srebrzyście roziskrzonych krzyżyków przesuwają się po białawym niebie we wszystkich kierunkach. Żaden z nich, chwała Bogu Najwyższemu, nas nie zaczepia.Nalot na przedmieście

Przybywamy do granicy miasta. Wylotu ulicy, po obu jej stronach, strzegą siwe, wielopiętrowe bloki kamienic, niby potwornych rozmiarów bastiony. Przypominają mi się widziane niegdyś skaliste ściany Wrót Sahary w El Kantarze⁶. Tysiącem okien wpatrują się w przestrzeń. Betonowe balkony zwisają szereg nad szeregiem na kształt średniowiecznych hurdycji⁷.

Dalej jechać nie można. Wysiadamy w pośpiechu. Tłum mężczyzn otacza z miejsca nasz pusty wagon i zaczyna go popychać w kierunku luki między kamienicami. Dokładnie oszklony wóz posuwa się naprzód niby koń trojański. W pewnej chwili wykręca się z wysiłkiem w poprzek, powolutku przechyla i ostrożnie układa na jednym boku, wyszczerzając do nas smoliste podwozie oraz dwa rzędy błyszczących, wyślizganych kół. Obok leży już więcej poprzewracanych tramwajów, wagonów kolejowych, samochodów, wszelkiego rodzaju wozów, szyn i złomu żelaznego. Wokół widnieją głębokie leje od bomb, obramione wysokimi pierścieniami wyrzuconego na powierzchnię piasku, olbrzymie plastry rozdartych bombami kamienic, czerwonosine gruzy rozrzuconych cegieł oraz płonące jeszcze resztki pociągniętych smołą, drewnianych, jednopiętrowych domów podmiejskich, zniszczonych przez ostatnie naloty. Roi się tu od żołnierzy i od mężczyzn cywilnych. Wszyscy krzątają się jak mrówki. Przekopują ulicę szerokim i głębokim rowem przeciwczołgowym, przesuwają samochody, wagony i wozy, znoszą płyty chodnikowe i belki. Na pierwszy rzut oka Warszawa stanowczo czyni wrażenie oszalałego mrowiska.

Dojrzałem rosłego i mocno opalonego majora, kierującego pracą na barykadach. Natychmiast przyskoczyłem do niego i zameldowałem mu posłusznie naszą chęć wstąpienia do szeregów obrońców Warszawy. Z pośpiechem wyszarpnąłem z wewnętrznej kieszeni książeczkę stanu służby oficerskiej. Nie chciał nawet spojrzeć.

– Dlaczego pan się nie zgłosił do pułku, do którego ma pan przydział?

– Nie mam żadnego przydziału. Właśnie przed samą wojną zmieniono przydziały.

– To niech się pan zgłosi do RKU⁸.

– Zgłaszałem się, ale bezskutecznie. Byłem też we wszystkich pułkach, w których ostatnio odbywałem ćwiczenia. Zresztą moja RKU została już ewakuowana.

– W takim razie niech pan jeszcze spróbuje udać się do dowództwa miasta.

– Ale po co, panie majorze? Tu już lada chwila zjawią się Niemcy. Pan major nie ma chyba zbyt wielu oficerów i podoficerów, zwłaszcza takich, którzy przebyli już wojnę? Formalności można będzie załatwić później.

Major zmarszczył brwi i uniósł nieco podbródek.

– W ogóle cała ta rozmowa jest zupełnie niepotrzebna. Nie chodzi tu o żadne formalności, tylko nie mogę przecież przyjmować do swojego oddziału pierwszego lepszego, kto mi się zgłosi na ulicy. Niech mi pan pokaże jakiekolwiek pismo, a wszystko będzie w porządku. Rozumie pan?

Nie rozumiem, ale już nic nie mówię, chociaż wiele mi się ciśnie na język. Dlaczego do szeregów nie można przyjmować ludzi z ulicy? Czyżby z obawy przed szpiegami? Ale czyż szpieg, znalazłszy się w wojsku pod ustawiczną kontrolą przełożonych i towarzyszy broni, nie staje się już tym samym unieszkodliwiony? A nawet przypuściwszy, że jakiemuś szpiegowi rzeczywiście zależałoby szczególnie na przeniknięciu w szeregi wojska, to czyżby wtedy jego zamiary zostały zniweczone przez konieczność posiadania jakiegoś papierka? Pisemko? Czyż major sam nie mógłby wystawić jakiego pisemka w postaci protokołu czy raportu do komendy uzupełnień o przyjęciu nas do swego oddziału? Uświadomiłem sobie w końcu, że podobne zastrzeżenia i pomysły były stale i bezskutecznie wygłaszane przez niezliczone rzesze obywateli od dwudziestu przeszło lat istnienia naszego odrodzonego państwa. Odstępuję więc rozgoryczony i zniechęcony. Wiecznie to samo. Od chwili ogłoszenia mobilizacji błąkałem się po rozmaitych pułkach, w których kiedykolwiek odbywałem ćwiczenia rezerwy, wysiadywałem długie godziny po stacjach w oczekiwaniu na połączenia kolejowe, wpychałem się do wielu zatłoczonych pociągów, potem codziennie pomimo nalotów odbywałem długą drogę do swojej Rejonowej Komendy Uzupełnień w Grodzisku, żeby wykołatać dla siebie jakiś przydział. Na próżno.

Przypomniała mi się rozmowa w jakimś towarzystwie, w którym uczestniczył pułkownik sztabu głównego. Mówiliśmy wtedy o niebezpieczeństwie wybuchu wojny z Niemcami. Pułkownik lekceważąco powiódł po nas wszystkich swoim uśmiechniętym wzrokiem.

– A wiecie państwo, ile Polska może zmobilizować?

– Bardzośmy ciekawi.

– Cztery miliony.

– Jeżeli tylko potrafi w ogóle przeprowadzić mobilizację – wtrąciłem z goryczą.

Wyszukał mnie wśród biesiadników zimnymi reflektorami swoich oczu.

– A wie pan, że za takie słowa można trafić do Berezy⁹?

Zaczynają ryczeć syreny. Dołączają się do nich gwizdki parowozów. Chór potężnieje i staje się coraz bardziej nieznośny dla uszu. Po trochu wplata się weń ponure i jakby gniewne warczenie śmigieł. Nowy nalot.

Ukrywamy się za śmietnikiem maleńkiego podwórka w całkowicie zachwaszczonym ogródku. Kładziemy się na wznak, by móc lepiej obserwować.

Nad naszym przedmieściem w zadymionym niebie krąży leniwie rój ze trzydziestu bombowców niemieckich. Zdaje się unosić prawie nieruchomo na kształt wrzeciona komarów nad bagniskiem.

Z ziemi wyrywają się pospiesznie krótkie a głębokie wstrząsy, niby potworny kaszel. Bije przeciwlotnicza. Wokół samolotów rozwijają się błyskawicznie podłużne, brudnofiołkowej barwy obłoczki. Otaczają napastniczą eskadrę coraz gęstszym i obszerniejszym wieńcem.

Pan Fagas był podoficerem zawodowym właśnie w artylerii przeciwlotniczej, obserwuje więc walkę roziskrzonym wzrokiem.

– O, patałachy! – wrzeszczy. – Jakże oni biją! Gdzie samolot, a gdzie rozprysk!

W tej chwili na jednym bombowcu błysnęło i wybiegł zeń biały dymek. Wyglądało, jakby kto pyknął z fajeczki.

– Jeden dostał!

– Nie! Leci dalej, psia jego nędza!

Ale samolot rzeczywiście zaczyna jakoś bezradnie machać skrzydłami i oglądać się rozpaczliwie jakby w poszukiwaniu ratunku.

– Już po nim!

Ale nie. Jeszcze zaczyna się wznosić i równym lotem oddalać od pola walki. Znowu zamachał skrzydłami… Opada!… Jeszcze nie…

– Nie ucieknie – wyrokuje pan Fagas.

W samej rzeczy, za krótką chwilę bombowiec zakręca znowu, jakoś boleśnie się przekrzywia i błyskawicznie zapada uskrzydlonym bokiem poza zębaty kominami, wysoki wał kamienic.

– O, drugi, drugi! Dostał drugi!

Tak. Widać, że i drugi zaczyna wyraźnie kuleć; zwraca się to w jedną, to w drugą stronę, jakby szukając wyjścia z zaczarowanego kręgu, zatacza skrzydłami, jak spadający na swe gniazdo bocian, wreszcie opuszcza swój gruby, uzbrojony silnikami łeb i wwierca się całym kadłubem w ziejącą pod nim przepaść.

– Korkociąg! – ogłasza pan Fagas.

– Już dwa nie gryzą – stwierdza ktoś inny z ulgą.

Reszta samolotów zaczyna jednak nurkować. Po kolei ześlizgują się ze zwiniętymi jak pingwiny skrzydłami, zanurzają się niezmiernie szybko głęboko wygiętym łukiem, aby zaraz znowu poderwać się lekko i zgrabnie ku górze. Ziemia zaczyna się wzdrygać gwałtownie od szybko po sobie następujących uderzeń bomb. Jakby ktoś w ciżbie walił z całych sił w piersi i plecy sąsiadów. Spomiędzy olbrzymich sześcianów kamienic wytryskują w górę potworne słupy kurzu i dymu. Równocześnie wokół nas zaczynają trzeszczeć karabiny maszynowe. Nie można ustalić skąd strzelają, chociaż wydaje się pewne, że są tuż obok. Wyrywają się krótkimi łomotami, to znów zanoszą się długim kokluszem wściekłości. Powietrze wypełnia się coraz gęstszym mrokiem kurzu. Niebo pokrywa się całymi warstwicami pękających granatów. Nad głowami szumią stada kul. Od czasu do czasu jęknie zabłąkany odłamek. Wszystkich nas ogarnia zapał bojowy. Trzej leżący obok uczniowie w mundurach przysposobienia wojskowego zrywają się z ukrycia z płonącymi oczyma. Musimy ich groźnie przywoływać, żeby się znowu pokładli.

Później dowiedzieliśmy się, że strącono wtedy sześć niemieckich bombowców.

– Nieźle biją nasze zenitówki¹⁰ – stwierdza łaskawie pan Fagas.Warszawa się broni

Alarm kończy się przerywanym gwizdem syren. Brzmi to teraz straszliwie. Zamierające i znów ożywające wycie jakby zdychających potworów, jakby ostatnie kwiki dorzynanych świń. Robi to niesamowite wrażenie w chwili, gdy umysł jest pełen obrazów ludzi odchodzących od zmysłów w dopiero co zasypanych schronach, konających powolnie pod uciskiem złomów ściennych lub rozpaczających po świeżej stracie najbliższych…

Idziemy dalej do Śródmieścia torem kolejki. Parę razy musimy wymijać rowy przeciwczołgowe i bardzo nieraz dziwaczne barykady zbudowane z płyt chodnikowych, dorożek, szyldów sklepowych, a nawet ławek szkolnych.

Aleje Jerozolimskie zasłane są grubymi warstwami białych i różnobarwnych papierów. Cały dwudziestoletni dorobek naszej biurokracji poniewiera się teraz w gorącym kurzu upalnego dnia. Setki tysięcy ludzi dniami i nocami produkowały tę zbyteczną już bazgraninę. Nie zdążono tylko wypisać dostatecznej liczby kart powołania na najważniejszy dzień dla narodu.

Ściany domów zalepione rozkazami mobilizacyjnymi, rozporządzeniami władz, odezwami i hasłami ozdobionymi niezbyt estetycznym fotomontażem, złożonym z samolotów, czołgów, dział, bagnetów oraz podobizny naczelnego wodza, na którego twarzy gości uśmiech ni to przebiegły, ni to zagadkowy. Zatrzymujemy się przy najświeższym zarządzeniu podpisanym przez marszałka Śmigłego-Rydza. Głosi ono, że Warszawa znajdzie się przejściowo w rękach nieprzyjacielskich. Było to do przewidzenia. Nasłuchaliśmy się już o dzisiejszych utarczkach z czołgami stoczonych na przedmieściach. Mimo to doznajemy uczucia nieznośnego przygnębienia, dławiącego nam gardła. Bo nadzieja żywi się byle czym i zawsze potrafi sobie znaleźć strawę – póki istnieje. Ale teraz musi ona ustąpić przed tym nielitościwym faktem: oddajemy stolicę bez walki.

Szerokimi chodnikami oraz jezdnią ciągną nieprzejrzane tłumy, setek tysięcy mężczyzn. Wszyscy na wschód. Tramwaje nie chodzą. Czasami tylko przemykają samochody wojskowe, podrywając z ziemi różnobarwne chmury papierów. Na samochodach tych wznoszą się góry tobołów, waliz i pakunków. Siedzą w nich zawsze oficerowie, przeważnie wyżsi, o zamkniętych, groźnych twarzach oraz kobiety w barwnych chusteczkach, zawiązanych pod brodą, o twarzach upudrowanych na kolor ceglasty, z wyskubanymi brwiami, w talii ściśnięte paskami, z gołymi, opalonymi nóżkami w czerwonych albo niebieskich sandałkach.

Wszyscy rozumiemy co się dzieje, ale nikomu z nas wstyd nie pozwala przemówić. Oficerowie uciekają! Uciekają, zabierając państwowe samochody, których tak brakuje na froncie. Uciekają, zostawiając za sobą na pastwę wrogich samolotów i czołgów setki tysięcy nieuzbrojonych i nieumundurowanych rezerwistów. Nasze przygnębienie przeradza się w rozpacz. To już nie klęska, tylko hańba, gorsza od piławieckiej¹¹. Po dwudziestu latach organizowania własnego państwa, a po trzynastu twardych i ciężkich rządów tych samych oficerów, którzy opanowali siłą ster Rzeczypospolitej pod hasłem wzmocnienia obronności państwa…

Na rogu nowe ogłoszenie. Przeciskamy się przez otaczającą je gromadę. Jest to odezwa generała Czumy¹², wzywająca ludność do obrony stolicy. Nareszcie jakiś błysk nadziei ratunku przed ostateczną hańbą. Z trudem powstrzymujemy łzy. Spoglądamy po sobie z uśmiechem wstydliwego rozrzewnienia, rozjaśnionymi oczami. Będziemy się bili!

Nowy nalot. Usuwamy się pod ścianę zniecierpliwieni. Bramy są tak zatłoczone, że nie można się do nich wcisnąć. Nie ciekawią już nas, widziane w jasnych przerwach między dachami, szybujące klucze samolotów oraz ścigające je brudnożółte obłoczki granatów, nie ciekawią pośpieszne serie armat przeciwlotniczych ani niezmiernie ciężkie uderzenia niedalekich bomb.

Gdy tylko minęła kanonada, ruszyliśmy szybko środkiem jezdni, nie czekając na odwołanie alarmu.

– Do dowództwa miasta! Do dowództwa miasta!

Gromadka nasza rośnie z nadzwyczajną szybkością. Niedługo przekroczy chyba setkę ludzi. Przed i za nami ciągną podobne rzesze. W pewnym miejscu zastępuje nam drogę piękna dziewczyna w szarej rogatywce i z maską gazową przewieszoną przez pierś. Zatrzymuje nas szybkim ruchem rozkrzyżowanych rąk. W szeroko otwartych błękitnych oczach widać najwyższe uniesienie.

– Proszę panów! Nie wychodzić z miasta. Rozkaz o ewakuacji cofnięty. Będziemy się bronić!

Spoglądamy na nią z zachwytem i uśmiechamy się do niej radośnie. Kiwamy uspokajająco rękami.

– Nie wychodzimy. Idziemy właśnie do wojska.

Dziewczyna dostrzega nasze zachwycone spojrzenia i uśmiecha się czarująco. Wydaje się nam w tej chwili jakąś Palladą¹³ walczącej Warszawy.

Na rogu Marszałkowskiej przeżywamy jeszcze trzeci nalot. Nie zatrzymuje on nas prawie zupełnie. Przekonujemy się bowiem, że bombardowanie wielkiego miasta nie wygląda tak groźnie. Wszystkie straszne zdarzenia zdają się zawsze dziać gdzie indziej, odgrodzone licznymi, niezmiernie wysokimi kulisami kamiennych bloków, na obcych, niewidzialnych zupełnie odcinkach ziemi i nieba. Czasem tylko zadziwi raczej niż zaniepokoi przeciągły płacz lecących gdzieś bliżej szyb, czasem silniejszy wstrząs, wybuch zmusi do przycupnięcia pod ścianą. Zresztą nie ma komu pilnować przepisanego w takich razach porządku. Policji warszawskiej już nie ma. Te gromadki, które krążą po ulicach, to są tacy sami bezradni uchodźcy jak i wszyscy cywile. W pewnej chwili spotykamy nawet jadących na rowerach znajomych nam policjantów z Grodziska. Wymieniamy uśmiechy i pozdrawiamy się skinieniem ręki.

– Nie przyjmują ochotników.

– Trzeba iść do Garwolina.

– A gdzie to?

– Ze dwa dni drogi.

– To trudno. Jak trza, to trza.

– Idziemy.

– Wszystko jedno, idziemy.

Co do tego pośród wszystkich grup, również i później napotkanych, panuje całkowita jednomyślność. Są to ludzie idący z Pomorza, Kujaw, Poznańskiego, Śląska, głównie jednak z Łodzi i jej okolic. Wielu ma już synów w wojsku. Mimo to przejawiają jednakową chęć do wojaczki. Bo też mało jest takich, którzy by nie mieli porachunków z Niemcami i przeżyć nieprawdopodobnych w swej grozie i okrucieństwie.

– Poszedłem wczoraj do zajęcia – opowiada jeden robotnik praski. – Wracam, dom spalony, żona i starsza córka zabite, a młodsza tak gdzieś zaginęła, że nie mogłem się dopytać. To tak ma już zostać, żebym za to nie zapłacił? Jakże by to było, do cholery?!

Idący z Łodzi opowiadają, jak ich bez litości ścigały po polach i krzakach samoloty niemieckie, dziesiątkując z karabinów maszynowych.

– Jeden sukinsyn tak nisko latał nade mną, że gdybym miał karabin, ściągnąłbym go jak nic – mówi łodzianin.

Niektórzy starają się tłumaczyć niemieckich lotników.

– To są takie same ludzie jak inne – dowodzą. – Im ich zwierzchnicy coś takiego zadają. Jakiegoś opiumu czy innej cholery. Te, które spadły u nas, to były całkiem pijane i nic nie wiedziały, co się z nimi dzieje.

Usiłuję w to wierzyć, choćby ze względu na jakąś przemożną, organiczną jakby niechęć dopuszczenia myśli o istnieniu na świecie istot ludzkich całkowicie złych i pozbawionych serc. Bo rzeczywiście wszyscy strąceni i wzięci do niewoli lotnicy niemieccy, o jakich dotychczas słyszałem, to młodzieńcy, często poniżej lat dwudziestu. Mają być oni jakby nieprzytomni ze strachu. Zachowują się jakoby z pokorą tak służalczą, tak niezgodną z wszelkim pojęciem o ludzkiej godności, że wydają się być nienormalni. W tym musi coś się kryć. Tymczasem jednak przychodzą nowe fakty, dla których na próżno usiłuję szukać wytłumaczenia.

Jeden chłop spod Łęczycy opowiada o spotkaniu z niemieckimi czołgami:

– Doszli my do szosy, widzi mi się, mszczonowskiej. Szła nas cała gromada z kobietami i z dziećmi. Aż tu z górki zjechały dwa malutkie czołgi. Zatrzymalim się i patrzymy, bo myślelim, że to nasze. Aż tu naraz zza tej samej góreczki wyjeżdża cała ich kupa, ino już takie wielgachne, com myślał, że mają jakieś przyczepki. Ustawiły się pod tą górką, zobaczyły nas i jak nie zaczną rąbać z maszynek. Kto uciekł, to uciekł, ale nasiekały narodu, że ino!

Nie chce mi się jakoś w to uwierzyć.

– Jak to? Strzelali do was, bezbronnych cywilów?

– No, przecie mówię. Jeszcze mi konia zmarnowały. Dostał w obie przednie nogi i musiałem go ostawić.

– Może was wzięli za wojsko?

– Co też pan wygaduje? Przecie był dzień, jechały z nami wozy z kobietami, z dziećmi i co tam kto zdążył z dobytku zachwycić. I nie byli od nas dalej jak do tego ta rogu! Jak on siedzi w takiej żelaznej taczce, to on się potrzebuje kogo bać? Żeby my to mieli chociaż ręczne granaty…

W takich nastrojach postanawiamy wszyscy szukać za Wisłą obiecanego biura werbunkowego. Tymczasem jednak niemal wszyscy z nas mają w Warszawie jakąś rodzinę, przyjaciół czy znajomych, których chcieliby odwiedzić. Zbliża się także pora obiadowa. Po krótkich obradach pan Fagas orzeka:

– W takim razie schodzimy się o drugiej po obiedzie za mostem Poniatowskiego, zaraz na pierwszym przystanku na Saskiej Kępie. Zrobione!Nalot na mosty

Co do mnie, udałem się do swego przyjaciela na Powiśle. Przyjęła mnie jego żona¹⁴.

– Jula nie ma¹⁵. Jeszcze wczoraj wyjechał z Warszawy rowerem. Ostatnio miałam o nim wiadomość, że widziano go, jak jechał Wałem Miedzeszyńskim.

Mówiąc to, patrzy na mnie nieruchomymi, wielkimi oczyma o chłodnej barwie nieba, posągowa i spokojna, jak grecka bogini. Mimo to ściska mi się serce. Wyczuwam w niej ten sam ból, który jest w tej chwili we mnie, który zostawiłem w swoim domu i który stanowi największy tragizm wszelkiej wojny, a tej w szczególności, nieznośny ból rozłąki oraz śmiertelnej obawy o los najbliższych.

Zaprasza mnie do obiadu. Jej matka¹⁶, wysmukła starsza dama w czerni, siedzi milcząca i zatopiona w swoich myślach. Trzej jej synowie, a bracia Janki, poszli na front.

Opowiadam o własnym położeniu i zamiarach.

– To samo, co z Julem. Nigdzie nie chcieli go przyjąć, chociaż ma przecie brata pułkownika w sztabie głównym. Znasz jego wrażliwość i jego wieczne pragnienie czynu, wyobrażam więc sobie, jak musiała go umordować ta bezczynność w takiej chwili. Nie mogłam już na to patrzeć.

Czynimy przypuszczenia na temat sytuacji politycznej i wojskowej. Zostaje przecie Francja…

W radiu śpiewają skoczną piosenkę o doboszu Grzesiu¹⁷. Robią nastrój wojenny. Myślę z zaciśniętymi zębami, że równie nieudolnie, jak mobilizację.

W pewnej chwili piosenka się urywa.

– Uwaga, uwaga! Nadchodzi! Ko-ma, trzydzieści dwa.

Rozmowa urywa się. Czyżby nowy nalot? Było już ich dzisiaj tyle, że nie czuję w sobie więcej sił nerwowych do przetrzymania jeszcze jednego. Chwyta mnie głębokie zniechęcenie i jakiś nieprzezwyciężony wstręt do nowych przeżyć. Opanowuję się jednak natychmiast. Obie panie powstają od stołu i przewieszają przez piersi taśmy od pudełek z maskami gazowymi. Janka upomina pielęgniarkę, żeby przygotowała jej paromiesięcznego synka, Zygmunta¹⁸. Tymczasem radio gra znowu. Powracamy do obiadu i do przerwanej rozmowy.

– Powiedz, Stach, co ty o tym wszystkim myślisz?

Staram się oświetlić położenie jak najbardziej różowo.

– Uważam, że w krótkim czasie musi się to wszystko całkowicie zmienić na lepsze. W miarę, jak Anglia będzie przerzucała coraz większe siły na kontynent, a Francja kończyła mobilizację, Niemcy zmuszeni będą wzmacniać swój front zachodni. To zaś musi wpłynąć na zelżenie ich nacisku u nas. Przez ten czas również zmobilizujemy na Kresach chociaż część naszych dywizji rezerwowych…

Śpiew w radiu znowu się urywa. Zaczyna brzęczeć zawodząco syrena.

– Uwaga, uwaga! Ogłaszam alarm na miasto Warszawę.

Obie panie zrywają się ze swych miejsc. Dołącza się do nich pielęgniarka z dzieckiem.

– Schodzimy do schronu. Idziesz z nami?

– Nie. Wolę zostać.

Nigdy jeszcze nie siedziałem w schronie. Wydaje mi się, że musi to być nudne i ponure. Wiem z doświadczenia, że niebezpieczeństwo wydaje się tym groźniejsze, im bardziej jest oddalone i niewidzialne. Zostaję więc sam w hallu bez okien, służącym za jadalnię.

Tymczasem zaczynają bić armaty. Ogień staje się coraz gęstszy i coraz bliższy. Wreszcie ta burza piorunowa wyraźnie ogarnia okolicę naszego domu. We wściekłe paroksyzmy serii wystrzałów wplata się gniewne warczenie samolotów. Wszystkie szyby w przyległych pokojach szczękają nieprzerwanie. Podchodzę to do jednego, to do drugiego okna, ale nic nie mogę dostrzec. Niebo jest jasne i czyste. Ulica całkowicie pusta. Pierzeja siwych i kremowych kamienic stoi, jakby zamarła w bezruchu. Zalepione na krzyż białymi pasmami papieru szyby okienne wyglądają jak setki pokrytych bielmem oczu. W pewnej chwili ogień ścicha, natomiast świat napełnia przeraźliwy gwizd.

Równocześnie w ziemię walą jedno po drugim potężne uderzenia, jakby deszcz olbrzymich meteorów z rozbitej planety spadał na nią z kosmicznej otchłani. Dom kołysze się, niby okręt podczas burzy, w który w dodatku ze wszystkich stron biją salwy nieprzyjacielskich pocisków.

Wybieram sobie książkę z biblioteki i usiłuję czytać. Na próżno. Zdania nie chcą się łączyć ze sobą w obrazy, a słowa w związki logiczne. Treść książki została rozbita przez odgłosy bitewne na swe najniższe części składowe. W ten sposób wojna rozbija dzieła architektoniczne na zbiorowisko cegieł i belek. Spoglądam na zegarek. Jest już druga godzina – czas naszej zbiórki. Ale zbiórki i tak nie ma na pewno. Wszystko wskazuje na to, że celem obecnego nalotu są właśnie mosty. Bitwa tymczasem przybiera swój niezmienny charakter: kanonada artyleryjska przerwana rosnącym świstem, dudnienie bomb i znowu wybuch wściekłości dziesiątków armat. Tło temu nadaje niestrudzone grzechotanie karabinów maszynowych. Zaczyna mnie to nużyć. Z hallu przenoszę się do ciasnego korytarzyka prowadzącego do łazienki. Zamykam za sobą wszystkie drzwi, aby, na ile to możliwe, osłabić odgłosy boju. Udaje mi się to częściowo, natomiast kołysanie się domu odczuwalne tu jest jeszcze silniej. Jest ono stokroć przykrzejsze od kołysania okrętu. Siadam na krześle w ten sposób, że opieram podeszwy butów o ścianę. Tak czuję się nieco pewniej. Trzeba się przecież jakoś urządzić i przeczekać. Chwilami bój zdaje się ucichać i ustawać, ale to złudzenie. Oto wybuchy stają się bliższe. Raz po raz zrywa się głośny i przeciągły lament wypadających w pobliżu szyb. Zaczynam żałować, że jednak nie zszedłem do schronu. Okazuje się, że co innego jest nalot przeżywany na polu czy na ulicy, a co innego przeżywany w domu. W każdym bądź razie nie ma sensu myśleć o niebezpieczeństwie, któremu przeciwdziałać niepodobna. Znowu spoglądam na zegarek. To niemożliwe, żeby było już po trzeciej. Przecież dopiero co była druga. Widocznie instynkt samozachowawczy w takich chwilach usuwa natychmiast z pamięci wszystkie przykre przeżycia. Nieważne jest wszystko, co minęło. Ważne będzie tylko to, co nastąpi za chwilę.

Strzelanina znowu zdaje się ścichać. Nie łudzę się jednak, żeby to miał być koniec. Ale cisza trwa. Wracam do hallu. W odbiorniku rozlega się niemiłe, urywane brzęczenie czy wycie:

– Uwaga, uwaga! Odwołuję alarm na miasto Warszawę.

Panie wracają już z piwnicy. Żegnam się z nimi i natychmiast wychodzę. Koniecznie chcę jeszcze spotkać się ze swoimi towarzyszami. Przekonałem się, jak niemiło jest przeżywać naloty w samotności.

Wiadukt i most Poniatowskiego podziurawione licznymi bombami i zasypane całymi zwałami piasku, wyrzuconego przez wybuchy. W dole, po obu stronach, sterczą świeżo rozdarte pudła domów, otworzonych jak dziecinne zabawki. Gdzieniegdzie widać na ścianach zwierciadła, obrazy, kilimy, wanny, piece, zawieszone wysoko nad przepaścią. Mimo to panuje tu ruch ożywiony, jak nigdy. Wyrwy w jezdni zdołano już pokryć pomostami z desek. Gdzieniegdzie tylko na chodniku pod nogami otwiera się czeluść, przez którą widać głęboko bruk ulicy i figurki ludzkie. Mijają się całe łańcuchy samochodów, wozów oraz niekończące się kolumny pieszych. Gromady cywilów, przeważnie o wyglądzie inteligentów, odgarniają kupy piasku i kamieni brukowych.

Jakaś paniusia biegnie chodnikiem, roztrącając przechodniów.

– Pani! Pani! Gdzie to pani tak leci?

– Bo ja się spieszę…

– Tu się nie ma co spieszyć. Wszyscy zdążą, gdzie potrzeba.Do Garwolina

Gdy dostałem się na Saską Kępę, było już po czwartej. Oczywiście nikogo z naszych nie znalazłem. Wyszedłem więc z Warszawy sam.

Za mną płonęła Praga, to najnieszczęśliwsze chyba z przedmieść wszystkich stolic świata. Szereg grubych słupów czarnego dymu wzbijał się wężowato ku górze i rozpełzał w kształt niezmiernego wachlarza po pożółkłym od kurzu niebie hen, w górę Wisły.

W tym samym kierunku leci samolot. Na jego skrzydłach i na kadłubie widnieją biało-czerwone szachownice. A więc polski. Już od paru dni nie widziałem polskiego aparatu. Ten jednak sprawia wrażenie smutne, a nawet tragiczne. Leci samotny i tak nisko nad wodą, że idąc wałem nadbrzeżnym, widzi go się nieomal z góry. Kiedyż to widziało się nasze samoloty, bujające wysoko w słońcu?

Mijam świeżo rozbite przez ostatnie naloty wille. Nie ma przy nich żywej duszy. W paru miejscach dostrzegam wielkie kałuże krwi. Tu składano widocznie wydobytych rannych czy trupy.

Na skraju Saskiej Kępy napotykam znowu zaporę przeciwczołgową. Jest obsadzona przez oddział żołnierzy z podporucznikiem na czele. Ośmielony jego inteligentnym i sympatycznym wyglądem, podchodzę doń i przedstawiam się.

– Może i ja mógłbym się tutaj na coś przydać?

Przygląda mi się z widocznym zainteresowaniem, uśmiechając się przy tym przyjemnie, ale zarazem jakby z pewną nieśmiałością.

– O, na pewno. Mamy wielki brak oficerów. Tylko że ja o niczym tutaj nie mogę decydować. Musi się pan zgłosić do majora. To właśnie ten, co w tej chwili wychodzi z tamtej willi.

Przez żelazną furtkę pobliskiej willi przechodzi wysoki i dość tęgi oficer o twarzy pełnej i wygolonej, ujętej wszelako w minę gęstą i nieprzystępną. Zauważyłem już nieraz, że na tego rodzaju fizjognomiach bardzo źle się rysują wyrazy dumy i surowości. Mimo to przystępuję do niego i przedstawiam mu swoją prośbę. Obrzucił mnie niechętnym spojrzeniem:

– Kto pana do mnie przysłał?

– Nikt mnie nie przysłał. Po prostu nie mam karty powołania, a chciałbym się dostać do wojska.

– A dlaczego się pan nie zgłosił do dowództwa miasta?

– Owszem, zgłaszałem się, ale tam nie przyjmują do wojska. Objaśniono mnie, że może mnie przyjmą w Garwolinie, ponieważ jednak widzę właśnie, że Warszawę umacnia się już również od strony Garwolina, więc wolałbym zostać od razu tutaj, oczywiście, jeżeli pan major pozwoli.

Przez cały czas mojego przemówienia major przyglądał się moim zakurzonym butom z widoczną niechęcią. Wreszcie cisnął mi znienacka w twarz surowe spojrzenie i zagadnął szybko:

– Jak to? Więc otrzymał pan rozkaz udać się do Garwolina, a tymczasem chce się pan zatrzymać tutaj?

– Nie otrzymałem żadnego rozkazu. To była tylko informacja.

– To wszystko jedno. W wojsku nie ma informacji, tylko rozkazy.

Nasłuchałem się już dosyć tego rodzaju wątpliwych aforyzmów, toteż odczuwam głęboką niechęć do dyskusji na temat tego ostatniego.

– W każdym bądź razie w tym wypadku nie otrzymałem rozkazu. Owszem, byłbym niezmiernie rad, gdyby mi kto zechciał rozkazywać. Ale jestem oficerem i nie mogę przyjmować rozkazów od podoficera.

– A w ten czy inny sposób powiedziano panu, żeby pan poszedł do Garwolina?

– Jeżeliby pan major przyjął mnie do swojego oddziału, nie potrzebowałbym tam wcale chodzić.

– A dlaczego chce się pan koniecznie dostać właśnie do mojego oddziału?

– Po prostu dlatego, że spotkałem go w gotowości bojowej i na linii umocnień. Po cóż więc mam iść dalej, być może w ręce Niemców. Po to przecie idę do wojska, żeby walczyć na froncie.

– Co pana obchodzą umocnienia? Gdzie i w jakim celu robi się umocnienia, to nie powinno obchodzić ani pana, ani nikogo.

Zaciskam zęby. Nie mogę się oprzeć myśli, że zwyczaj używania oficerów do służby wewnętrznej i dyplomatycznej wykoślawił w pewien sposób ich psychikę. Z żadnym z nich niepodobna rozmówić się „po żołniersku”. Postanawiam więc zakończyć tę do niczego już nieprowadzącą rozmowę.

– Więc nie przyjmie mnie pan major?

– Owszem, jeśli pokaże mi pan przydział do mojego oddziału.PRZYPISY

¹ M a r i a D a l e w s k a I°v. Dehnelowa (1901–1991) – żona Stanisława Rembeka od 1935 roku.

² M a r i a S t ę p n i e w s k a z d. Dehnel (1931–2018) oraz A n n a D e h n e l – córki żony Rembeka z Augustem Dehnelem. Andzia – służąca Rembeków.

³ R o m a n U m i a s t o w s k i (1893–1982) – pułkownik WP, historyk wojskowości, geograf, powieściopisarz. 6 września 1939 roku w nocy – jako szef propagandy w Sztabie Naczelnego Wodza – wezwał wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, a dotychczas niepowołanych do wojska, do bezzwłocznego opuszczenia stolicy i udania się na wschód, gdzie mieli zostać zmobilizowani. Apel ten wywołał panikę: przed świtem 7 września tysiące osób zaczęły opuszczać miasto; w efekcie Umiastowski został odwołany z funkcji szefa propagandy.

⁴ Władysław Sikorski, Przyszła wojna. Jej możliwości i charakter oraz związane z nimi zagadnienia obrony kraju, Warszawa 1934.

⁵ Tu: pojazd kolejki podmiejskiej.

⁶ El Kantar (właśc. Al-Kantara, Kantara, Al-Qantara) – portowe miasto w północno-wschodnim Egipcie.

⁷ Hurdycja – w średniowiecznym budownictwie obronnym drewniany ganek, znajdujący się w górnej części murów obronnych.

⁸ RKU – Rejonowa Komisja Uzupełnień.

⁹ W Berezie Kartuskiej w latach 1934–1939 mieścił się obóz przeznaczony głównie dla więźniów politycznych, przeciwników rządu, m.in. endeków, komunistów oraz nacjonalistów ukraińskich.

¹⁰ Zenitówka – działo przeciwlotnicze.

¹¹ Piławce (Pilawka) – wieś (obecnie w Ukrainie), miejsce bitwy między wojskami polskimi i zbuntowanymi Kozakami pod wodzą Chmielnickiego w roku 1648. Mimo przewagi liczebnej Polacy, ulegając panice na wieść o rzekomej ucieczce swoich wodzów, ponieśli klęskę.

¹² W a l e r i a n C z u m a (1890–1962) – generał WP, dowódca obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku.

¹³ Pallada (mit.) – przydomek Ateny, w mitologii greckiej patronki m.in. mądrości i wojny sprawiedliwej.

¹⁴ J a n i n a K u l c z y c k a - S a l o n i (1912–1998) – historyk literatury polskiej, profesor UW, w latach 1937–1949 zamężna z Juliuszem Salonim.

¹⁵ J u l i u s z S a l o n i (1891–1963) – historyk literatury polskiej, nauczyciel w warszawskich szkołach średnich. W roku 1930 obronił doktorat na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy Styl i kompozycja „Nocy Listopadowej” Stanisława Wyspiańskiego. Był inicjatorem i redaktorem dwumiesięczników „Polonista” (1930–1939) oraz „Życie Literackie” (1937–1939). Pomógł w wydaniu W polu, opracował (ze współautorami) kilka podręczników szkolnych, w których znalazły się fragmenty prozy Rembeka. W czasie II wojny Saloni przebywał w Warszawie, ucząc zarówno w jawnych szkołach zawodowych, jak i w szkolnictwie tajnym. Współpracował też z konspiracyjnym socjalistycznym czasopismem „Gwardia”. Był także głównym lektorem założonego w czasie wojny przez Zbigniewa Mitznera domu wydawniczego „Wisła”, który wiosną 1943 roku rozpoczął tajną akcję skupywania rękopisów od pisarzy z myślą o ich wydaniu w czasie pokoju. Na liście osób, z którymi zawarto takie umowy, był także Rembek (por. Z. Nałkowska, Dzienniki V. 1939–1944, oprac., wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 1996, s. 469). Po powstaniu warszawskim Saloni znalazł się w Lublinie, gdzie uczestniczył w prowadzonych przez PKWN pracach organizacyjnych w dziedzinie oświatowej i wydawniczej. Potem pracował na Uniwersytecie Łódzkim oraz w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej.

¹⁶ Pelagia Kulczycka z d. Sorokin.

¹⁷ Dobosz Grześ – piosenka marszowa z roku 1934, muzyka Tadeusz Sygietyński, słowa Antoni Bogusławski.

¹⁸ Z y g m u n t A d a m S a l o n i (ur. 1938) – wiele lat potem został językoznawcą, profesorem UW.