Jak myśleć, nie używając mózgu - ebook

PRZEDMOWA

Przed­mowa

Gdy pisze się książkę o tym, jak lepiej myśleć, nasze źró­dła – kogni­ty­wi­ści, psy­cho­lo­go­wie, bio­lo­dzy, neu­ro­nau­kowcy, filo­zo­fo­wie i inni znawcy tematu – zdają się nie­kiedy prze­ma­wiać wprost do nas:

– Ej ty! Ty, co piszesz tę książkę! – zacze­piają.

Prze­ko­nują, naga­bują, zapew­niają, deba­tują, ostrze­gają i napo­mi­nają. Kiedy przed­stawi się ich zale­ce­nia czy­tel­ni­kom, dopy­tują się docie­kli­wie:

– A czy ty sto­su­jesz się do wła­snych rad?

W taką wła­śnie wymianę zdań wcią­gnął mnie autor tek­stu napi­sa­nego ponad sto trzy­dzie­ści lat temu. Ude­rzyło mnie, jak bli­ska była mi przed­sta­wiona przez niego idea pomimo dzie­lą­cej nas prze­pa­ści czasu i prze­strzeni. Cho­dziło o wyjąt­kowo onie­śmie­la­ją­cego jego­mo­ścia: nie­miec­kiego filo­zofa Frie­dri­cha Nie­tz­schego, zna­nego z suro­wego spoj­rze­nia i sumia­stego wąsa, któ­rego nie powsty­dziłby się nie­je­den komik­sowy zło­czyńca.

Nie­tz­sche kąśli­wie zauwa­żył: „Och, jak szybko odga­du­jemy, jak ktoś do myśli swych doszedł, czy sie­dząc przed kała­ma­rzem, ze zgnie­cio­nym brzu­chem, z głową schy­loną nad papie­rem, och, jak szybko też zała­twiamy się z jego książką! Zgnie­cione wnętrz­no­ści zdra­dzą się, można iść o zakład, tak samo zdra­dzi się powie­trze pokoju, pułap pokoju, cia­snota pokoju”K1. Po prze­czy­ta­niu tego frag­mentu mój pokój nagle wydał mi się dziw­nie cia­sny i duszny.

Na słowa Nie­tz­schego natknę­łam się, pra­cu­jąc nad roz­dzia­łem o wpły­wie ruchu na myśle­nie. Przy­to­czony powy­żej cytat poja­wił się w książce _Filo­zo­fia cho­dze­nia_ autor­stwa współ­cze­snego fran­cu­skiego filo­zofa Frédérica Grosa, który okra­sił go gar­ścią wła­snych prze­my­śleń. Jego zda­niem źró­deł ksią­żek nie należy dopa­try­wać się wyłącz­nie w gło­wach auto­rów: „Trzeba wresz­cie wspo­mnieć o cia­łach auto­rów: ich dło­niach, sto­pach, ramio­nach i nogach. Książka jako wyraz fizjo­lo­gii. W nazbyt wielu książ­kach wyczuwa się ciała zgięte, sie­dzące, wykrzy­wione, skur­czone”K2. Poru­szy­łam się ner­wowo w fotelu, w któ­rym spę­dzi­łam cały ranek.

Gros prze­ko­nuje, że pro­ces twór­czy pobu­dzany jest przez „ciało, które cho­dzi” – które według niego „jest pro­ste i wyprę­żone jak łuk: otwarte ku roz­le­głym prze­strze­niom jak kwiat ku słońcu”K3. Nie­tz­sche zale­cał, jak przy­po­mina Gros, by: „Jak naj­mniej sie­dzieć; nie wie­rzyć żad­nej myśli, która się nie uro­dziła na wol­nem powie­trzu i przy swo­bod­nym ruchu”K4.

Poczu­łam się osa­czona przez obu filo­zo­fów. Wyłą­czy­łam więc lap­topa i wybra­łam się na spa­cer. Nie kie­ro­wa­łam się wyłącz­nie ich zale­ce­niami – na tym eta­pie zbie­ra­nia mate­ria­łów do książki mia­łam już za sobą lek­turę dzie­siąt­ków badań nauko­wych, potwier­dza­ją­cych pozy­tywny wpływ aktyw­no­ści fizycz­nej na sku­pie­nie, pamięć i kre­atyw­ność. Wów­czas jed­nak doświad­czy­łam tego na wła­snej skó­rze: roz­pro­sto­wa­nie kości, nasy­ce­nie oczu mija­nymi obra­zami i pod­nie­sie­nie sobie tętna wpły­nęły na moje myśle­nie. Po powro­cie do biurka z miej­sca zabra­łam się za roz­wią­zy­wa­nie zawi­łego pro­blemu kon­cep­tu­al­nego, który zaprzą­tał mi głowę tego ranka (mogę jedy­nie wyra­zić nadzieję, że moja proza rów­nież „zatrzy­muje i wyraża ener­gię, fizyczny ruch”, jak to okre­ślił Gros)K5. Czy mój mózg pora­dził sobie samo­dziel­nie z tym zada­niem, czy też nie­zbędne było wspar­cie ze strony nóg?

Wma­wia się nam, że mózg jest jedy­nym sub­stra­tem umy­słu – odizo­lo­waną od oto­cze­nia prze­strze­nią, w któ­rej zacho­dzą wszyst­kie pro­cesy poznaw­cze, nie tak różną od wewnętrz­nych mecha­ni­zmów zamknię­tych w alu­mi­nio­wej obu­do­wie mojego lap­topa. W tej książce posta­ram się wyka­zać, że umy­słowi bli­żej jest do wiją­cego gniazdo ptaka, jak ten wypa­trzony przeze mnie na spa­ce­rze, który pra­co­wi­cie budo­wał swój dom ze wszyst­kiego, co wpa­dło mu w dziób: gałą­zek, suchych źdźbeł trawy i kawał­ków sznurka. Do ele­men­tów kon­struk­cyj­nych ludz­kiego umy­słu zali­czają się przede wszyst­kim uczu­cia i ruchy ciała, fizyczne prze­strze­nie, w któ­rych uczymy się i pra­cu­jemy, oraz inne umy­sły, z któ­rymi wcho­dzimy w inte­rak­cje: przy­ja­ciele, współ­pra­cow­nicy, kole­dzy i kole­żanki z klasy oraz nauczy­ciele. Nie­kiedy splot wszyst­kich trzech ele­men­tów daje począ­tek nie­zwy­kłym przed­się­wzię­ciom, jak w przy­padku inte­lek­tu­al­nego duetu Amosa Tver­sky’ego i Daniela Kah­ne­mana. Ci wybitni psy­cho­lo­go­wie roz­wi­jali swoje prze­ło­mowe kon­cep­cje heu­ry­styk i błę­dów poznaw­czych – skró­tów men­tal­nych oraz odstępstw od racjo­nal­nego myśle­nia, któ­rym ulega ludzki umysł – pod­czas prze­cha­dzek po tęt­nią­cych życiem uli­cach Jero­zo­limy i wędró­wek po malow­ni­czych wzgó­rzach kali­for­nij­skiego wybrzeża. „Naj­lep­sze pomy­sły w życiu przy­cho­dziły mi do głowy w trak­cie spo­koj­nych spa­ce­rów z Amo­sem” – pod­kre­śla Kah­ne­manK6.

Na temat ludz­kich zdol­no­ści poznaw­czych napi­sano nie­jedną roz­prawę, prze­pro­wa­dzono nie­jedno bada­nie i wysu­nięto nie­jedną teo­rię. Wysiłki te pozwo­liły nam zro­zu­mieć lepiej nas samych. Ogra­ni­cza je jed­nak zało­że­nie, że pro­cesy myślowe zacho­dzą wyłącz­nie wewnątrz mózgu. Znacz­nie mniej uwagi poświę­cono spo­so­bom myśle­nia z wyko­rzy­sta­niem tego, co ofe­ruje ludziom świat – jak uży­wają do tego gestów, notat­ni­ków, zasły­sza­nych histo­rii czy prze­ka­zy­wa­nia wie­dzy innym. Te infor­ma­cje „poza­neu­ro­nalne” kształ­tują nasze myśle­nie, a być może nawet sta­no­wią jeden z jego warun­ków koniecz­nych. Ze świecą szu­kać jed­nak przy­kła­dów takiego podej­ścia do pro­ce­sów poznaw­czych. Więk­szość publi­ka­cji wycho­dzi z zało­że­nia, że nasza _res cogi­tans_ to mózg w słoju – bez­cie­le­sny, ode­rwany od kon­tek­stu sytu­acyj­nego i spo­łecz­nego narządK7. Książki histo­ryczne bajają o wybit­nych jed­nost­kach, które do swo­ich epo­ko­wych prze­my­śleń doszły rze­komo nie­za­leż­nie od oto­cze­nia. Od zawsze ist­niała jed­nak kon­ku­ren­cyjna nar­ra­cja – sekretna histo­ria myśle­nia poza mózgiem. Jej boha­te­rami są naukowcy, arty­ści, pisa­rze, lide­rzy, wyna­lazcy i ludzie biz­nesu, któ­rzy uży­wali świata jako budulca do wzno­sze­nia potęż­nych gma­chów myśli. Na kar­tach tej książki wydo­będę tę zapo­mnianą opo­wieść na świa­tło dzienne, przy­wra­ca­jąc jej pra­wo­wite miej­sce pośród innych kon­cep­cji nie­zbęd­nych do peł­nego wyja­śnie­nia nie­sa­mo­wi­tych osią­gnięć inte­lek­tu­al­nych i arty­stycz­nych gatunku ludz­kiego.

Opo­wiem o tym, jak gene­tyczka Bar­bara McC­lin­tock doko­nała nagro­dzo­nych Noblem odkryć, wyobra­ża­jąc sobie, że sama „kur­czy się” do wiel­ko­ści bada­nych chro­mo­so­mów roślin, oraz o tym, jak pio­nierka psy­cho­te­ra­pii i kry­tyczka spo­łeczna Susie Orbach odczy­ty­wała uczu­cia swo­ich pacjen­tów, sku­pia­jąc się na wewnętrz­nych sygna­łach wysy­ła­nych przez jej wła­sne ciało (wyko­rzy­stu­jąc zdol­ność inte­ro­cep­cji). Przyj­rzymy się temu, jak bio­log James Wat­son, uży­wa­jąc wła­sno­ręcz­nie zro­bio­nych kar­to­no­wych modeli, usta­lił, że łań­cu­chy DNA two­rzą struk­turę podwój­nej helisy, oraz temu, jak histo­ryk Robert Caro śle­dzi prze­bieg życia boha­te­rów swo­ich bio­gra­fii za pomocą mister­nej mapy, zaj­mu­ją­cej całą ścianę jego gabi­netu. Prze­ko­namy się, jak wiru­so­log Jonas Salk prze­ła­mał impas w opra­co­wy­wa­niu szcze­pionki prze­ciw polio, czer­piąc inspi­ra­cję z wędró­wek po XIII-wiecz­nym wło­skim klasz­to­rze, oraz jak malarz Jack­son Pol­lock zapo­cząt­ko­wał rewo­lu­cję w sztuce, prze­pro­wa­dza­jąc się z miesz­ka­nia w tłocz­nym cen­trum nowo­jor­skiego Man­hat­tanu do wiej­skiego domku skry­tego pośród zie­leni na połu­dnio­wej czę­ści wyspy Long Island. Dowiemy się rów­nież, jak reży­ser Brad Bird stwo­rzył dla stu­dia Pixar współ­cze­sne kla­syki kina ani­mo­wa­nego takie jak _Rata­tuj_ oraz _Inie­ma­mocni_, wda­jąc się w zacie­kłe dys­ku­sje ze swoim wie­lo­let­nim pro­du­cen­tem fil­mo­wym, a także jak fizyk i nobli­sta Carl Wie­man pojął, że klu­czem do zro­bie­nia ze stu­den­tów praw­dzi­wych naukow­ców jest zachę­ca­nie ich do roz­mów mię­dzy sobą.

Takie histo­rie zadają kłam powszech­nie przyj­mo­wa­nemu poglą­dowi, że mózg potrafi, a nawet musi, robić to wszystko sam; są żywym świa­dec­twem, że jest wręcz prze­ciw­nie – że myślimy naj­spraw­niej, kiedy uży­wamy do tego naszych ciał i wspie­ramy się na ota­cza­ją­cych nas ludziach oraz prze­strze­niach. Podob­nie jak w przy­padku pochwały cho­dze­nia wygło­szo­nej przez Nie­tz­schego sku­tecz­ność myśle­nia poza mózgiem znaj­duje opar­cie w dowo­dach nie tylko aneg­do­tycz­nych, ale i empi­rycz­nych. Wyniki otrzy­mane z trzech powią­za­nych ze sobą pro­gra­mów badaw­czych dobit­nie poka­zują, że pocze­sne miej­sce pośród pro­ce­sów poznaw­czych zaj­mują zasoby poza­neu­ro­nalne.

Po pierw­sze, mamy bada­nia nad _pozna­niem ucie­le­śnio­nym_, zgłę­bia­jące rolę odgry­waną przez ciało w myśle­niu: na przy­kład to, jak wyko­ny­wa­nie gestów zwięk­sza płyn­ność mowy oraz pogłę­bia zro­zu­mie­nie pojęć abs­trak­cyj­nych. Po dru­gie, pro­wa­dzone są bada­nia nad _pozna­niem usy­tu­owa­nym_, które ana­li­zują wpływ oto­cze­nia na myśle­nie: przy­kła­dowo to, jak ele­menty prze­strzenne stwa­rza­jące poczu­cie przy­na­leż­no­ści lub kon­troli popra­wiają funk­cjo­no­wa­nie jed­nostki. I po trze­cie, ist­nieje też pro­gram badaw­czy sku­piony na _pozna­niu roz­pro­szo­nym_, który pod lupę bie­rze myśle­nie gru­powe. Jego przed­sta­wi­ciele pró­bują na przy­kład wyja­śnić, jak współ­pra­cu­jące ze sobą osoby koor­dy­nują swoje indy­wi­du­alne obszary spe­cja­li­za­cji (w pro­ce­sie zwa­nym _pamię­cią trans­ak­tywną_) i dla­czego efekty pracy grupy są więk­sze niż suma wkła­dów jej poszcze­gól­nych człon­ków (zja­wi­sko to nazy­wane jest _inte­li­gen­cją zbio­rową_).

Przez ponad dwa­dzie­ścia lat pracy jako dzien­ni­karka naukowa rela­cjo­no­wa­łam naj­now­sze donie­sie­nia z psy­cho­lo­gii oraz kogni­ty­wi­styki, z rosną­cym pod­eks­cy­to­wa­niem obser­wu­jąc postępy doko­ny­wane w ramach tych dys­cy­plin. Kolejne bada­nia zda­wały się suge­ro­wać, że źró­deł ludz­kiej inte­li­gen­cji należy szu­kać poza czaszką. Bez wąt­pie­nia była to śmiała teza, któ­rej przy­ję­cie odmie­ni­łoby nasze postrze­ga­nie szkol­nic­twa, śro­do­wi­ska pracy i codzien­nego życia. Sęk jed­nak w tym, że ten nowy kie­ru­nek nie miał wspól­nych pod­wa­lin teo­re­tycz­nych ani meto­do­lo­gicz­nych – nie ist­niał żaden para­dyg­mat spa­ja­jący wyniki zróż­ni­co­wa­nych pro­gra­mów badaw­czych. Zaan­ga­żo­wani w nie bada­cze publi­ko­wali wyniki swo­ich docie­kań w róż­nych cza­so­pi­smach nauko­wych i przed­sta­wiali je na osob­nych kon­fe­ren­cjach, a pre­zen­to­wane wnio­ski rzadko wycho­dziły poza obszar spe­cja­li­za­cji ich auto­rów. Czy te intry­gu­jące, z pozoru nie­po­wią­zane odkry­cia da się zebrać w spójną całość?

Po raz kolejny z pomocą przy­szedł mi filo­zof: tym razem był to Andy Clark, pro­fe­sor na Uni­wer­sy­te­cie Sus­sex w Wiel­kiej Bry­ta­nii. W roku 1998 napi­sał wspól­nie z Davi­dem Chal­mer­sem, rów­nież filo­zofem, arty­kuł zaty­tu­ło­wany _The Exten­ded Mind_ (Umysł roz­sze­rzony), który roz­po­czyna się złud­nie pro­stym pyta­niem: „Gdzie koń­czy się umysł, a zaczyna reszta świata?”. Auto­rzy zauwa­żają w nim, że umysł zwy­kło się postrze­gać jako osa­dzony wewnątrz czaszki. Ich zda­niem jed­nak „skóra i kość nie okry­wają żad­nej świę­to­ści”. Ele­menty świata zewnętrz­nego mogą słu­żyć nam za men­talne „roz­sze­rze­nia”, otwie­ra­jące drogę do spo­so­bów myśle­nia nie­do­stęp­nych dla samego mózguK8.

Clark i Chal­mers sku­pili się na tym, jak umysł może zostać roz­sze­rzony za pomocą osią­gnięć tech­niki. Z początku wielu myśli­cieli uzna­wało to podej­ście za wydu­mane i nie­do­rzeczne. Wystar­czyło led­wie kilka lat, by ich sto­su­nek zmie­nił się dia­me­tral­nie: wraz z upo­wszech­nie­niem się smart­fo­nów, ocho­czo wyko­rzy­sty­wa­nych do odcią­ża­nia wła­snej pamięci, tech­niczne roz­sze­rze­nia men­talne stały się oczy­wi­sto­ścią (filo­zof Ned Block lubi pod­kre­ślać, że teza Clarka i Chal­mersa była fał­szywa w momen­cie jej sfor­mu­ło­wa­nia w roku 1998, lecz z cza­sem stała się praw­dziwaK9. Być może nastą­piło to w roku 2007, kiedy Apple zapre­zen­to­wał pierw­szego iPhone’a).

Już w swoim pio­nier­skim arty­kule Clark i Chal­mers suge­ro­wali ist­nie­nie także innego rodzaju roz­sze­rzeń: „A co ze spo­łecz­nie roz­sze­rzo­nym pozna­niem? Czy na stany men­talne jed­nostki mogą skła­dać się stany innych osób z ich oto­cze­nia? Wydaje się to moż­liwe, przy­naj­mniej w teo­rii”K10. Przez lata Clark roz­wi­jał swoją kon­cep­cję, roz­bu­do­wu­jąc kata­log ele­men­tów świata zewnętrz­nego mogą­cych słu­żyć za roz­sze­rze­nia dla umy­słu. Zauwa­żył, że gesty i inne ruchy ciała odgry­wają „istotną rolę w roz­sze­rzo­nym ukła­dzie neu­ro­nalno-cie­le­snym”K11; zwra­cał uwagę na ludzką skłon­ność do ota­cza­nia się „prze­strze­niami wytwo­rzo­nymi”, pro­jek­to­wa­nymi tak, by „uła­twiać naszym mózgom prze­pro­wa­dza­nie obli­czeń wyma­ga­nych pod­czas roz­wią­zy­wa­nia zło­żo­nych pro­ble­mów”K12. W wielu kolej­nych arty­ku­łach i książ­kach Clark prze­pro­wa­dzał prze­ni­kliwą kry­tykę per­spek­tywy neu­ro­cen­trycz­nej – poglądu gło­szą­cego, że myśle­nie zacho­dzi wyłącz­nie w mózgu – zastę­pu­jąc ją kon­cep­cją roz­sze­rze­nia, w któ­rej bogate zasoby świata wple­cione zostają w osnowę naszych wła­snych myśliK13.

Mnie to prze­ko­nało. Sta­łam się neo­fitką teo­rii umy­słu roz­sze­rzo­nego; na dobre zawład­nęła ona moją wyobraź­nią. Ni­gdy wcze­śniej w ciągu wielu lat mojej dzien­ni­kar­skiej kariery nie natknę­łam się na ideę, która odci­snę­łaby się rów­nie głę­boko na moim życiu, zmie­nia­jąc moje podej­ście do pracy, wycho­wa­nia dzieci i codzien­nej rutyny. Stało się dla mnie jasne, że śmiała teza Clarka była czymś wię­cej niż tylko ezo­te­rycz­nym eks­pe­ry­men­tem myślo­wym wysnu­tym przez filo­zofa tkwią­cego w wieży z kości sło­nio­wej. Była to przede wszyst­kim zachęta do uspraw­nie­nia wła­snego rozu­mo­wa­nia. Kata­lo­gu­jąc dzie­siątki potwier­dzo­nych naukowo tech­nik myśle­nia poza mózgiem, sama gor­li­wie wpro­wa­dza­łam je w życie.

Obej­mują one metody tre­no­wa­nia zmy­słu inte­ro­cep­cji, poka­zu­jące, jak kie­ro­wać się wewnętrz­nymi sygna­łami ciała w podej­mo­wa­niu decy­zji i zbie­ra­niu myśli, a także wska­zówki, jak popra­wić pamięć oraz uwagę za pomocą aktyw­no­ści fizycz­nej lub wła­ści­wych gestów. W bada­niach nad umy­słem roz­sze­rzo­nym odnaj­dziemy instruk­cje, jak wyko­rzy­stać czas spę­dzony na obco­wa­niu z naturą do przy­wra­ca­nia sku­pie­nia i pobu­dza­nia kre­atyw­no­ści oraz jak pro­jek­to­wać prze­strze­nie do pracy i nauki, by zwięk­szały naszą pro­duk­tyw­ność i wydaj­ność. W kolej­nych roz­dzia­łach omó­wię bada­nia nad for­mami zor­ga­ni­zo­wa­nych inte­rak­cji spo­łecz­nych, w któ­rych zdol­no­ści poznaw­cze innych ludzi wspo­ma­gają nasze wła­sne. Pły­nące z tych badań wnio­ski mogą wska­zać nam rów­nież metody uze­wnętrz­nie­nia i dyna­micz­nego roz­wi­ja­nia wła­snych myśli – skła­nia­jąc nas do przy­ję­cia stylu myśle­nia, który pod wzglę­dem wydaj­no­ści prze­wyż­sza ten pole­ga­jący na robie­niu wszyst­kiego w gło­wie.

Z cza­sem zda­łam sobie sprawę, że naby­wam nowy sys­tem wie­dzy – rów­nie nie­zbędny, co ten wpo­jony mi w szkole i na stu­diach, choć prak­tycz­nie nie­obecny w kla­sach czy na salach wykła­do­wych. Przez wszyst­kie lata edu­ka­cji nie uczy się nas, jak myśleć poza mózgiem. Nikt nie poka­zuje nam, jak zaprząc do inte­lek­tu­al­nych przed­się­wzięć swoje ciało i ota­cza­jącą je prze­strzeń ani jak wes­przeć się na umy­słach innych ludzi. Cel ten jest na wycią­gnię­cie ręki: wystar­czy jedy­nie wie­dzieć, gdzie szu­kać dro­go­wska­zów, które do niego pro­wa­dzą. Nauczy­cie­lami będą nam arty­ści, naukowcy i pisa­rze, któ­rzy opra­co­wali na wła­sny uży­tek metody takiego myśle­nia, oraz bada­cze, któ­rzy po latach w końcu zde­cy­do­wali się uczy­nić je obiek­tem swo­ich ana­liz.

Jeśli o mnie cho­dzi, jestem prze­ko­nana, że ni­gdy nie uda­łoby mi się ukoń­czyć tej książki, gdyby nie omó­wione w niej tech­niki. Nie raz zda­rzało mi się oczy­wi­ście wra­cać do sta­rych nawy­ków, wtło­czo­nych mi do głowy przez kul­turę. Zanim tam­tego pamięt­nego ranka zain­ter­we­nio­wał Nie­tz­sche, włą­czył się u mnie pełny tryb neu­ro­cen­tryczny: pra­co­wa­łam z „głową schy­loną” nad kla­wia­turą, dając mojemu mózgowi nie­za­słu­żony wycisk, zamiast poszu­kać spo­so­bów na roz­sze­rze­nie jego zdol­no­ści. Jestem wdzięczna za kie­ru­nek, który wska­zały mi mate­riały zebrane do tej książki. Mam nadzieję, że w podobny spo­sób uda mi się napro­wa­dzić moich czy­tel­ni­ków na drogę do bar­dziej pro­duk­tyw­nego życia.

Gros, który pod­su­nął mi słowa Nie­tz­schego, uważa, że myśli­ciele powinni poru­szyć swoje ciała i wyru­szyć na poszu­ki­wa­nie „innego świa­tła”. W _Filo­zo­fii cho­dze­nia_ zauważa, że „biblio­teki są zawsze zbyt mroczne”, a dzieła stwo­rzone pośród ich pię­trzą­cych się rega­łów są szare i pozba­wione bla­sku, nato­miast „inne książki odbi­jają ostre gór­skie świa­tło albo migo­ta­nie morza w słońcu”K14. Mam nadzieję, że ta publi­ka­cja rzuci nowe świa­tło na nasze rozu­mie­nie zdol­no­ści poznaw­czych i wnie­sie świeży powiew w inte­lek­tu­alne wysiłki, które podej­mu­jemy jako stu­denci, pra­cow­nicy, rodzice, oby­wa­tele, lide­rzy i twórcy. Nasze spo­łe­czeń­stwo stoi w obli­czu nie­spo­ty­ka­nych wcze­śniej wyzwań. Bez umie­jęt­no­ści spraw­nego myśle­nia szanse, że im podo­łamy, top­nieją. Domi­nu­jący para­dyg­mat neu­ro­cen­tryczny nie wypo­saża nas w narzę­dzia nie­zbędne do sta­wie­nia czoła nowej rze­czy­wi­sto­ści; pro­blemy z pamię­cią, uwagą, moty­wa­cją, samo­za­par­ciem oraz myśle­niem logicz­nym i abs­trak­cyj­nym poja­wiają się na każ­dym kroku. Praw­dzi­wie odkryw­cze kon­cep­cje czy inno­wa­cje są rzad­ko­ścią; ucznio­wie i pra­cow­nicy są coraz mniej zaan­ga­żo­wani w powie­rzane im zada­nia, a zespoły nie potra­fią sku­tecz­nie współ­pra­co­wać ze sobą.

Sądzę, że trud­no­ści te w dużej mie­rze wyni­kają z głę­bo­kiego nie­po­ro­zu­mie­nia co do tego, jak i gdzie zacho­dzi myśle­nie. Dopóki będziemy zado­wa­lać się tech­ni­kami myśle­nia sku­pio­nymi wokół samego mózgu, dopóty nie wyrwiemy się z niskiej orbity tego narządu, przy­cią­ga­ją­cego nas do sie­bie niczym czarna dziura. Się­gnijmy jed­nak poza jego gra­nice, a nasze myśle­nie ule­gnie prze­obra­że­niu, otwie­ra­jąc przed nami prze­stwór nowych moż­li­wo­ści. Nasze umy­sły staną się tak prężne jak nasze ciała, tak prze­wiewne jak nasze prze­strze­nie, tak żywe jak nasze rela­cje z innymi ludźmi – tak pojemne jak świat długi i sze­roki.Rozdział 1. Myślenie zmysłami

Roz­dział 1

Myśle­nie zmy­słami

W trak­cie swo­jej wie­lo­let­niej kariery jako makler gieł­dowy John Coates był świad­kiem cze­goś, co powta­rzało się wie­lo­krot­nieK62. Ten sam sce­na­riusz zisz­czał się w każ­dym banku inwe­sty­cyj­nym, dla któ­rego pra­co­wał: w Gold­man Sachs, Merill Lynch oraz Deut­sche Bank. Coates opra­co­wy­wał dla nich plany zyskow­nych trans­ak­cji, uży­wa­jąc do tego swo­ich umie­jęt­no­ści ana­li­tycz­nych oraz wie­dzy naby­tej w trak­cie stu­diów magi­ster­skich i dok­to­ratu z eko­no­mii na Uni­wer­sy­te­cie w Cam­bridge, a także „infor­ma­cji uzy­ska­nych z licz­nych spra­woz­dań finan­so­wych i sta­ty­styk”. Jego logika zawsze była bez­błędna a eks­per­tyzy nie­pod­wa­żalne. Mimo to jego trans­ak­cje za każ­dym razem gene­ro­wały straty.

Przy­tra­fiały mu się także inne, rów­nie zasta­na­wia­jące sytu­acje. „Kątem oka dostrze­ga­łem wtedy cień nowej moż­li­wo­ści – drogi wio­dą­cej do alter­na­tyw­nej przy­szło­ści. To było led­wie mgnie­nie na obrze­żach świa­do­mo­ści, na moment przy­ku­wa­jące moją uwagę. Ten prze­błysk geniu­szu w połą­cze­niu z sil­nym prze­czu­ciem utwier­dzał mnie jed­nak w prze­ko­na­niu, że scho­dząc z utar­tego szlaku, podej­muję wła­ściwą decy­zję”. Gdy Coates zawie­rzał swo­jej intu­icji, ta zwy­kle spra­wiała, że osią­gał zyski. Wbrew wszel­kim prze­ko­na­niom, które przez lata mu wpa­jano, Coates doszedł do nie­ty­po­wych wnio­sków: „Nie­kiedy do pra­wi­dło­wej oceny sytu­acji nie­zbędne jest wsłu­cha­nie się w infor­ma­cje zwrotne od ciała”.

Zauwa­żył ponadto, że „nie­któ­rzy mają do tego więk­sze pre­dys­po­zy­cje niż inni”. Na dowol­nym par­kie­cie gieł­do­wym na Wall Street „można zna­leźć obda­rzo­nych ponad­prze­ciętną inte­li­gen­cją absol­wen­tów pre­sti­żo­wych uni­wer­sy­te­tów, któ­rzy pomimo prze­ko­nu­ją­cych ana­liz nie zara­biają ani centa. Tym­cza­sem kilka biu­rek dalej sie­dzi makler ze słabą oceną na dyplo­mie wyda­nym przez nie­znaną uczel­nię, który zara­bia kro­cie, ku zdu­mie­niu i poiry­to­wa­niu swo­ich, wyda­wa­łoby się, bar­dziej uzdol­nio­nych kole­gów oraz kole­ża­nek”. Nie­wy­klu­czone, że „zmysł finan­sowy lepiej zara­biających makle­rów może mieć zwią­zek z ich zdol­no­ścią do nada­wa­nia i odbie­ra­nia sygna­łów cie­le­snych”.

Coates dzieli się tymi prze­my­śle­niami w książce _The Hour Between Dog and Wolf_ (Godzina mię­dzy psem a wil­kiem) w któ­rej opi­suje lata spę­dzone na gieł­dzie, czer­piąc przy tym z dość nie­ty­po­wego w tym kon­tek­ście źró­dła wie­dzy: doświad­czeń zdo­by­tych jako prak­ty­ku­jący fizjo­log. Pyta­nia, do jakich dopro­wa­dziła go praca w sek­to­rze finan­so­wym („Czy nie­które osoby mają lep­szą intu­icję niż inne? Czy możemy moni­to­ro­wać infor­ma­cje zwrotne wysy­łane przez ich ciała?”), osta­tecz­nie pochło­nęły go bar­dziej niż same inwe­sty­cje. Coates porzu­cił więc Wall Street, by cał­ko­wi­cie oddać się pracy badaw­czej. W 2016 roku w arty­kule opu­bli­ko­wa­nym w „Scien­ti­fic Reports” przed­sta­wił wyniki badań prze­pro­wa­dzo­nych we współ­pracy z neu­ro­nau­kow­cami oraz psy­chia­trami.

Kie­ru­jąc się prze­świad­cze­niem, że zdol­ność do wyczu­wa­nia ude­rzeń serca odpo­wiada wraż­li­wo­ści na sygnały wewnętrzne, Coates i jego nowi współ­pra­cow­nicy zapro­jek­to­wali eks­pe­ry­ment, w któ­rym grupa makle­rów z lon­dyń­skiej giełdy miała okre­ślić rytm bicia wła­snego serca. Bada­nie wyka­zało, że makle­rzy radzili sobie z tym zada­niem znacz­nie lepiej niż dopa­so­wana pod wzglę­dem wieku i płci grupa kon­tro­lna zło­żona z osób nie­pra­cu­ją­cych w finan­sach. Ponadto makle­rzy potra­fiący naj­bar­dziej pre­cy­zyj­nie poli­czyć liczbę ude­rzeń wła­snego serca zara­biali wię­cej niż pozo­stali i zwy­kle dłu­żej utrzy­my­wali się w zawo­dzie mimo nie­sta­bil­nych, nie­raz gwał­tow­nie zmie­nia­ją­cych się warun­ków na ryn­kach finan­so­wych. W pod­su­mo­wa­niu zespół stwier­dza: „Nasze wyniki suge­rują, że sygnały wytwa­rzane przez ciało – czyli słynne w krę­gach finan­si­stów »prze­czu­cia« – są jed­nym z czyn­ni­ków decy­du­ją­cych o suk­ce­sie inwe­sty­cji gieł­do­wych”. Coates na wła­sne oczy prze­ko­nał się, że osoby spraw­nie poru­sza­jące się w tym śro­do­wi­sku nie­ko­niecz­nie wyróż­nia lep­sze wykształ­ce­nie lub wyż­szy ilo­raz inte­li­gen­cji. Zwy­kle są to „ludzie bar­dziej wyczu­leni na sygnały inte­ro­cep­tywne”K63.

Inte­ro­cep­cja to po pro­stu świa­do­mość wewnętrz­nych sta­nów ciałaK64. Poza recep­to­rami odbie­ra­ją­cymi bodźce zewnętrzne (w siat­kówce gałki ocznej, śli­maku ucha wewnętrz­nego, kub­kach sma­ko­wych na języku czy nabłonku węcho­wym w nosie) dys­po­nu­jemy także recep­to­rami wewnętrz­nymi, które stale prze­sy­łają do mózgu infor­ma­cje na temat samego ciała. Sygnały te mają swoje źró­dło w miej­scach roz­sia­nych po całym ciele: narzą­dach wewnętrz­nych, mię­śniach, a nawet kościach. Wędru­jąc szla­kami ner­wo­wymi, w końcu docie­rają one do mózgu, a kon­kret­nie do struk­tury ana­to­micz­nej zwa­nej wyspą. Tam łączą się z innymi stru­mie­niami danych – naszymi bie­żą­cymi myślami, wspo­mnie­niami oraz infor­ma­cjami czu­cio­wymi – two­rząc zin­te­gro­wany obraz obec­nego stanu ciała, swo­istą inte­ro­cep­tywną migawkę, mówiącą nam „tak się teraz czu­jesz”, a także „to musisz zro­bić, by utrzy­mać stan rów­no­wagi wewnętrz­nej”.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. F. Nie­tz­sche, _Wie­dza rado­sna_, tłum. L. Staff, War­szawa: Jakób Mort­ko­wicz, 1906–1907, s. 334.

2. F. Gros, _Filo­zo­fia cho­dze­nia_, tłum. E. Kaniow­ska, War­szawa: Czarne, 015, s. 24.

3. Tamże.

4. F. Nie­tz­sche, _Ecce homo_, tłum. L. Staff, War­szawa: Jakób Mort­ko­wicz, 1912, s. 29

5. F. Gros, dz. cyt., s. 25.

6. D. Kah­ne­man, _Pułapki myśle­nia_, tłum. P. Szym­czak, Poznań: Media Rodzina, 2012, s. 56.

7. E. Thomp­son, D. Cosmelli, _Brain in a Vat or Body in a World? Bra­in­bo­und Ver­sus Enac­tive Views of Expe­rience_, „Phi­lo­so­phi­cal Topics”, nr 39 (wio­sna 2011), s. 163–80.

8. A. Clark, D. Chal­mers, _The Exten­ded Mind_, „Ana­ly­sis”, nr 58 (sty­czeń 1998), s. 7–19. Ter­min „umysł roz­sze­rzony” ukuty został przez Davida Chal­mersa

9. N. Block, cyt. za: D.J. Chal­mers, _Exten­ded Cogni­tion and Exten­ded Con­scio­usness_, w: _Andy Clark and His Cri­tics_, red. M. Colombo, E. Irvine, M. Sta­ple­ton, New York: Oxford Uni­ver­sity Press, 2019, s. 12.

10. A. Clark, D. Chal­mers, dz. cyt.

11. A. Clark, _Super­si­zing the Mind: Embo­di­ment, Action, and Cogni­tive Exten­sion_, New York: Oxford Uni­ver­sity Press, 2011, s. 131.

12. Tenże, _Embo­died, Situ­ated, and Distri­bu­ted Cogni­tion_, w: _A Com­pa­nion to Cogni­tive Science_, red. W. Bech­tel, G. Gra­ham, Mal­den: Blac­kwell Publi­shing, 1998, s. 510.

13. Tenże, _Super­si­zing the Mind_, s. xxv.

14. F. Gros, dz. cyt., s. 24.

15. A. Madri­gal, _Map­ping the Most Com­plex Struc­ture in the Uni­verse: Your Brain_, „Wired”, 24.01.2000.

16. W.B. Yeats, _Wzru­sze­nie mno­go­ści_, w: _Eseje_, tłum. L. Engel­king, Łódź: Offi­cyna, 2017.

17. Molier , _Miesz­cza­nin szlach­ci­cem_, tłum. T. Boy-Żeleń­ski, War­szawa: Fun­da­cja Nowo­cze­sna Pol­ska, s. 21.

18. A. Clark, _Natu­ral-Born Cyborgs: Minds, Tech­no­lo­gies, and the Future of Human Intel­li­gence_, New York: Oxford Uni­ver­sity Press, 2003, s. 4–5.

19. E. Phi­lips, _Emo Phi­lips Live! At the Hasty Pud­ding The­atre_, New York: HBO Video, 1987.

20. Pisząc frag­ment poświę­cony ENIAC-owi, czer­pa­łam z nastę­pu­ją­cych źró­deł: T. Haigh, M. Prie­stley, C. Rope, _ENIAC in Action: Making and Rema­king the Modern Com­pu­ter_, Cam­bridge: MIT Press, 2016; S. McCart­ney, _ENIAC: The Trium­phs and Tra­ge­dies of the World’s First Com­pu­ter_, New York: Wal­ker Publi­shing, 1999; J. Jen­nings Bar­tik, _Pio­neer Pro­gram­mer: Jean Jen­nings Bar­tik and the Com­pu­ter That Chan­ged the World_, Kirk­sville: Tru­man State Uni­ver­sity Press, 2013; W. Isa­ac­son, _Inno­wa­to­rzy. O tym, jak grupa hake­rów, geniu­szy i geeków wywo­łała cyfrową rewo­lu­cję_, tłum. K. Krzy­ża­now­ski, M. Strą­kow, M. Jóź­wiak, Kra­ków: Insi­gnis, 2016; A. Jacob­sen, _The Pen­ta­gon’s Brain: An Uncen­so­red History of DARPA_, New York: Lit­tle, Brown, 2015; C.D. Mar­tin, _ENIAC: The Press Con­fe­rence That Shook the World_, „IEEE Tech­no­logy and Society Maga­zine”, gru­dzień 1995; S. Levy, _The Brief History of the ENIAC Com­pu­ter_, „Smi­th­so­nian Maga­zine”, listo­pad 2013; D.K. Alli­son, _Using the Com­pu­ter: Epi­so­des Across 50 Years_, refe­rat wygło­szony na kon­fe­ren­cji 24th Annual ACM Com­pu­ter Science Con­fe­rence, luty 1996; T.R. Ken­nedy, _Elec­tro­nic Com­pu­ter Fla­shes Answers, May Speed Engi­ne­ering_, „New York Times”, 14.02.1946; Natio­nal Museum of Ame­ri­can History, _ENIAC Accu­mu­la­tor #2_, wpis na stro­nie Naro­do­wego Muzeum Histo­rii Ame­ry­kań­skiej, https://ame­ri­can­hi­story.si.edu/col­lec­tions/search/object/nmah_334742; Penn Engi­ne­ering, _ENIAC at Penn Engi­ne­ering_, wpis na stro­nie Uni­wer­sy­tetu Pen­syl­wa­nii, https://www.seas.upenn.edu/about/history-heri­tage/eniac/.

21. T.R. Ken­nedy, dz. cyt.

22. J. Jen­nings Bar­tik, dz. cyt., s. 25.

23. T.R. Ken­nedy, dz. cyt.

24. C.D. Mar­tin, _Digi­tal Dre­ams: Public Per­cep­tions About Com­pu­ters_, „ACM Inro­ads”, nr 4 (wrze­sień 2013), s. 34–35.

25. Cyt. za: T. Haigh, M. Prie­stley, C. Rope, dz. cyt.

26. Cyt. za: C.D. Mar­tin, _The Myth of the Awe­some Thin­king Machine_, „Com­mu­ni­ca­tions of the ACM”, nr 36 (kwie­cień 1993), s. 120–133.

27. S.A. Slo­man, Ph.M. Fern­bach, _The Know­ledge Illu­sion: Why We Never Think Alone_, New York: River­head Books, 2017, s. 24–25.

28. L.S. Blac­kwell, _Psy­cho­lo­gi­cal Media­tors of Stu­dent Achie­ve­ment During the Trans­i­tion to Junior High School: The Role of Impli­cit The­ories_, roz­prawa dok­tor­ska, Uni­wer­sy­tet Colum­bia, 2002.

29. L.S. Blac­kwell, K.H. Trze­sniew­ski, C.S. Dweck, _Impli­cit The­ories of Intel­li­gence Pre­dict Achie­ve­ment Across an Ado­le­scent Trans­i­tion: A Lon­gi­tu­di­nal Study and an Inte­rven­tion_, „Child Deve­lop­ment”, nr 78 (sty­czeń–luty 2007), s. 246–263.

30. C.S. Dweck, _Nowa psy­cho­lo­gia suk­cesu_, tłum. A. Czaj­kow­ska, War­szawa: Muza SA, 2014, s. 13.

31. L.S. Blac­kwell, K.H. Trze­sniew­ski, C.S. Dweck, dz. cyt.

32. Zob. C.S. Dweck, dz. cyt.

33. A.L. Duc­kworth, Ch. Peter­son, M.D. Mat­thews, D.R. Kelly, _Grit: Per­se­ve­rance and Pas­sion for Long-Term Goals_, „Jour­nal of Per­so­na­lity and Social Psy­cho­logy”, nr 92 (czer­wiec 2007), s. 1087–1101.

34. A.L. Duc­kworth, _Upór: Potęga pasji i wytrwa­ło­ści_, tłum. P. Cie­ślak, Łódź: Galak­tyka, 2016, s. 197.

35. E. Pasqu­inelli, _Neu­ro­my­ths: Why Do They Exist and Per­sist?_, „Mind, Brain, and Edu­ca­tion”, nr 6 (maj 2012), s. 89–96.

36. M. Cobb, _The Idea of the Brain: The Past and Future of Neu­science_, New York: Basic Books, 2020.

37. J.R. Searle, _Minds, Bra­ins and Science_, Cam­bridge: Harvard Uni­ver­sity Press, 1984, s. 44.

38. J.H. Kel­logg, _First Book in Phy­sio­logy and Hygiene_, New York: Har­per & Bro­thers, 1888, s. 106.

39. S.J. Gould, _The Misme­asure of Man_, New York: W.W. Nor­ton, 1996, s. 27.

40. P. Bloom, _Descar­tes’ Baby: How the Science of Child Deve­lop­ment Expla­ins What Makes Us Human_, New York: Nor­ton, 2004, s. 48.

41. P. Sae-jin, _Power Firm Seeks Every Method to Keep Mag­pies Off Power Poles_, „Aju Busi­ness Daily”, 03.07.2018.

42. D.C. Geary, _Reflec­tions of Evo­lu­tion and Cul­ture in Chil­dren’s Cogni­tion: Impli­ca­tions for Mathe­ma­ti­cal Deve­lop­ment and Instruc­tion_, „Ame­ri­can Psy­cho­lo­gist”, nr 50 (sty­czeń 1995), s. 24–37.

43. J.R. Flynn, _Mas­sive IQ Gains in 14 Nations: What IQ Tests Really Measure_, „Psy­cho­lo­gi­cal Bul­le­tin”, nr 101 (marzec 1987), s. 171–191.

44. J.R. Flynn, M. Shayer, _IQ Dec­line and Pia­get: Does the Rot Start at the Top?_, „Intel­li­gence”, nr 66 (sty­czeń 2018), s. 112–121.

45. N.S. Fitz, P.B. Reiner, _Time to Expand the Mind_, „Nature”, nr 531 (marzec 2016), s. S9.

46. Lumos Labs, mate­riały pra­sowe, https://www.lumo­sity.com/en/reso­ur­ces/.

47. B. Sto­ja­no­ski i in., _Tar­ge­ted Tra­ining: Conver­ging Evi­dence Aga­inst the Trans­fe­ra­ble Bene­fits of Online Brain Tra­ining on Cogni­tive Func­tion_, „Neu­rop­sy­cho­lo­gia”, nr 117 (sier­pień 2018), s. 541–450.

48. D.J. Simons i in., _Do ‘Brain-Tra­ining’ Pro­grams Work?_, „Psy­cho­lo­gi­cal Science in the Public Inte­rest”, nr 17 (paź­dzier­nik 2016), s. 103–186.

49. N.D. Aksayli, G. Sala, F. Gobet, _The Cogni­tive and Aca­de­mic Bene­fits of Cog­med: A Meta-Ana­ly­sis_, „Edu­ca­tio­nal Rese­arch Review”, nr 27 (czer­wiec 2019), s. 229–243.

50. J.W. Kable i in., _No Effect of Com­mer­cial Cogni­tive Tra­ining on Brain Acti­vity, Cho­ice Beha­vior, or Cogni­tive Per­for­mance_, „Jour­nal of Neu­ro­science”, nr 37 (sier­pień 2017), s. 7390–7402.

51. G. Sala i in., _Wor­king Memory Tra­ining Does Not Enhance Older Adults’ Cogni­tive Skills: A Com­pre­hen­sive Meta-Ana­ly­sis_, „Intel­li­gence”, nr 77 (listo­pad–gru­dzień 2019), s. 1–13.

52. Fede­ralna Komi­sja Han­dlu (FTC), _Lumo­sity to Pay $2 Mil­lion to Set­tle FTC Decep­tive Adver­ti­sing Char­ges for Its ‘Brain Tra­ining’ Pro­gram_, mate­riały pra­sowe udo­stęp­nione na stro­nie FTC, 05.01.2016, https://www.ftc.gov/news-events/press-rele­ases/2016/01/lumo­sity-pay-2-mil­lion-set­tle-ftc-decep­tive-adver­ti­sing-char­ges.

53. M. Husain, M.A. Mehta, _Cogni­tive Enhan­ce­ment by Drugs in Health and Dise­ase_, „Trends in Cogni­tive Scien­ces”, nr 15 (sty­czeń 2011), s. 28–36.

54. Ch. Farr, _This Start-Up Raised Mil­lions to Sell ‘Brain Hac­king’ Pills, but Its Own Study Found Cof­fee Works Bet­ter_, CNBC, 30.11.2017.

55. M.J. Farah, _The Unk­nowns of Cogni­tive Enhan­ce­ment: Can Science and Policy Catch Up with Prac­tice?_, „Science”, nr 350 (paź­dzier­nik 2015), s. 379–380.

56. A. Clark, wywiad prze­pro­wa­dzony przez N. Mit­chell, _Natu­ral Born Cyborgs: Minds, Tech­no­lo­gies, and the Future of Human Intel­li­gence_, „All in the Mind”, Austra­lian Bro­ad­ca­sting Com­pany,18.05.2003.

57. Tamże, s. 4, 10.

58. A. Clark, D. Chal­mers, _The Exten­ded Mind_, „Ana­ly­sis”, nr 58 (sty­czeń 1998), s. 7–19.

59. J. Bag­gini, _A Piece of iMe: An Inte­rview with David Chal­mers_, „The Phi­lo­so­phers’ Maga­zine”, nr 43 (2008).

60. K. Anders Erics­son, R.T. Krampe, C. Tesch-Römer, _The Role of Deli­be­rate Prac­tice in the Acqu­isi­tion of Expert Per­for­mance_, „Psy­cho­lo­gi­cal Review”, nr 100 (lipiec 1993), s. 363–406.

61. P.P. Maglio, M.J. Wenger, A.M. Cope­land, _The Bene­fits of Epi­ste­mic Action Outwe­igh the Costs_, refe­rat wygło­szony na kon­fe­ren­cji 25th Annual Con­fe­rence of the Cogni­tive Science Society, lipiec–sier­pień 2003.

62. J. Coates, _The Hour Between Dog and Wolf: Risk Taking, Gut Feelings, and the Bio­logy of Boom and Bust_, New York: Pen­guin Press, 2012. Frag­ment poświę­cony pracy Johna Coatesa na Wall Street opra­co­wa­łam na pod­sta­wie tego źró­dła. Stam­tąd też (s. 98, 119) pocho­dzą poniż­sze cytaty.

63. N. Kan­da­samy i in., _Inte­ro­cep­tive Abi­lity Pre­dicts Survi­val on a Lon­don Tra­ding Floor_, „Scien­ti­fic Reports”, nr 6 (wrze­sień 2016).

64. Zob. A.D. (Bud) Craig, _Inte­ro­cep­tion: The Sense of the Phy­sio­lo­gi­cal Con­di­tion of the Body_, „Cur­rent Opi­nion in Neu­ro­bio­logy”, nr 13 (sier­pień 2003), s. 500–505.