Kaszubska Madonna - ebook

Jerzy Limon

Kaszubska Madonna

Być może niezupełnie przypadkowo Dyrekcja Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk zwróciła się do mnie z propozycją opracowania i przygotowania do druku dość nietypowego rękopisu (nr kat. Ms 240550). Nietypowość ta, ba, pewna nawet zagadkowość, wynika z faktu, iż rękopis ten, liczący około 200 luźnych i przeważnie nie­ponumerowanych kartek formatu A4, pokrytych drobnym i często nieczytelnym pismem, znaleziono któregoś letniego dnia 1985 roku w Czytelni Naukowej (na miejscu numer 19). Dla bibliotekarzy czy archiwistów znaleziska tego typu to nie nowina, szkopuł jednak w tym, że jak wynika z jego pobieżnej choćby lektury, jest to rękopis współczesny, a ponadto nie został on zdeponowany w Bibliotece, lecz pozostawiony w Czytelni czy to na skutek roztargnienia autora (do dziś nie udało się jego tożsamości ustalić), czy też celowo przez niego tam porzucony. Jedno nie ulega wątpliwości: materiał ten sprawia wrażenie skończonego bądź prawie skończonego (w paru miejscach tekst się gwałtownie urywa); nasuwa się przypuszczenie, że parę kartek gdzieś się zawieruszyło. Ponieważ w ostatnim rozdziale jest również i o mnie mowa, co było – przyznać muszę – niemałym dla mnie zaskoczeniem, postanowiłem pozostawić odnośne fragmenty bez jakiego­kolwiek komentarza. Mogę tylko dodać, że byłoby to w wielu miejscach konieczne, gdyż – dla przykładu – nigdy opowiadania pod tytułem „Kaszubska Madonna” nie napisałem (natomiast wykorzystałem ten tytuł dla całości, autor bowiem – zapewne przez niedopatrzenie – pozostawił swe dzieło bez tytułu). Innych nieścisłości nie prostuję, gdyż ingerencja wydawcy w tekst byłaby zbyt duża. Dla łatwiejszej lektury postanowiłem też ograniczyć liczbę przypisów do niezbędnego minimum, pozostawiając je – za autorem – w tekście głównym.

Korzystając z okazji, pragnę bardzo serdecznie podziękować za życzliwość i pomoc pracownikom Czytelni Naukowej, a także prof. prof. Andrzejowi Kopcewiczowi i Tomaszowi Krzeszowskiemu, których cenne uwagi umożliwiły ukończenie tej żmudnej pracy. Dziękuję także markizowi Orii, który osobiście patronował całemu przedsięwzięciu.

J. L.

Gdańsk, sierpień 1986I

Kiedy w ostatniej ćwierci XX wieku co bardziej rozsądni historycy sztuki przestali się już rozpisywać na temat polskości czy niemieckości Gdańska, a miasto nie po raz pierwszy w swych burzliwych dziejach stało się głoś­ne na świecie, choć może po raz pierwszy jako Gdańsk właśnie, a nie Danzig, więc kiedy z prac historyków sztuki dotyczących Gdańska i regionu zaczęły znikać wątki nacjo­nalistyczne, czy też jak niektórzy wolą – patriotyczne (co oczywiście zależy od narodowości danego badacza), natrafiono wówczas ponownie na ślad Pięknej Madonny z okolic Rozewia, która zafascynowała swoją innością wszystkich, którzy jej historię próbo­wali zgłębić. Niestety, od razu należy wyjaśnić, że rzeźba ta nie zachowała się do naszych czasów, gdyż ślad po niej zaginął gdzieś pod koniec XVIII wieku i jedynie należy sobie życzyć, by odnalazła się kiedyś w zbiorach jakiegoś bogacza­-kolekcjonera w Dallas albo w Singapurze. Nie można bowiem poważnie traktować lokalnej legendy, żywej do dziś, wedle której owa Piękna Madonna ma w cudowny sposób powrócić w okolice Rozewia, że ma wypłynąć z morza, by ponownie wziąć pod opiekę swój wybrany lud, wystawiony również i w ostatnim czasie na kolejną wielką próbę wiary i wierności. Tak więc dzieło to znamy tylko z paru zdawkowych opisów oraz z wielu innych przekazów tylko pośrednio z nim zwią­zanych. Ale i tak nie doczekały się one do tej pory syntetycznego opracowania i tę lukę niniejsze studium ma uzupełnić. Znakomita większość zachowanych źródeł znajduje się w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk, instytucji szacownej i znanej w świecie naukowym z bezcennych zbiorów staro­druków i ręko­pisów, a założonej przed czterema wiekami – jako Biblioteka Senatu Gdańskiego – przez pewnego włoskiego arystokratę, którego olejny portret z 1597 roku wisi do dziś w Czytelni Naukowej tejże biblioteki. Świadczy to niewątpliwie o wdzięczności, jaką gdańszczanie czują dla fundatora tak ważnej dla kultury miasta placówki, wdzięcz­ności przez czas i obyczaje niezatartej. Zaskarbił sobie ten człowiek i naszą wdzięczną pamięć, gdyż bez niego nie natrafiono by na ślad kaszubskiej Madonny, i to z dwóch przynajmniej powodów: po pierwsze, założył on bibliotekę w Gdańsku, a bez niej nie mielibyśmy dostępu do źródeł historycznych dotyczących tej unikatowej na ziemiach Polski rzeźby; a po drugie, pewien epizod w jego życiu, o którym dowiadujemy się właśnie z owych źródeł, złączył go na wieki nie tylko z biblioteką czy Gdańskiem, ale i z samą Madonną. Można dodać i po trzecie, że bez markiza z wielu względów napisanie tej pracy byłoby niemożliwe. Jest w tym nieco ironii losu, włoski arystokrata był bowiem heretykiem, przynajmniej z punktu widzenia katolików (na przykład dzisiejszych gdańszczan), choć – trzeba to przyznać – był też człowiekiem bogobojnym i prawowiernym z punktu widzenia wyznawców Kościoła zreformowanego (na przykład ówczesnych gdańszczan).

Zanim jednak Jan Bernard Bonifacio, markiz Orii – bo o nim tu właśnie mowa – ofiarował swój cenny księgo­zbiór Radzie Miejskiej w Królewskim Mieście Gdańsku (a było to we wrześniu 1591 roku), dając tym samym dowód wdzięczności za gościnne przyjęcie i stwarzając zalążek Biblioteki Miejskiej, musiał on przeżyć chwile niezwykłej grozy i tylko cudem wyrwano tego cnotliwego człeka z objęć lubieżnej śmierci. Wyprzedzając nieco te fakty, należy przypomnieć, że markiz był świetnie wykształconym humanistą, ale ponieważ jego ciągoty w kierunku protestantyzmu stały się zbyt znane w jego ciepłej i kolorowej ojczyźnie, by ujść uwadze czujnej Świętej Inkwizycji, troskliwie dbającej o ludzkie dusze, musiał on ruszyć na tułaczkę po świecie, by w końcu, znużony peregrynacją, na stare lata wybrać dość chłodną i przez połowę roku szarą Polskę, gdzie miałyby spocząć jego zmęczone kości. Jak przystało na humanistę, od spalenia wolał rozkład naturalny. Polska słynęła (wówczas) z tolerancji, stawiana przez wielu za wzór do naśladowania, a złota wolność szlachecka – później tak bardzo niesławna – trzymała w ryzach wszelkie zakusy Inkwizycji, na temat bowiem duszy szlachcica tylko on sam mógł się wypowiadać, przez co był to kraj bez stosów, czym się do dziś Polacy chlubią, a co najwyżej mordować można było bezkarnie katolickich czy prawosławnych chłopów, z tym że nie czyniono tego z pobudek religijnych. Wybór Polski był przeto wyborem rozsądnym i szczęśliwym, gdyż po pierwsze – markiz chłopem nie był, a po drugie – będąc człowiekiem doświadczonym, a przez to przezornym i nieco nieufnym, dla większej pewności postanowił w głąb kraju się nie zapuszczać i osiąść na stałe w luterańskim naówczas Gdańsku. Zanim jednak dowiózł tam swoje uczone księgi (a było ich ponad tysiąc!), przeżył – jak już wyżej wspomniano – chwile tak wielkiej grozy, że je z dreszczem przerażenia do końca życia wspominał, tak jak i rozmyślał ustawicznie o niecodziennym, cudownym właściwie wydarzeniu, które mu życie ocaliło.

Zachowane źródła pozwalają nam na odtworzenie wypadków. A było to tak: kiedy w sierpniu 1591 roku markiz z paroma towarzyszami poniewierki płynął statkiem bandery genueńskiej z Lubeki do Gdańska i kiedy byli już prawie u kresu spokojnej podróży, zerwał się gwałtowny sztorm, potężne podmuchy wichury porwały na strzępy żagle, a bezwładny statek (karawela) uniesiony został przez silny prąd morski, obrócony parokrotnie wokół swej osi i niczym dziecinna zabawka rzucony z impetem na przybrzeżną mieliznę. Siła uderzenia była tak wielka, że kadłub pękł niczym gliniany dzban, do wnętrza wdarła się woda, a po chwili olbrzymie fale rozbiły całą konstrukcję na drobne kawałki. To wydarzenie, o którym markiz jeszcze wielokrotnie z przejęciem opowiadał i które w listach szczegółowo i poetycko opisywał, miało miejsce w pobliżu przylądka Rozewie, gdzie silne prądy i wiry do dziś są utrapieniem przybrzeżnych rybaków, żeglarzy, a także korzystających z kąpieli letników. Według relacji markiza statek „drżący, rozkołysany ciosami fal, które opadły go na mieliźnie jak sfora dzikich, zgłodniałych psów, bronił się jeszcze, niczym tonący człowiek, machając rozpaczliwie masztami, jakby starając się utrzymać równowagę na chybotliwej linie, lecz wkrótce, gdy już kadłub zachłys­nął się całym wnętrzem i osiadł głębiej, również i maszty padły łupem groźnych grzywaczy i z potężnym, przeciąg­łym jak jęk trzaskiem runęły w żarłoczne, spienione morze. Straciwszy równowagę, kadłub – a właściwie jego żałosne resztki, wystające nadal nad wodą, jeszcze przez chwilę stawiały rozpaczliwy już opór, lecz zaraz i one – przy świetle bezradnej latarni morskiej – padły pastwą ciężkich bałwanów, które z dziecinną łatwością miażdżyły wszystko, co śmiało im stawić czoło…”

Jak sam w którymś liście przyznaje, markiz nie umiał pływać, więc niechybnie utonąłby szybciej od innych w kotłującej, huczącej kipieli, gdyby nie niespodziewana pomoc okolicznych mieszkańców, którzy jakby w odpowiedzi na błagalne modlitwy tonących, nie bacząc na nawałnicę i olbrzymie bałwany, z narażeniem życia podpłynęli na swych niezwykłych, bo jakby niezatapialnych łodziach do rozbitego statku i z wielkim poświęceniem, ba, nadludzkim wysiłkiem, ratować zaczęli tonących i tych, którym udało się jeszcze szczęśliwie uchwycić jakichś drewnianych elementów statku. I w ten to niecodzienny sposób markiz i jego towarzysze, którym już śmierć zajrzała w oczy, zostali bezpiecznie przewiezieni na ląd, gdzie czekały już na nich troskliwe kobiety, które wnet zaprowadziły zziębniętą, zmokniętą i na wpół przytomną z przerażenia gromadkę do ciepłej i przytulnej chaty wiejskiej. Okazało się bowiem, że wieś leży w pobliżu wysokiej, klifowej skarpy, tworzącej właśnie przylądek o nazwie Rozewie. . Tam ich przebrano, okryto wełnianymi kocami i dano ciepłą strawę oraz po szklanicy gorącego miodu. Byli jeszcze zbyt oszołomieni, by zauważyć, jak zaskakująco sprawnie wszystko związane z niesieniem pomocy było zorganizowane, jak bardzo było rutynowe, dopracowane do ostatniego szczegółu; nie zauważyli więc, że ubrania leżały w skrzyniach, jakby na nich czekając, że koce leżały ułożone w równą stertę, że ogień w piecu ponad potrzebę był rozpalony, a ciepłego jedzenia starczyłoby dla jeszcze raz tylu rozbitków. Nawet legowiska dla nich były przygotowane i wcale nie sprawiały wrażenia prowizorycznych; było ich nawet więcej niż rozbitków. Kobiety, kiedy zorientowały się, że niektórzy z nich to Włosi, zaczęły zagadywać do nich, używając paru słów i zwrotów włoskich, jakie znały. Markiza Orii, kiedy już przyszedł do siebie, bardzo zdumiało, gdy jedna wieś­niaczka zapytała go w jego ojczystym języku: „Skąd płynęliście?”. „Z Lubeki” – odpowiedział machinalnie, choć czuł, jak mu się oczy ze zdziwienia rozszerzają, no bo niby skąd ta prosta wieśniaczka na jakimś odludziu mogła znać włoski. „A kapitan jest z wami?” – pytała dalej. „Jest” – markiz nie mógł opanować zdumienia i odpowiadał jakby z namysłem, wolno, szczypiąc się zarazem pod kocem, żeby sprawdzić, czy aby nie śni. „No to chwała Przenajświętszej Panience” – odrzekła, przeżegnawszy się pobożnie, a na odchodnym dodała: „Nie bójcie się, nic wam tu nie grozi ani waszym towarom”. Po chwili markiz słyszał, jak w podobny sposób rozmawiała z marynarzem, z tym że rozmowa toczyła się już po hiszpańsku. Lecz jeszcze dziwniejszy był fakt, iż mimo upływu co najmniej paru godzin mężczyźni jeszcze nie powrócili do domów. Zapytane kobiety spokojnie wyjaśniły, że są jeszcze zajęci, że jeszcze dużo pracy i mozołu ich czeka, gdyż próbują uratować co się tylko da z towarów wiezionych przez statek oraz dobytek nieszczęsnych pasażerów. Tego już nikt z rozbitków pojąć nie mógł. Każde poświęcenie ma swoje granice, których przekroczenie świadczy o braku rozsądku. „To wasi mężowie – pytano wokół z niedowierzaniem – dla naszego dobytku życie narażają?!” Kobiety uśmiechały się tylko z wyższością osób, które pytane są o rzeczy oczy­wiste, ale przyczyn tego niezrozumiałego poświęcenia nie chciały albo nie umiały wytłumaczyć. Przeto niektórych strach zdjął, słyszeli bowiem niejedną straszną opowieść o przybrzeżnych rabusiach, co to korzystając z nieszczęś­cia innych, albo podstępem sami je powodując, rabują towary z rozbitych statków, a pasażerów – nie wyłączając dzieci – najczęściej bezwzględnie mordują, by nie mieć świadków i w razie dochodzenia twierdzić, że był to statek saraceński. . Te niecne praktyki miały wielowiekową niesławną tradycję, a ich źródeł należy upatrywać w zachłanności ludzkiej oraz w tak zwanym prawie nabrzeżnym (łac. naufragium; niem. Strandrecht; ang. the right of shipwreck; wł. diritto di naufragio). W tym jednak przypadku markiz Orii i jego towarzysze nie mieli się czego obawiać.

„Powiadam ci, dobry przyjacielu, że dopiero teraz, kiedy po paru tygodniach spędzonych na samych przyjemnościach w Gdańsku ochłonąłem nieco z tych strasznych przeżyć, o których nawet starałem się nie myśleć, przez co wspomnienie o nich nękało mnie tylko we śnie, jak powracający koszmar (i z tego powodu nieraz budziłem się zlany potem i odrętwiały z obezwładniającego prze­rażenia), więc dopiero teraz jestem w stanie wrócić bez strachu do tamtej strasznej nocy i do cudownego naszego ocalenia, i im wyraźniej je widzę, tym większym napawa mnie to wszystko zdumieniem, by nie rzec – osłupieniem. Nie ulega wątpliwości, że ocalenie zawdzięczaliśmy wszyscy nadzwyczajnemu poświęceniu miejscowych wieśniaków, poświęceniu, o jakim nigdy nie słyszałem, chyba że w jakichś legendach, co, jak wiadomo, w dużej częś­­ci utkane są z fałszu i wydarzeń fikcyjnych. Do tej pory właściwie nie umiem sobie tego wytłumaczyć, a sądzę, że wielkim błędem byłoby twierdzić, że ich nadludzkie wprost poświęcenie jest skutkiem fanatycznego uwielbienia Matki Boskiej, za której wybrany naród się uważają. Tak jak czasem niezrozumiałe są przejawy okrucieństwa u ludzi, nawet u tych, co mienią się szlachetnymi, zwłaszcza jeśli jest to okrucieństwo bez wyraźnej przyczyny, nawet bez gniewu, tylko dla przyjemności, jaką taki zwyrodnialec z okrucieństwa czerpie, tak i potrafi nas zdumiewać nadzwyczajne miłosierdzie, dobroć czy poświęcenie dla drugiego człowieka, zwłaszcza jeśli są one bezinteresowne. Tak już widocznie złem przesiąkliśmy, że widząc przejawy jego zaprzeczenia, stajemy jak osłupiali, przecierając w zdumieniu oczy, jakby wierząc skrycie, że dobro – na tym zdegenerowanym świecie – może już być tylko fatamorganą. Również i ja dziwiłem się postępowaniu tych ludzi i…”

Zachowany odpis pamiętnika włoskiego arystokraty zawiera dalsze szczegóły jego pobytu we wsi. Do­piero następnego dnia dowiedział się dociekliwy markiz, że poświęcenie wieśniaków nie było czymś wyjątkowym i że niesienie pomocy rozbitkom jest niejako wielo­wieko­wą już miejscową tradycją. Mówił mu o tym ksiądz, którego spotkał przy niewielkim kościółku z czerwonej cegły, stojącym najbliżej skarpy. Dobrotliwy księżulo, przecierający co chwila łzawiące ze starości oczy, wziął z początku markiza za katolika i najprzód wylał przed nim cały leżący mu na sercu żal, którego źródłem była panosząca się po świecie herezja. „To wszystko przez te miasta – mówił z przekonaniem – całe zło stamtąd płynie. A jak się rozrastają! Obsiadły świat jak wrzody i teraz jątrzą się, rozrastają, niekiedy pękają, rozsadzane ropą grzechu”. Z dalszej rozmowy markiz dowiedział się, że mieszkańcy wioski otrzymali przed wiekami przywilej od księcia pomorskiego czy króla polskiego i w myśl jego postanowień mieli prawo zatrzymać bez podatku wszystkie „dary”, jakie morze na brzeg wyrzuci, pod warunkiem że to, co można, sami uratują i oddadzą bez żadnego uszczerbku prawowitym właścicielom. „Mają też obowiązek ratować za wszelką cenę ludzi i jak sami tego doświadczyliście – z miłym uśmiechem kończył wyjaśnienia ksiądz – wywiązują się z tego prawdziwie po chrześcijańsku”. Markiza bardzo ta opowieść zdumiała i choć był człowiekiem, który niejedno na świecie widział i niejednego doświadczył, lecz o czymś takim jeszcze nie słyszał.

„To znaczy – zapytał księdza – że ratując dobytek innym, i to z narażeniem życia, działają niejako na swoją szkodę. Przecież mogliby nie ratować i nikt rozsądny nie miałby do nich żalu czy pretensji. I z pewnością większe zyski by czerpali z tego, co morze wyrzuci na brzeg. To przecież logiczne: im więcej uratują, tym mniej zostanie dla nich”.

„To się tylko tak wydaje, szlachetny panie – ksiądz nie był zaskoczony takim postawieniem sprawy – lecz w opatrzonym pieczęcią królewską przywileju jest to jego podstawowy warunek”.

„A czy ktoś ich pilnuje?” – pytał dalej markiz.

„Widać, szlachetny panie – ksiądz mrużył oczy, zostawiając wesołe wilgotne szparki – że z jakiegoś wielkiego miasta przybywacie. Tu na tym odludziu nie trzeba niko­go pilnować. Bo i jak? Człowieka, pewnie, można oszukać, nawet i tego, co pilnuje. Ale Przenajświętszej Panienki nie da się oszukać. A Ona tu jest z nami, o, w tym kościółku pod wezwaniem świętej Barbary. Fundatorem kościoła był sam książę Świętopełk, który – jak mówią – za jakiś ciężki grzech wobec rozbitków chciał w ten sposób winę zmazać. I Ona «pilnuje», jeśli już koniecznie musimy tego słowa użyć. Tak jak i Ona decyduje o tym, kto będzie topielcem, a kto nie, kto majątek straci, a kto długów już nie będzie musiał spłacać. Decyduje, co morze zachowa na wieki, a co na brzeg wyrzuci. A ponieważ temu ludowi nie raz się Ona objawiła, więc Jej nakazów przestrzegają z wielką gorliwością, i to sami z siebie, bez «pilnowania». Bo musi pan wiedzieć, szlachetny panie, że ludzie ci wierzą, iż są wybranym ludem Matki Boskiej i pod Jej specjalną opieką. Prosty to ludek, po swojemu rozumiejący przykazania wiary. Ale dobrzy są, uczciwi. Od pokoleń są tacy, i tacy pozostaną, chyba że im miasta tu wybudujecie i zaczną myśleć bardziej po kupiecku i złem się zarażą, od którego zginą”.

Pożegnawszy się z księdzem, markiz odruchowo pomyślał o katolickim fanatyzmie, z drugiej jednak strony nie mógł zaprzeczyć najważniejszym faktom, a mianowicie, że nie kto inny, a właśnie sfanatyzowani katolicy jemu i jego towarzyszom uratowali życie. Idąc tokiem tych myśli poruszonych rozmową z księdzem, markiz doszedł do wniosku, że faktycznie uratowała go wiara prostych wieśniaków w „boską” naturę Matki Boskiej, a więc eo ipso i Ona sama. Odrzucił jednak ten wniosek jako sylogizm i pozostał wierny swoim poglądom na tę zasadniczą wówczas kwestię. A trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że dotąd markiz wielokrotnie zabierał w tej sprawie głos, w licznych uczonych rozprawach podważając świętą naturę Marii i wyśmiewając Jej kult. Tak się złożyło, że już więcej na ten temat nie pisał i mamy wszelkie podstawy sądzić, że bezpośrednia przyczyna tego to jego cudowne ocalenie na przylądku Rozewie, którego jednak ceną była postępująca szybko ślepota.

W każdym razie jeszcze tego samego dnia wysłano posłańca do Gdańska, gdzie na markiza czekali uczeni przyjaciele, a może nawet już go opłakiwali. Natomiast późnym popołudniem, kiedy wszyscy rozbitkowie przyszli już do siebie, udali się gromadą na plażę, by przejrzeć uratowane przez wieśniaków rzeczy, a markiz ze ściskającą za gardło radością spostrzegł, wśród innych tobołów, pak, skrzyń i stert przeróżnych przedmiotów, dwa należące do niego kufry z książkami. Niewysłowionej radości towarzyszył podziw, graniczący ze zdumieniem, jak też udało się taki ciężar do łodzi wciągnąć podczas sztormu i przywieźć na brzeg. . Tłumaczono mu, że to niezupełnie tak było, że podczas sztormu to oni tych kufrów nawet nie widzieli i dopiero rano znaleźli je na dnie morza. „Jak to na dnie?” – zdziwił się nie po raz pierwszy markiz. Tłumaczono mu dalej, lecz z powodu bardzo słabej u wieśniaków znajo­mości łaciny, zastępowanej raczej międzynarodowym językiem „na migi”, markiz niewiele z tego zrozumiał, ale z wdzięczności ofiarował im piękny złoty sygnet z rubinem. Dopiero później, już w Gdańsku, dowiedział się, że mieszkańcy tej dziwnej wioski posiedli mało gdzie indziej znaną sztukę chodzenia po morskim dnie i nawet sprowadzano ich do odległych portów, by wydobyli jakieś cenne przedmioty z zatopionych na redzie czy przy brzegu statków.

„No i wyobraź sobie, drogi przyjacielu, że książki moje uratowała nadzwyczajna zdolność tych ludzi, którą opanowali – jak mówią – przed wiekami, a mianowicie ich umiejętność chodzenia po dnie morskim. Brzmi to zupełnie jak z jakichś fantastycznych opowieści o czarach czy pogańskich bogach, czy herosach i wiem, że temu trudno dać wiarę, dopóki samemu się na własne oczy nie zobaczy, ale znasz mnie przecież dobrze i wiesz, żem nigdy nie był skory do przesady i przy najmniejszych wątpliwoś­ciach wolałem milczeć niż wypowiadać nierozważne sądy. W tym jednak przypadku wątpliwości żadnych nie ma, choć przyznam, że sam tego nie widziałem, ale mówił mi człek zaufany, że w Gdańsku taki nurek wydobył ostatnio z Motławy kufer, który przez nieuwagę tragarzy wpadł ze statku do wody. Stało się to zresztą przyczyną karygodnej bójki między polskimi flisakami, co tu barkami zboże przywożą, a miejscowymi robotnikami, gdyż widząc popisy nurka, ci pierwsi zaczęli sobie pokpiwać, w bezczelny sposób mówiąc, że to pewnie chrzest luterański, na co ci drudzy, do żywego poruszeni, rzucili się na nich z pięściami i kijami. Tumult się podniósł niesamowity i dopiero straż miejska, a są to rosłe pachołki, zaprowadziła porządek, a winni czekają sądu. Ale wracając do moich książek, to nie ulega wątpliwości, że to Opatrzność nad nimi czuwała, dwukrotnie bowiem w ciągu doby uratowała je przed bezpowrotnym zniszczeniem. Otóż, drogi przyjacielu, następnego dnia po tej upiornej nocy…”

W oczekiwaniu na powrót posłańca z Gdańska markiz suszył na słońcu swe uczone księgi, rozłożywszy je przed chatą, gdzie wraz z innymi znalazł schronienie. Niektóre woluminy były do cna przemoczone i zachodziła obawa, że już się ich nie da uratować, lecz jeszcze większym od wody morskiej zagrożeniem okazał się przyjazny dotąd ksiądz z miejscowego kościółka, który poczuwszy jakimś szóstym zmysłem unoszący się w powietrzu zapach suszonej herezji, przydreptał w te pędy. Udając niewinne zaciekawienie bibliofila, najprzód z daleka oglądał rozłożone księgi, później jednak zbliżywszy się, pochylił się i zaczął przewracać zmoknięte karty, czytając uważnie tytuły. Przesuwał się od tomu do tomu z coraz bardziej gorączkowym pośpiechem, w coraz większych ukłonach, aż wreszcie na kolanach. W końcu zerwał się gwałtownie, blady, z drżącymi ustami i zakrzyczał zaskakująco donośnym, tubalnym głosem, w którego brzmieniu można było odczytać to, czego markiz w obcym mu języku nie zrozumiał. „Mamy ptaszka! Toż to diabeł! Wiecie, co to za księgi?! – krzyczał księżulo do zgromadzonych przed suszącymi się w słońcu księgami wieśniaków. – To heretyk, powiadam wam! Najlepiej te książki spalić! Tak, spalcie je raz, dwa!” I tu po raz drugi szczęśliwa gwiazda markiza zamrugała łaskawym dla niego okiem, kiedy bowiem poruszeni do żywego wieśniacy zabrali się żwawo do dzieła i nie zważając na błagania, a później histeryczne wprost krzyki i pogróżki markiza, który do tej pory uważał się za kontynuatora tradycji stoickiej, brali się do ułożenia uczonych ksiąg na stos i do ich podpalenia (co z przyczyn oczywistych wcale nie było łatwe), zjawiła się niespodziewanie wcześnie pomoc z Gdańska. Odsiecz właściwie, pod wodzą trzech dzielnych profesorów Gimnazjum Akademickiego, którzy władali językiem zbliżonym do miejscowego, co znacznie ułatwiło żmudne pertraktacje. Argumentem nie do zbicia nie okazało się jednak wcale kilka złotych dukatów ofiarowanych na kościół i drugie tyle na „biednych”: po krótkiej naradzie z księdzem wieśniacy oświadczyli, że biednych u nich nie ma, a kościół złota nie potrzebuje, oraz że sami doszli do wniosku, że jeśli herezję się z ich wioski wywiezie, to Matka Boska nie będzie zagniewana. A dużemu miastu, jakim jest Gdańsk, i tak już nic nie może zaszkodzić. Zażądali jedynie pozostawienia tych ksiąg, w których lżona jest Przenajświętsza Panienka. Ponieważ markiz dał im słowo, że niczego takiego w jego zbiorach nie ma (skłamał, oczywiście, choć moralnie czuł się usprawiedliwiony), pozwolono mu wszystko zabrać, co markiza niezwykle uradowało i przed wybuchem radości powstrzymał go tylko niepokojący ból oczu, połączony z rozmazywaniem się konturów wszystkiego.

No i na skutek takiego obrotu rzeczy można do dziś ten podwójnym cudem uratowany przed wodą i ogniem księgozbiór oglądać i czytać w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk, co świadczy o niesłabnącej w tym mieś­cie tolerancji. Ma się rozumieć, jak wszystkie starodruki, można je czytać tylko w Czytelni Naukowej, pod czujnym okiem markiza, który spod przymkniętych powiek zdaje się spoglądać na czytających z olejnego portretu (65 cm × 55 cm), oprawionego w skromną ramę; „spogląda” to może niezbyt właściwe słowo, gdyż historycy sztuki są zgodni co do tego, że jest to portret „na łożu śmierci” i oczy markiza są całkowicie przymknięte powiekami o kolorze spękanych oliwek. Można zatem przypuszczać, że jego twórca, „mistrz Herman”, o którym w dalszym ciągu niewiele wiemy, namalował go w dniu (?) śmierci markiza w 1597 roku. Wiemy również, że uczony Włoch jakiś czas przed śmiercią zupełnie stracił wzrok, co – jak sam przyznaje w korespondencji – było bezpośrednim skutkiem katastrofy. Był już wtedy człowiekiem leciwym (74 lata) i straszne przeżycia musiały być dla niego ogromnym wstrząsem, tym bardziej że w katastrofie zaprzepaszczone zostały chowane – jak się zdaje – na czarną godzinę, czy na stare lata, oszczędności. Pomijając wszelkie inne względy, to ostatnie było przypuszczalnie bezpośrednią przyczyną ofiarowania uratowanych książek miastu – od światłych rajców markiz otrzymał za nie mieszkanie i skromną pensję.

Jest w tym portrecie jednak coś dziwnego: chociaż oczy markiza, których koloru nie znamy, skrywają blado­oliwkowe powieki, to siedząc w Czytelni Naukowej można odnieść wrażenie, że jednak te oczy widzą, że patrzą na czytających i z uwagą śledzą to, co inni czytają lub piszą. Stali bywalcy – a przeważają wśród nich pisarze, dziennikarze i uczeni – mówią nawet, że markiz czasem pod­powie coś, podsunie jakiś pomysł czy słowo, którego brakuje (co młodzi uczeni w swej naiwności biorą za natchnienie); jeśli się nie zna języków obcych, to markiz podpowie również po polsku, choć z okropnym niemieckim akcentem. Lubi też – jak mówią – figle płatać: a to za rękaw pociąg­nie i kleksa naumyślnie zrobi, to znów podsuwa głupie myśli, na ogół bardzo nieobyczajne, przez co skoncentrować się nie można i robota idzie jak po grudzie, czy też niekiedy gwiżdże do ucha jakąś natrętną melodyjkę i wówczas o pracy w ogóle nie ma mowy, i lepiej wszystkie papiery zapakować do teczki i pójść do domu. Jest to oczywiście forma kontroli tego wszystkiego, co się w Czytelni Naukowej dzieje, i powszechnie wiadomo, że jeśli markiz się na kogoś uweźmie, to taki pechowiec pracy tam nigdy nie skończy. Nie ulega bowiem wątpliwości, że do dziś markiz roztacza pieczę nad swoją biblioteką i nic jego czujnemu oku umknąć nie zdoła. Któż to ustali, ile prac naukowych dzięki jego przychylności sprawnie napisano, a ilu – na skutek jego stanowczej interwencji – nie napisano w ogóle? Tak, stali bywalcy dobrze wiedzą, że sposobów na ingerencję w sprawy nauki posiada markiz bogaty wachlarz. I tak, korzystając – dla przykładu – z okazji, że któryś z uczonych się zdrzemnie albo – znudzony – zamyśli się o niebieskich migdałach, albo też o czym innym, markiz w niezauważalny sposób dopisuje coś w rękopisie, przez co ich autorzy nadziwić się później nie mogą, skąd im taka właśnie myśl przyszła do głowy. Czasem są to dopiski prawie genialne (niejeden zawdzięcza im ukończenie pracy), czasem jednak są tak złośliwe, że ich adresat na swoje i nauki szczęście danej pracy nie kończy i zabiera się do czego innego; kiedy indziej są żartem, zazwyczaj bardzo dowcipnym, choć i sztubackie się trafiają. Kiedy więc w poważnej, pełnej uczonego skupienia atmosferze Czytelni Naukowej nagle, ni z tego, ni z owego, któryś z dostojnych uczonych wybucha śmiechem, to tylko nowicjusze patrzą na niego z naganną odrazą; stali bywalcy patrzą ze zrozumieniem, wiedząc, że to znowu markiz Orii…

Ponieważ portret zawieszony jest w głębi, centralnie, prawie na wprost wejścia, na ślepej balustradzie chroniącej płytką galeryjkę, do której prowadzą kręcone schody, markiz ma wgląd na całą czytelnię , a korzystający z niej siedzą do niego tyłem. Tylko dyżurny bibliotekarz ma swoje stanowisko na wprost portretu i stąd też – obok uczonych – bibliotekarze z pokolenia na pokolenie przekazują sobie różne, czasem fantastyczne opowieści związane z osobą markiza i z jego portretem. Podobnie jak Biała Dama w Kórniku, tak i markiz Orii, a właściwie to jego duch ma niby „straszyć” wśród długich, mrocznych korytarzy, zakurzonych półek z książkami. Czasem wyskoczy z piskiem z jakiejś starej księgi, czasem zaskrzypią jego kroki na pustym parkiecie w czytelni, czasem przemknie zimnym przeciągiem, gdy okna i drzwi są szczelnie zamknięte, niekiedy zadudni w kominie, a czasem – jak powiadają – to i ożyje na portrecie. Na oczach wszystkich. Markiz otwiera wówczas sklejone farbą powieki, mruga podrażnionymi werniksem oczyma, a z ich kącików wyciera okruchy pigmentu, nos marszczy światłocieniem, jakby chciał kichnąć, porusza spękaniami głowy, przeciąga się, trzeszcząc ramą, i przytrzymuje ostrożnie brodę, by mu przypadkiem nie odprysła. Potem ziewnie przeciągle, odsłaniając przy tym zamiast podniebienia gipsowy grunt, a kiedy już dojdzie do siebie, to rozgląda się z zaciekawieniem po czytelni, przenika wszystko rozbudzonym olejnym wzrokiem, w którym błyskają żywe punkciki światła, przebiega po nagłówkach gazet i czasopism, przewraca wzrokiem kartki w katalogu, przegląda listę nowych nabytków (z powodu chronicznego kryzysu co roku krótszą), zerka z lękiem połączonym z nostalgią za okno, po czym szepcząc sinymi wargami niesłyszalne słowa mod­litwy (?), albo po prostu mrucząc coś do siebie, coś, co jednak grzęźnie w farbie, ponownie zamyka oczy, ręce składa jak do pacierza i powoli wraca do pozy, w jakiej utrwalił go anonimowy artysta („mistrz Herman”) w 1597 roku, do zawiłej konfiguracji spękań obrazu. Mówią, że portret ożywa nieregularnie i nie zdołano do tej pory w sposób bezdyskusyjny ustalić okoliczności, w jakich to ma miejsce. Interpretacje są bardzo różne. Niektórzy zdają się przeceniać wpływ markiza na działalność naukową w bibliotece. Inni znów pozornie ją zupełnie bagatelizują.

Tak się bowiem składa, że biblioteka znajduje się w punkcie strategicznym, w pobliżu najważniejszych punktów miasta: stoczni, kościołów, ratusza i komitetu partii. . Łatwo zgadnąć, że każda z tych instytucji stara się o jak największe wpływy w mieście, w tym także w bibliotece, od wieków strzeżonej przez markiza Orii. Jednak na temat markiza eksperci, zarówno partyjni, jak i kościelni, niechętnie się wypowiadają. Dla jednych cała ta sprawa to wyssane z palca mrzonki sprzeczne z naukowym światopoglądem; dla drugich cuda, zwłaszcza protes­tanckie, pachną herezją. Są to jednak opinie wypowiadane oficjalnie. Prywatnie wszyscy w mieście wiedzą, że w bibliotece „straszy”, natomiast starzy biblio­tekarze i bywalcy Czytelni Naukowej nie mają najmniejszej wątp­liwości, że portret markiza posiada wiele osobliwych cech. Zresztą również i ta grupa społeczności gdańskiej nie jest ot taka sobie zwyczajna. Większą część życia spędza przecież w bibliotece, co nie może być bez wpływu na widzenie świata, a także, niestety, na zdrowie.

O ile przez wieki Gdańsk uznawany był za „okno na świat” dla Polski, o tyle dla bibliotekarzy i stałych bywalców Czytelnia Naukowa była zawsze oknem, przez które można było spojrzeć w głąb porządku rzeczy i świata. Można to rozumieć dosłownie i metaforycznie. Tylko pozornie okna, te prawdziwe, zmieniano w czytelni w zależności od epoki i stylu. Zaś stali bywalcy zawsze przez nie patrzyli na świat i to bez względu na to, czy były to okna renesansowe, czy barokowe, rokokowe, klasycystyczne, czy też, jak teraz, neogotyckie. Ich oczy zdawały się sięgać dalej niż oczy przeciętnych ludzi, przenikać przez wszelkie przeszkody i sięgać aż hen za morze, jakby tam właśnie kryły się tajemne treści, jakaś głęboka, dostępna tylko dla wybranych wiedza o świecie i ludziach. Wprawdzie droga do tej wiedzy prowadziła przez książki, to jednak wiedzieli, że poprzestać na tym, co pismem można wyrazić, znaczyłoby ledwie musnąć to, co kryje się znacznie głębiej. Podobnie patrząc na morze, na jego powierzchnię, przeciętny człowiek nie jest w stanie przeniknąć całego bogactwa podwodnego świata.

Tak jak ich postrzeganie i rozumienie otaczającej rzeczywistości było inne, tak i skłonni byli zapadać na choroby gdzie indziej nieznane. Nazwać to chorobą zawodową nie byłoby od rzeczy. Zarówno dla bibliotekarzy, jak i stałych bywalców biblioteka stawała się nie tylko wielką księgą życia, ale i życiem samym. Dni mijają tam niczym przewracane karty uczonych woluminów. Niestety, stały kontakt ze starym kurzem, osiadłym na księgach i rękopisach, z bakteriami i wirusami, których gdzie indziej napotkać nie można, nie może pozostać bez uszczerbku dla zdrowia. Szczególnie dokuczliwa, ba, niebezpieczna, jest jedna z chorób, której przebieg jest powolny, ledwie zauważalny, lecz prowadzący do nieuchronnego końca. Jej pierwsze objawy pojawiają się dopiero po latach pracy w bibliotece. Najpierw atakowane są dłonie, które stają się woskowate, prawie przezroczyste, pergaminowe, lecz potem matowieją, schną, łuszcząc się i krusząc niczym stary papier. Zarażony taką chorobą najpierw stara się ją ukryć przed innymi, co jest jednak możliwe tylko przez pewien czas. Potem od dłoni zarażają się ramiona, tułów, nogi, co jeszcze można ukryć pod ubraniem, choć w zaawansowanym stadium choroby nie sposób już poruszać się bez charakterystycznego szelestu. A kiedy spod kołnierzyka koszuli wyłaniać się zaczynają wyraźnie widoczne, bladożółte, papierowe liszaje, wówczas nie można już nikogo zmylić. Wszyscy bywalcy i bibliotekarze od razu wiedzą: kolejny, smutny przypadek choroby, której, niestety, nie można wyleczyć, ani też której nie sposób zapobiec. Bez zbędnych komentarzy patrzą, jak się biedak męczy, jak coraz trudniej jest mu chodzić, poruszać się, a nawet pisać. Szeleszczący oddech słabnie coraz bardziej. Papierowo blada twarz powoli zatraca swe wyraziste rysy, resztki włosów wypadają, jedynie oczy jaśnieją jeszcze czas jakiś, niczym znaki wodne, lecz potem gasną i one. Koniec następuje przeważnie nocą, pod nieobecność innych. Zmarły po prostu znika, a dzieło jego życia oprawiane jest w mniej czy bardziej ozdobną okładkę (dziś są one wyjątkowo tandetne) i odstawiane na półkę, co oczywiście odnotowane zostaje w katalogu. I stoją tak rzędem.