Maleńka Dorrit - ebook

ROZDZIAŁ I POWRÓT DO DOMU

Mglisty, pochmurny wieczór jesiennej niedzieli w Londynie. Dzwony w kościołach biją bez ustanku, na ulicach cisza i pustka świąteczna; zmrok posępny obejmuje panowanie.

W oknie kawiarni przy jednej ze starych ulic Londynu siedział Arthur Clennam i patrzył w zamyśleniu na milczące domy, szare niebo i błoto zalegające środek ulicy. Na jego twarzy malowało się zmęczenie i smutek. Nie wyglądał jak człowiek, który wita rodzinne miasto po kilkunastu latach niewidzenia.

A jednak tak było. Jako dwudziestoletni młodzieniec opuścił Anglię, aby połączyć się z ojcem, który reprezentował dom handlowy w Chinach, i dopiero po jego śmierci udał się w drogę powrotną, a parę godzin temu wysiadł z dyliżansu kursującego między Londynem i Dover.

Był to zatem mężczyzna już blisko czterdziestoletni, wysoki, dosyć szczupły, o twarzy bladej i spokojnej, łagodnych oczach i smutnym spojrzeniu.

Siedząc teraz w kawiarni i słuchając dzwonów, mimo woli przeniósł się w lata dzieciństwa i przeżywał wspomnienia wielu takich niedziel, dżdżystych, posępnych, chłodnych, w starym i ponurym domu, dokąd – zdawało się – nigdy nie przenikał najmniejszy promyk słońca i gdzie nikt nie słyszał serdecznego słowa.

– Proszę pana – odezwał się usługujący – czy pan zostanie na noc? Możemy zaraz przygotować pokój.

– Dobrze – odpowiedział Arthur machinalnie.

– Chłopiec! – zawołał służący – zabierz walizkę pana do pokoju numer siedem.

Arthur ocknął się nagle.

– Przepraszam – rzekł żywo. – Odpowiedziałem bezmyślnie. Nie będę tu nocować, idę zaraz do domu.

Nie podnosił się jednak, widocznie nie było mu pilno.

A może był zmęczony daleką podróżą i dlatego nie miał ochoty wychodzić na ulicę, gdzie deszcz zaczął padać. Nieliczni przechodnie otwierali spiesznie parasole lub chronili się w bramy domów. Zapalono latarnie i słabe ich światło w mgle i deszczu tworzyło jasne duże plamy.

Arthur Clennam podniósł się wreszcie, zapiął surdut na wszystkie guziki, wziął kapelusz, parasol, który otworzył na progu, i skierował się w stronę kościoła Świętego Pawła.

Szedł dość długo przez puste, błotniste ulice, mijając zamknięte sklepy i zmierzając ku rzece. Szedł krokiem pewnym, drogą dobrze znaną, choć nieuczęszczaną od lat tylu.

Na koniec zatrzymał się przed bardzo starym domem, otoczonym żelaznymi sztachetami. Zatrzymał się i objął go uważnie wzrokiem. O zmroku mury domu zdawały się czarne, na dziedzińcu za kratą konały dwa drzewa, murawa na trawniku była tak nędzna i żółta, że barwą nie różniła się od rdzy na kratach. W grubych murach ciemniały wąskie i głębokie okna, które nie mogły dawać wiele światła. Dom ze starości pochylił się na jedną stronę, więc go podparto ciężkimi belkami, pokrytymi dziś pleśnią i szarym porostem.

Arthur pomimo deszczu stał na chodniku i dość długo wpatrywał się w starą ruderę. W końcu westchnął głęboko.

– Nic się nie zmieniło – szepnął półgłosem – ciemny, ponury i nędzny ten mój dom, jak dawniej… W oknach matki słabe, blade światło, jak zawsze. Nic, nic się nie zmieniło.

Zbliżył się wreszcie i zastukał w drzwi, potem czekał cierpliwie.

W domu panowała głucha cisza, wreszcie usłyszał ciężkie kroki w ciemnej sieni, klucz obrócił się w zamku, drzwi się otworzyły i na progu ze świecą w ręku ukazał się starzec niski, krępy, z szarą twarzą i błyszczącymi oczyma.

– A, pan Arthur – rzekł obojętnie. – Nareszcie pan przyjechał.

Clennam wszedł do sieni i zamknął za sobą drzwi.

– Jak się miewa matka? – zapytał spokojnie, zdejmując wilgotną odzież.

– Jak zawsze. W swoim pokoju. Przez piętnaście ostatnich lat nie wychodziła z niego nawet pięć razy.

Weszli do jadalni, która tonęła w mroku, licha świeczka nie mogła rozproszyć ciemności. Stary człowiek postawił ją na stole i zapalił drugą, aby poświecić gościowi.

– Matka pana nie będzie rada, że podróżowałeś w niedzielę, panie Arthurze – rzekł, potrząsając głową.

– Trudno, żebym się wrócił – odpowiedział Clennam.

– Wiem, wiem. Niech pan zaczeka, pójdę ją zawiadomić.

I z zapaloną świecą skierował się ku drzwiom.

Starzec szedł ciężkim krokiem. Był ubrany w ciemny tużurek i aksamitne spodnie. Głowę trzymał przechyloną dziwnie na bok i posuwał się także jakby jedną stroną, z drugiej strony szyi sterczały mu końce chustki, co sprawiało takie wrażenie, jakby urwał się z szubienicy i zostały mu na szyi końce sznura, na którym był powieszony.

Kiedy zniknął za drzwiami, Arthur obejrzał się wkoło. Twarz jego miała wyraz niewymownie smutny.

– Jakiż jestem słaby – szepnął drżącymi ustami – miałbym ochotę płakać. I dlaczego? Czyż nie przywykłem? Czyż mogłem się spodziewać innego przyjęcia? A jednak… tyle lat…

Wyjął chustkę i szybko otarł łzy, które wbrew woli spływały mu po twarzy. Usiłował zapanować nad wzruszeniem, wziął ze stołu świecznik z zapaloną świecą i zaczął się rozglądać po pokoju. Wszystko, jak było przedtem: stare sprzęty, na ścianach poczerniałe obrazy z Pisma Świętego, stary zegar, jak dawniej, uśmiechał się złośliwie, wskazując mu, że spóźni się do szkoły.

Stary człowiek ze świecą znowu stanął we drzwiach.

– Poświecę panu – odezwał się sucho i zaczął wstępować na schody.

Pokój matki Arthura był długi i ciemny, podłoga pochyliła się jakoś ukośnie i kominek, na którym płonął mały ogień – płonął od lat piętnastu – kominek ten wpadł jakby w rodzaj zagłębienia. Tuż przy nim stała ciemna i długa kanapa, cokolwiek podobna do trumny i założona twardymi poduszkami. Na niej stara kobieta w czarnym czepcu wdowy, oparta o poręcz, siedziała prosto i sztywno.

Była to pani Clennam.

Arthur zbliżył się do niej z pewną nieśmiałością, lekko, prawie w powietrzu dotknął ustami bandaża, który spowijał jej rękę, i na milczący znak skinieniem oczu usiadł naprzeciwko po drugiej stronie stolika.

Na twarzy starej kobiety nie malowało się żadne wzruszenie.

– Wszystko tutaj, jak było – odezwał się Arthur, obejmując ciemną komnatę spojrzeniem – tylko twe czynne życie zmieniło się, matko.

– Taka wola Boża – odparła mu sucho. – Reumatyzm odjął mi nogi i nie wychodzę z pokoju. Od ilu już lat, Affery? – zwróciła się przez ramię poza siebie.

– Dwanaście lat na Boże Narodzenie się skończyło – odparł z ciemnej głębi pokoju głos drżący i stłumiony.

– To ty, Affery? – zawołał Arthur z lekkim odcieniem radości, zwracając się w tę stronę.

– Jestem, panie Arthurze – powtórzył ten sam głos, jakby zdradzając wzruszenie, i z ciemności wysunęła się zgarbiona postać o zalęknionej twarzy i niespokojnym wzroku. Znalazłszy się w obrębie światła, posłała Arthurowi ręką pocałunek i cofnęła się znowu.

– Dzięki Bogu, mogę jeszcze zajmować się interesami – przemówiła znów pani Clennam. – Jest to wielkie dobrodziejstwo i łaska Opatrzności. Ale dosyć o interesach przy świętym dniu. Musi być okropna pogoda?

– Tak, matko.

– Śnieg pada?

– Śnieg? Przecież to dopiero wrzesień.

Stara kobieta lekko wzruszyła ramionami.

– Dla mnie w tym pokoju nie ma pór roku – rzekła. – Tak się podobało Bogu.

Arthur objął spojrzeniem leżące na stole przedmioty: parę książek, chustkę od nosa, okulary i duży złoty zegarek w podwójnej kopercie, wyraźnie bardzo stary.

Jego oczy dłużej zatrzymały się na tym przedmiocie.

– Widzę, że moja przesyłka szczęśliwie do ciebie dotarła, matko – odezwał się.

– Jak widzisz.

– Ojciec troszczył się o to bardzo w ostatniej chwili. To było jego ostatnie życzenie, ostatni rozkaz. Już nie mógł prawie mówić, kiedy położył jeszcze rękę na tym zegarku i powiedział: „Matce… odeślij…”, potem chciał go otworzyć i patrzył tak wymownie, iż nie mogłem wątpić, że wróciła mu przytomność.

– Więc wcześniej był nieprzytomny? – spytała pani Clennam z nagłym błyskiem oczu.

– Tak, wcześniej tak – potwierdził cicho Arthur.

– Spełniłem jego życzenie bez zwłoki – zaczął znowu po chwili – lecz nie zdziwisz się, matko, że otworzyłem kopertę. Zdawało mi się, że mogę znaleźć tu coś ważnego. Ojciec w ostatnich chwilach chciał mi coś powiedzieć i… już nie mógł. Lecz nie było nic więcej, prócz krążka jedwabiu, na którym może sama wyhaftowałaś te parę wyrazów. Zapewne jest tam dotąd?

Pani Clennam skinęła głową.

– Dość dziś o interesach – przerwała jednocześnie. – Affery, dziewiąta!

Na to krótkie wezwanie z ciemnej głębi pokoju zgarbiona staruszka podbiegła szybko do stolika, sprzątnęła z niego wszystkie rzeczy, wyszła i powróciła po chwili, niosąc na tacy kilka biskwitów i kawałeczek masła, starannie i systematycznie ułożone. Jednocześnie na drugiej tacy stary człowiek z głową na bok przekrzywioną wniósł wino, cukier, cytrynę. Na ogniu gotowała się już woda. Starzec nalał jej do szklanki, dodał wina, cukru, cytryny, uważnie, jakby według przepisanej miary, zamieszał i postawił przed matką Arthura.

Pani Clennam maczała biskwity w napoju, inne Affery podawała smarowane masłem, a skoro zjadła określoną ilość, sprzątnięto obie tace; książki, chustka i okulary znalazły się na swoim miejscu.

Pani Clennam sięgnęła po nie, otworzyła książkę i głosem silnym, stanowczym i twardym odczytała ustęp z Pisma Świętego. Stary człowiek, Affery i Arthur, stojąc, słuchali w milczeniu. Zamknąwszy wreszcie książkę, jeszcze przez czas jakiś wdowa nie poruszała się, jak gdyby zatopiona w rozmyślaniu. W końcu podniosła głowę.

– Dobranoc, Arthurze – powiedziała obojętnie. – Affery zajmie się wszystkim, czego potrzebujesz. Ostrożnie! Nie trąć mojej ręki, to boli.

Arthur delikatnie dotknął owiniętej ręki.

– Dobranoc, matko – rzekł stłumionym głosem.

Panował już nad sobą i był zupełnie spokojny, ale w oczach miał taki nieskończony smutek, jakby wśród ciemnej nocy zgasła ostatnia gwiazdeczka…

Kiedy znalazł się znowu w jadalni, Affery zapytała go, co ma podać na wieczerzę.

– Nie będę nic jadł, Affery, nie myśl o tym.

Stara kobieta szybko rzuciła okiem dokoła i na palcach przybliżyła się do niego.

– Czego pan się boi? – szepnęła mu prawie do ucha. – Przecież pan już odebrał swoją część majątku?

Blady uśmiech przemknął po ustach Arthura.

– Moja dobra Affery – rzekł miękko i łagodnie – nie boję się i rozporządzam już swoim majątkiem, bądź spokojna. Zawsze troszczysz się o mnie.

Stara potrząsnęła głową.

– Ja myślałam – zaczęła. – Tak czekałam, aż pan przyjedzie! Bo tu strasznie, okropnie! Oni robią wszystko, co im się podoba. Ona jest bardzo mądra, bardzo mądra, chytra, ale Jeremiah gorszy. O, daleko gorszy! To dopiero obłudnik i mądrala! Żeby pan wiedział, co on z nią wyrabia! Słyszę nieraz, jak mówi do niej, i drżę cała.

– Do mojej matki?

– Tst! Tst! Już idzie. On się nikogo nie boi. Straszny człowiek, panie Arthurze, o, straszny! To mój mąż!

Ciężkie kroki zatrzymały się za drzwiami, Jeremiah dotknął klamki i stanął na progu. Bystre oczy zanurzył w półciemnym pokoju.

– No, stara, wieczerza dla pana Arthura.

– Nie będę jadł – rzekł Arthur, zwracając się ku niemu.

– W takim razie przygotuj łóżko. Czegóż stoisz jak kołek?

Affery podreptała pośpiesznie do szafy i zaczęła wyjmować bieliznę pościelową.

– Będzie pan miał jutro przeprawę z matką, panie Arthurze – odezwał się Jeremiah. – Wycofać się z interesu, piękna sprawa!

– Dotychczas wycofałem się z życia dla interesu – zauważył
Arthur. – Czas to zmienić.

– Pańska wola, jak pan sobie postanowi. Tylko niech pan nie myśli, że będę pośredniczył między wami. Miałem tego dosyć za życia nieboszczyka pana.

– Nie prosiłem cię o to, Jeremiahu – spokojnie zwrócił mu uwagę Arthur.

– Tym lepiej. Bardzo dobrze. No, nie wzięłaś tam jeszcze wszystkiego?

– Już, już – odpowiedziała szybko Affery, podnosząc sporą paczkę, którą ułożyła obok. Arthur schylił się także, pomógł jej zabrać bieliznę, powiedział spokojnie:

– Dobranoc, Jeremiahu. – I udał się za starą po schodach w głąb domu.

Mijali korytarze, szli ciemnymi schodami w dusznym i nieodświeżonym powietrzu, na koniec znaleźli się na poddaszu w obszernym i niskim pokoju, który niegdyś Arthur zajmował.

Zapach wilgoci, stęchlizny i kurzu unosił się w powietrzu, pokój był zastawiony starymi gratami, które nie mogły dłużej pełnić swoich obowiązków. Affery postawiła świecę na kominku, czarnym i okopconym, jak wygasły krater, a Arthur otworzył okno, wychodzące na cały las kominów, odcinających się dumnie i groźnie na ciemnym i pochmurnym niebie.

Stał przez chwilę, patrząc przed siebie, wreszcie odwrócił oczy od tego widoku, zbliżył się do Affery i usiadł obok łóżka.

– Jak to się stało – zaczął – że pobraliście się z Jeremiahem? Nie śniło ci się o tym, kiedy wyjeżdżałem.

– Jak to się stało? – powtórzyła stara, wzruszając ramionami i potrząsając mocno poduszkę, którą powlekała. – Bardzo bym chciała wiedzieć, jak się to stało, panie. Cóż ja mogę? Kazali i pożenili nas. Cóż ja poradzę na to? To mądrale, panie, mądrale! A, chytrzy!

– Przecież nie mogli cię zmusić?

– Zmusić? Co to znaczy zmusić? Ja przecież muszę robić to wszystko, co każą. Każą i koniec. Czy pan ich się wcale nie boi? Czy pan myśli, że jeśli oni coś uradzą, to pan może nie zrobić?

– Jeżeli mi się nie podoba, Affery, to na pewno nie zrobię, i dlatego jestem ciekaw, w jaki sposób bez własnej woli zostałaś żoną Jeremiaha Flintwincha.

Staruszka energicznie rozciągnęła czyste prześcieradło na starym materacu i zaczęła powlekać kołdrę.

– To się stało zupełnie prosto – rzekła wreszcie. – On mi powiedział: Affery, jak ci się podoba nazwisko Flintwinch? Nie wytrzeszczaj oczu, bo za tydzień będzie już twoim. Tak postanowiliśmy. Ona jest coraz słabsza i musi mieć kogoś przy sobie bezustannie, więc uznałem, że będzie najwygodniej, abyś została moją żoną. Żona musi być posłuszna mężowi, ponieważ stanowi z nim jedno.

Strzepnęła mocno kołdrę i zaczęła ją zapinać na guziki.

– I cóż dalej? – zapytał Arthur.

– A cóż mogło być dalej? W niedzielę ona powiedziała: Już wyszły trzecie zapowiedzi, idź do kościoła, Affery, zostaniesz żoną Jeremiaha. On czekał na mnie i poszliśmy razem. Cóż mogłam poradzić na to?

Arthur pochylił głowę i pogrążył się w zamyśleniu. Zastanawiał się nad tym, jak małżeństwo oddziałało na usposobienie Affery: czy ta najlepsza jego przyjaciółka oddała rzeczywiście swoją wolę narzuconemu mężowi?

– Affery – zapytał nagle – co to za młoda dziewczyna była w pokoju matki? Widziałem ją tam w głębi obok ciebie.

Staruszka wydęła usta i wzruszyła ramionami.

– To maleńka Dorrit – rzekła. – Przychodzi do szycia. Dobra nawet dziewczyna. Ot, taki sobie nowy kaprys pani… a on jakoś pozwala…

Na schodach dały się słyszeć ciężkie kroki i Affery nagle umilkła. Szybko położyła czystą bieliznę na kołdrze i, szepnąwszy cicho: dobranoc, śpiesznie opuściła pokój.

Arthur został sam. Stanął w otwartym oknie i patrzył w mrok nocy, na ciemny las kominów rysujących się na tle nieba. Patrzył na nie tak samo jak w ciągu długich lat dzieciństwa, i dalekie wspomnienia budziły się w jego duszy.

Affery tymczasem szybkim i nieśmiałym krokiem podążyła z powrotem do pokoju pani Clennam, ażeby się upewnić, czy jej nie potrzebuje.

Załatwiwszy tu wszystko, wyszła tylnymi drzwiami o kilka schodków niżej do swego pokoju. Jeremiaha jeszcze nie było, ale nie troszcząc się o to, spokojnie położyła się do łóżka.

Obudziła się nagle. Wydawało jej się, że spała już kilka godzin. Wypalona świeca potwierdzała to przypuszczenie, noc musiała być głęboka. Lecz Jeremiaha koło niej nie było.

Zadziwiona i prawie niespokojna wstała, narzuciła spódnicę i chustkę i zaczęła schodzić po ciemku schodami.

A może mi się to śni? – przyszło jej na myśl.

Ale nie, szła przytomnie, trzymając się mocno poręczy i skradając się cichutko z powodu obawy.

Znalazłszy się na dole, zobaczyła, iż z małego pokoiku tuż przy wejściu wpada do sieni słaba smuga światła. Więc tam był jej małżonek. Może zemdlał, może – nie żyje…

Zebrawszy całą odwagę, cichutko przysunęła się do drzwi bosymi nogami po kamiennej posadzce i skulona, z wyciągniętą do przodu szyją, zapuściła ciekawe, badawcze spojrzenie w głąb słabo oświetlonej izdebki.

I prawie skamieniała. Na stole dopalała się świeca w lichtarzu, z jednej strony siedział jej Jeremiah przed dobrze już napoczętą butelką i wysuszoną szklanką, a naprzeciwko niego – siedział Jeremiah drugi i spał, oparłszy głowę o poręcz wysokiego krzesła.

– Wielki Boże… – szepnęła drżącym głosem Affery.

Jej mąż, jak gdyby usłyszał te słowa, obejrzał się dokoła z zsuniętymi brwiami, potem błyszczące oczy utkwił w sobowtórze, wreszcie sięgnął po szczypce i pchnął nimi śpiącego z całej siły.

– Co to? – zawołał, budząc się, drugi Jeremiah.

– Tst! – syknął groźnie pierwszy. – Czas na ciebie. Spałeś przeszło dwie godziny. Dosyć tego. Wpół do trzeciej. No, ubieraj się, prędko.

– Miałem na pożegnanie dostać szklankę wina.

– Pij – rzekł Jeremiah, nalewając mu z butelki. – A spraw się dobrze. Napisz natychmiast, jak będziesz na miejscu. Szkatułkę złożysz w banku na swoje nazwisko, jak cię uczyłem. Byłeś zawsze dobrym wspólnikiem, więc rachuję na twoją głowę. To może być kopalnia pieniędzy. Ostatnia chwila usunięcia tego z domu. Znam niby ich oboje, ale trudno przewidzieć, co może nastąpić. Tak będziemy bezpieczni. Więc pamiętasz wszystko?

– Bądź spokojny. Znasz mnie chyba dostatecznie.

Jednocześnie Jeremiah pierwszy pomagał Jeremiahowi drugiemu ubrać się w szeroki płaszcz i umieścić pod nim dość dużą szkatułkę, okutą żelazem i zapewne ciężką. Gdy zbliżał się do drzwi, Affery cofnęła się szybko i bez szelestu znalazła się znowu na schodach. Stąd widziała, jak cicho otworzyły się drzwi wyjściowe, poczuła chłodny powiew czarnej nocy, potem drzwi się zamknęły.

Miała dość czasu, aby powrócić do łóżka, lecz nie mogła ruszyć się z miejsca. Nogi tak jej ciążyły, jakby wrosły w schody, nie była zdolna ani podnieść głowy, ani poruszyć ręką. Toteż Jeremiah idący ze świecą w ręku natknął się prosto na nią.

Zatrzymał się, lecz nie przemówił ani słowa, tylko utkwił w jej oczach błyszczące spojrzenie, przed którym cofnęła się mimo woli. I ruszył prosto na nią, popychając ją przed sobą wzrokiem, a Affery półprzytomna cofała się ciągle.

Takim sposobem weszli do swego pokoju. Jeremiah cicho zamknął drzwi za sobą i pochwycił żonę za gardło.

– Ha! – szeptał groźnie – zbudź się! Jesteś lunatyczką. Chodzisz we śnie. Obudź się!

– Jeremiah! Jeremiah! – bełkotała przestraszona kobieta. – Mnie się zdawało…

– Co ci się zdawało, to mnie nic nie obchodzi. Zasnąłem na dole, a kiedy chciałem wrócić do pokoju, spotkałem cię na schodach śpiącą. Zbudziłaś się? Pamiętaj, że jeśli się to powtórzy, zastosuję lekarstwo, które cię wyleczy na pewno, pamiętaj!

Affery, drżąc cała, wsunęła się cicho do łóżka.ROZDZIAŁ II RODZINNE SPRAWY

Nazajutrz o dziewiątej rano Jeremiah Flintwinch wtoczył fotel pani Clennam do znanego nam już pokoju i umieścił go przed zamkniętym biurkiem.

Wówczas wdowa wyjęła klucz z woreczka, otworzyła biurko, opuściła klapę i wysunęła z głębi parę ksiąg.

Jeremiah zniknął, lecz wkrótce ukazał się Arthur Clennam.

– Dzień dobry, matko. Jakże dzisiaj zdrowie?

– Możesz nie pytać o to – odpowiedziała sucho. – Nie mogę być zdrowsza i nigdy nie będę, ale znoszę wolę Boga z rezygnacją. Nie ma co o tym mówić.

Oparła na biurku obie owinięte bandażami ręce i patrzyła na syna, jak gdyby czekała, aż powie jakieś słowa ważne i potrzebne.

– Czy mogę, matko, mówić dziś o interesach? – zapytał wreszcie Arthur.

– Dziwne pytanie – rzekła. – Ojciec twój umarł przed rokiem, więc chyba wielki już czas mówić o interesach, które nam pozostawił.

– Sądzę, że ten rok zwłoki nie miał żadnego wpływu na ich przebieg – zauważył Arthur spokojnie. – Zresztą tam na miejscu, zanim wyjechałem, musiałem uporządkować wiele rzeczy. Potem chciałem odpocząć, więc podróżowałem trochę dla rozrywki.

Spojrzenie pani Clennam wyrażało surowe zdumienie.

– Chciałeś odpocząć i podróżowałeś dla rozrywki! – powtórzyła, rozglądając się po pokoju, jakby wzywała wszystkie sprzęty na świadectwo, że ona nie zaznała tutaj odpoczynku i nie rozumie wyrazu „rozrywka”.

– Moja obecność nie była potrzebna – mówił spokojnie Arthur. – Byłaś, matko, egzekutorką testamentu i miałaś pełną możność urządzić wszystkie sprawy wyłącznie podług swej woli.

– Czy chcesz przejrzeć rachunki?

– Nie, matko. I po cóż? Wycofałem mój udział z interesu i nie mam zamiaru wiązać się z nim więcej. Wiedziałaś o tym, teraz tylko to potwierdzam. Gdybym miał wpływ na ciebie, gdybym ci śmiał radzić, powiedziałbym: uczyń to samo. Nasz dom handlowy dzisiaj nie ma żadnego znaczenia, a twoje siły, matko, znajdą lepsze pole do pracy.

– Nie prosiłam cię dotąd o radę, Arthurze.

– Przebacz, matko. Chodziło mi przecież o ciebie, lecz skoro nakazujesz mi milczenie, nie poruszę już tego przedmiotu. Pozwól tylko przypomnieć sobie, że dotąd – a dobiegam już lat czterdziestu – byłem zawsze posłuszny twojej woli, nie zadając sobie pytania, czy to zgadza się z moją chęcią.

– Czy chcesz mi coś więcej powiedzieć, Arthurze? – przerwała pani Clennam lodowato.

– Tak, matko. Chcę ci powiedzieć coś więcej. Coś trudniejszego jeszcze. A jednak mówić muszę. Od śmierci ojca nie mam godziny spokoju, dzień i noc o tym myślę i ty jedna, matko, możesz mi w tym dopomóc, jeśli zechcesz.

– Czekam i słucham, chociaż nie rozumiem, do czego dążysz.

– Przebacz, że muszę zacząć od przeszłości. Nie pytam, co rozdzieliło cię z ojcem. Wiem, że wyjechał do Chin, bo taka była twoja wola. Wiem, że ty postanowiłaś, abym do lat dwudziestu został z tobą, a od lat dwudziestu połączył się z ojcem. Nie badałem przyczyny. Ale ostatnie chwile, ale ostatnia choroba… niektóre słowa, matko… On chciał mi coś powiedzieć… On chciał, zdaje mi się, coś powiedzieć tobie… i już nie mógł.

„Matka”, „przypomnij”, „krzywda”… tak matko, był ten wyraz i dlatego nie mam spokoju. Dlatego otwierałem ten zegarek, myśląc, że może znajdę w nim wskazówkę. Tam na jedwabnym krążku są wyrazy: „Nie zapomnij”. Czy to ma związek? Daruj mi, matko, że cię o to pytam, może nie wiesz, o co mi chodzi, ale jeżeli zechcesz, ty jedna, tylko ty możesz mi pomóc… odnaleźć ową „krzywdę”, wynagrodzić, oczyścić pamięć ojca, jeśli tego potrzebuje. Nie mówię materialnie, bo tę stronę wziąłbym na siebie, ale… ale… czy sądzisz, matko, że w przeszłości jest coś takiego, co powinniśmy odszukać i zgodnie z wolą ojca, której wyrazić nie zdołał…

Umilkł pod jej spojrzeniem twardym, zimnym i surowym. Cofnęła się z fotelem, jakby chciała być dalej od niego, jej zaciśnięte usta miały wyraz wzgardy.

– Matko – szepnął – ja mówię to tylko do ciebie. Może pierwszy raz w życiu mówię tak otwarcie, ale gdybyś widziała, matko, jak się męczył. Gdy już nie mógł wymówić, chciał napisać, lecz sztywniejące ręce kreśliły zygzaki. W imię Boga, błagam cię, matko, pomóż mi rozwiązać tę zagadkę, naprawić zło, jeśli zostało spełnione!

Pani Clennam wciąż jeszcze patrzyła na niego z wyrazem surowości i zdumienia, jej zacięte usta milczały.

Nagle ruchem nogi odwróciła fotel ku ścianie, gdzie zwieszał się sznur dzwonka. Pociągnęła go gwałtownie.

Do pokoju wbiegła dziewczynka, którą Arthur widział już wczoraj.

– Przyślij mi Jeremiaha!

Chwilę potem starzec z przekrzywioną głową i sterczącymi końcami chustki ukazał się na progu.

– Jeremiahu! – zawołała pani Clennam – spójrz na mego syna. Wczoraj wszedł do tego domu, a dziś żąda ode mnie, abym z nim szpiegowała przeszłość ojca, którego podejrzewa o tajemnicze krzywdy i bezprawia, domagające się wynagrodzenia.

– Matko! – zawołał Arthur, boleśnie dotknięty.

– Wynagrodzenia! – powtórzyła gorzko, spoglądając dokoła siebie. – Bawi się, podróżuje, odpoczywa i łaskawie rozmyśla o ojcowskich grzechach. Mój rachunek z Bogiem inaczej wygląda. Ja z rezygnacją cierpię, co mi przeznaczono, i sądzę, że Bóg przyjmie to za moje grzechy.

– A teraz – przemówiła podniesionym głosem – tu wobec świadka i w obliczu Boga zabraniam ci raz na zawsze w mojej obecności mówić o winach ojca i w jakikolwiek sposób dotykać tego przedmiotu. A gdybyś się poważył złamać mój zakaz, mam jeszcze moc i prawo zamknąć przed tobą drzwi mojego domu i pod klątwą zabronić ci tu wstępu.

– O, matko – jęknął Arthur z najwyższą boleścią.

– Pozwól mi skończyć – przemówiła pani Clennam zwykłym głosem, twardym i suchym. – Jeremiahu, syn mój powrócił, aby powiedzieć stanowczo, że zrzeka się udziału w interesie, zamiast podtrzymać go swymi siłami. Byłam na to przygotowana. Kapitan okrętu opuszcza swoje stanowisko, ale my, Jeremiahu, zostaniemy i popłyniemy dalej pod naszą starą flagą. Od dziś jesteś moim wspólnikiem, w twoje ręce wkładam załatwienie wszelkich formalności.

Oczy Jeremiaha zamigotały blaskiem chciwości i dumy, lecz natychmiast pokornie zgiął swą grubą postać i w uniżonych słowach dziękował za zaszczyt, którego nie spodziewał się zupełnie.

Zegar zaczął bić jedenastą i w tej chwili przypomniał sobie, że to godzina śniadania. Nie potrzebował wołać, gdyż prawie jednocześnie maleńka Dorrit wniosła na tacy symetrycznie ułożonych osiem ostryg, kawałek chleba z masłem i szklankę wina z ocukrzoną wodą.

Lecz pani Clennam jeść dzisiaj nie chciała. Odsunęła ostrygi, ale spojrzała łagodniej i uprzejmie, choć krótko, przemówiła do dziewczynki.

Arthur spojrzał na nią uważnie. „Nowy kaprys” matki. Co to miało znaczyć? Skąd pochodził ten nowy kaprys?

Dziewczynka była najwyraźniej bardzo nieśmiała. Przesuwała się cicho, prawie bez szelestu, drobna, szczupła, maleńka, w wąskiej i krótkiej sukience, wyglądała na dziecko, chociaż jej twarz poważna świadczyła, że wyrosła już z dzieciństwa. Nie była ładna, ale ciemne oczy, łagodne i myślące, miały wyraz słodyczy, a cała postać mimo ubogiego stroju uderzała szlachetnym wdziękiem i prostotą.

Kopciuszek – przemknęło przez głowę Arthura i zbudziła się w nim ciekawość.

Skąd się to dziecko wzięło koło jego matki? I co znaczy w oczach matki ta łagodność, kiedy przemawia do obcej dziewczynki? Ona, tak zimna, surowa dla syna?

Dziwne myśli zaczęły krążyć mu po głowie, lecz musiał milczeć. Jeżeli przeszłość kryła jakąś tajemnicę, po śmierci ojca matka zamknęła ją na klucz, i Arthur mógł być przekonany, że klucza tego mu nie odda. Więc – czy ma ulec matce, czy spełnić ostatnie pragnienie, wolę umierającego? Sumienie odpowiedziało mu wyraźnie: uznał za swój obowiązek iść drogą wskazaną przez ojca.

I w milczeniu uważnie obserwował małą, która wydała mu się pierwszą pajęczą niteczką wiodącą w ciemny, zawiły labirynt. Kim ona jest? Co tu robi? Skąd się wzięła?

Wiedział już, że przychodziła do szycia i pracowała pilnie od ósmej rano do ósmej wieczorem. Zjawiała się i znikała punktualnie. Lecz gdzie się podziewała na drugie pół doby? Zdawało się, że o tym nikt nie wie w tym domu – on postanowił to zbadać.

Zaczął więc ją obserwować. Jak się później dowiedział, podczas obiadu wezwana nie chciała nigdy usiąść przy wspólnym stole. Zawsze miała wymówkę: coś wykończa, trudno porzucić robotę, tłumaczyła się nieśmiało, lecz rezultat był taki, że bardzo prędko jadła obiad w swoim kąciku i znowu w jej cienkich paluszkach szybko, zręcznie migała igiełka.

Na każde skinienie pani Clennam dziewczynka porzucała natychmiast robotę i stawała przy niej, aby spełnić polecenie. A wówczas głos staruszki zimny, obojętny miał jakiś niezwykły odcień, który ucho Arthura pochwyciło wyraźnie.

Czy można by przypuścić, że w tym zimnym sercu zbudziło się na koniec cieplejsze uczucie dla obcego zupełnie dziecka?

Pozostawiwszy matkę z Jeremiahem w nowej roli zaufanego wspólnika, Arthur przez cały ranek błąkał się po starym domu, długie chwile rozmyślań spędzając w posępnych komnatach, gdzie wszystko opowiadało o ruinie. Były one ciemne, posępne, wilgotne, nigdy nieprzewietrzane i wypełnione dziwnym zapachem. Sprzęty wszędzie zniszczone, obicia wyblakłe, nigdzie śladu barwy ani błysku słońca. W dalszych pokojach gruba warstwa kurzu pokryła wszystko swym brudnym całunem, inne nosiły ślady pewnego porządku.

Niejednokrotnie w ciągu długiej podróży po niedalekich miejscach zwracał jego uwagę cichy, tajemniczy szelest, jak gdyby lekkich kroków, które go poprzedzały albo śledziły za nim, niczym cichy upadek zwiędłych liści, jakby tłumione szepty niewidzialnych istot.

Ale głos własnych myśli przemawiał wyraźniej i na te szmery Arthur nie zwracał uwagi.

Około drugiej w jadalnym pokoju podano skromny obiad, do którego zasiadł w towarzystwie małżonków Flintwinch. Dorrit, jak zwykle, pozostała w swoim kąciku, a kilka uwag Affery, rzuconych z tego powodu, zapoznało go z tym jej zwyczajem.

Jeremiah oznajmił, iż może po południu ukazać się znów matce, która uspokoiła się po rannym przejściu, uznał też za stosowne dodać od siebie radę, aby tego przedmiotu nie dotykać więcej.

Po obiedzie Jeremiah zakasał rękawy i wziął się do urządzania dla siebie małego gabinetu przyjęć, gdyż na niego spadał teraz obowiązek rozmowy z klientami, o ile osobiście zgłoszą się do biura.

– Słuchaj, stara – zwrócił się zarazem do żony – pokój pana Arthura dotąd niesprzątnięty, pójdziesz tam zaraz i przygotujesz wszystko.

Arthur oświadczył jednak, że nie zamieszka w domu. Miał od początku ten zamiar, przyjeżdżając do Londynu, i dlatego rzeczy zostawił na poczcie. Skoro się ulokuje, przyniesie swój adres.

Jeremiah wyraził mu swoje uznanie, Affery spojrzała ukosem, lecz nie śmiała się odezwać: może jeszcze w tej chwili słabym głosem odezwała się jej dawna miłość do tego dziecka, które wyniańczyła. Ale Affery nie wolno było dziś mieć zdania.

Pani Clennam przyjęła wieść o wyprowadzeniu się syna obojętnie, jako rzecz naturalną i przewidywaną, i zajęta z Flintwinchem sprawdzaniem rachunków w starych księgach z daleka pożegnała lekkim skinieniem głowy wychodzącego z pokoju Arthura.

On jednakże był blady i wychodził ze ściśniętym sercem.ROZDZIAŁ III OJCIEC MARSHALSEA

Przed wielu, wielu laty w okolicy kościoła Świętego Pawła znajdował się posępny i brzydki budynek, otoczony murem i żelaznymi kratami – było to Marshalsea, więzienie dla niewypłacalnych dłużników.

Zajmowało ono przestrzeń dość obszerną, zabudowaną małymi domkami. Otaczały one ciasne, brukowane podwórze. Mało miejsca, mało powietrza, żadnego śladu roślinności. Dłużnicy mieli prawo zajmować pojedyncze liche pokoiki, w których mieścili się zwykle z rodziną, a na ciasnym, brzydkim podwórzu pełno było dzieci i krzyku.

Na dwadzieścia trzy lata przed powrotem Arthura Clennama do Londynu przywieziono do więzienia Marshalsea nowego dłużnika.

Był to człowiek około lat trzydziestu, wytwornie ubrany, o twarzy delikatnej, bladej i nieśmiałej otoczonej wijącymi się puklami jasnych włosów. Spojrzenie miał niepewne i strwożone, usta drgały mu jakimś dziwnym grymasem, i co chwila nerwowym ruchem podnosił do nich rękę białą, wypieszczoną, ozdobioną kosztownymi pierścionkami według ówczesnej mody.

Nie chciał rozpakować swojego tłumoczka, gdyż był pewien, że uwolnią go nazajutrz, a w najgorszym razie za parę dni, ponieważ każdy nowy więzień jest pewny uwolnienia w krótkim czasie. Odźwierny i dozorca w jednej osobie namawiał go do urządzenia się „wygodnie”, nie usiłując jednak rozwiać miłych nadziei.

Więzień był niespokojny i co chwila podnosił do ust białą rękę, wyrażając obawę, jak sobie poradzi jego żona, żeby tu trafić.

– Ludzie pokażą drogę – uspokajał go odźwierny.

– Nie wiem – mówił więzień – jakże ona spyta i zaczepi przecież obcego? I jeszcze w takiej kwestii…

– Może przyjechać dorożką.

– Hm, dorożką, nie wiem… ona nie wychodziła sama na ulicę… jakże jej to przyjdzie do głowy…

– To ją ktoś przyprowadzi, brat czy krewny.

– Hm, nie ma brata… Nie ma krewnych… Pewno przyprowadzi dzieci.

– Dzieci? – spytał dozorca. – Będzie was więcej! A dużo pan ma dzieci?

– Dwoje – odparł mężczyzna z miną wielce zakłopotaną.

– Wybrał pan sobie pokój?

– Wszystko jedno, to nie na długo.

– W każdym razie niech pan weźmie ten na pierwszym piętrze, gdzie w tej chwili okno otwarte. Jeden z najlepszych pokoi w Marshalsea.

– Bardzo, bardzo dziękuję.

– Pańska żona zostanie z panem?

– Tak, hm, nie chcemy się rozłączać… chociaż to na czas krótki.

– Tak, tak – potwierdził uprzejmie odźwierny, choć dla siebie miał zupełnie inne zdanie.

Od wielu lat pełnił urząd w Marshalsea i jednym spojrzeniem oceniał swoich pensjonarzy. Na pana Dorrit wzruszał ramionami i potrząsał głową znacząco.

Rzeczywiście interesy tego pana były w dziwny sposób splątane. A co najgorsze, że on sam nie wiedział nic o swoich pieniądzach i nie umiał nic wytłumaczyć. Był bogaty. Był wspólnikiem jakiegoś domu handlowego, lecz sam interesami nigdy się nie zajmował. Od tego są bankierzy, adwokaci. On brał tylko pieniądze i wydawał. Ale swoje. Od nikogo nigdy nie pożyczał. A tymczasem w jakiś niepojęty sposób kapitały towarzystwa znikły. Gdzie się mogły podziać, tego przecież pan Dorrit nie wie. I dlaczego on ma za to siedzieć w więzieniu? I dlaczego źli ludzie żądają od niego zwrotu pieniędzy, których od nich nie brał? Zapewne wszystko to samo się wkrótce wyjaśni.

Starzy więźniowie zwykle schodzili się do odźwiernego, ażeby coś usłyszeć o nowo przybyłym. I tym razem ciekawie zadawali mu pytania, na które nie znajdował jakoś odpowiedzi.

– Mnie się zdaje, że ten nigdy stąd nie wyjdzie – odezwał się na koniec.

To proroctwo świadczyło o jego znajomości ludzi. W pierwszych miesiącach uwięzienia pana Dorrit bardzo często zajeżdżali przed Marshalsea prawnicy i prokuratorzy, ażeby za pomocą jego zeznań rozjaśnić zawikłaną sprawę, lecz po kilku miesiącach zupełnie ustały te budzące nadzieję odwiedziny, przekonali się bowiem, że od więźnia nic się dowiedzieć nie mogą.

Nazajutrz po przybyciu pana Dorrit zjawiła się jego żona z dwojgiem dzieci: trzyletnią dziewczynką i dwuletnim chłopcem. Kilka miesięcy potem przyszło na świat trzecie dziecko, mała dziewczynka Amy, urodzona i wychowana w więzieniu, którą poznaliśmy w domu pani Clennam.

Maleńka Dorrit, jak ją zwykle nazywano, była zatem dzieckiem Marshalsea. Znała tu każdy kącik, każdy kamień, ją też wszyscy znali i wszyscy lubili ciche „dziecko więzienia”.

Kiedy miała lat osiem, została sierotą. Pani Dorrit, wątłego zdrowia, źle znosiła życie więzienne i nie mogła się nigdy oswoić z nowym położeniem. Ponieważ z każdym rokiem była słabsza, wyjechała na wieś podczas lata, do swojej mamki, i już nie wróciła.

Na wieść o śmierci żony pan Dorrit zamknął się w swoim pokoju i przez trzy dni nikt go nie widział. Kiedy na koniec ukazał się znowu, zauważono, że mu włosy posiwiały, a ręka podnosiła się częściej nerwowym ruchem do ust, drgających i dziwnie skrzywionych.

Towarzysze niedoli współczuli mu szczerze i po naradzie w tak zwanej kawiarni, to jest małej izdebce, gdzie się gromadzili na wspólne pogawędki i skromne zakąski, postanowili ofiarować mu zbiorowo pięknie napisany na wielkim arkuszu dyplom, zawierający wyrazy życzliwości, współczucia i uznania, podpisany przez wszystkich.

Pan Dorrit stopniowo przyzwyczaił się i pogodził ze swym losem. Prawda, w Marshalsea było trochę ciasno, ale za to spokojnie. Nie wolno było stąd wychodzić na świat, ale za to ze świata nie wkraczały tu żadne troski; spokój wynagradzał w części brak swobody.

Stary odźwierny, który w pierwszych chwilach lekceważył nowego więźnia, z czasem zaczął być z niego dumny.

– Jesteś pan najdawniejszym więźniem w Marshalsea – rzekł mu razu jednego. – Brakowało by nam pana, gdybyś stąd kiedy wyszedł.

Chwalił się nim też chętnie wobec nowo przybyłych.

– Oto dżentelmen – mówił – dobrze wychowany. Bez obrazy, drugiego takiego nie ma w Marshalsea. A co za edukacja! Sam dyrektor go prosił, żeby wypróbował nowy fortepian. I proszę posłuchać, jak zagrał. Niczym organy w kościele. A języki! Z Francuzem mówi po francusku, i lepiej od Francuza! A kiedy mieliśmy tu Włocha, to on tylko z nim się rozmawiał, i trzeba było słyszeć!

Toteż mieszkańcy Marshalsea z pewnego rodzaju szacunkiem spoglądali na poważnego dżentelmena o siwych włosach, uprzejmym obejściu i pełnej godności postawie.

Zanim jednakże pan Dorrit posiwiał, odźwierny zestarzał się zupełnie. Nogi mu odmawiały posłuszeństwa, brakowało oddechu i często nie miał siły iść z kluczem do furtki, aby otworzyć lub zamknąć więzienie.

Wtedy pan Dorrit wyręczał chętnie przyjaciela.

– My dwaj jesteśmy najstarsi w Marshalsea – mówił starzec pewnego wieczoru, kiedy śnieg padał białymi płatami, a w niewielkiej jego izdebce zgromadziło się kilku więźniów na życzliwą koleżeńską pogawędkę. – Siedem lat tylko zamieszkałem tu wcześniej od pana. I czuję, że niedługo już będę pełnił służbę. A gdy się wyprowadzę, to pan, panie Dorrit, zostaniesz „ojcem Marshalsea”.

Dalsza część rozdziału dostępna w pełnej wersji