Miłość w Ejlacie - ebook

TO, CO PRZETRWAŁO (WSTĘP)

Opowiadania i teksty zawarte w tym zbiorze powstały na dwóch przeciwstawnych biegunach – gniewu i miłości. Gniew, który całe życie kierowałam do wewnątrz, skłaniał mnie do poszukiwania analogii. W literaturze, w biografiach innych ludzi, w sztukach wizualnych. I w związkach, które rozpadały się na moich oczach, jakbym była jedynie obserwatorką swojego życia, które nie znało dla mnie litości. A jednocześnie potężna dawka miłości, jaka była mi dana na przestrzeni lat, coraz szerzej otwierała mnie na szlachetny przepływ życia, które warte jest przeżycia. Albert Camus, rozważając problem samobójstwa, ostatecznie uznał, że nie jest ono dobrym wyjściem. Zamiast się zabić, człowiek powinien się zbuntować – podsumował żywot Syzyfa, który może być szczęśliwy, schodząc po kamień, który się stacza. W każdym razie powinniśmy wyobrażać sobie Syzyfa szczęśliwego. Wielokrotnie zadawałam sobie pytanie, czy miał rację. U schyłku życia Sławomir Mrożek wyznał przecież w listach, że nawet bunt go nudzi. Odebrałam te słowa nader osobiście. Zamiast buntu jako antidotum na samobójstwo o wiele bardziej przekonująca wydała mi się trzecia droga – próba transformacji. Uwierzyć, że mam zdolność przekształcić siebie i uwolnić od najgorszych plag tego świata – oceniania, oczekiwań wobec innych, poczucia winy i właśnie gniewu, który, nawet jeśli głęboko skrywany, napędza zło, które nigdy nie ma końca. Próba transformacji to wiara w miłość. Siłę, która jest w stanie przetrwać śmierć – ciała, osobowości, związku z drugim człowiekiem. I związku z samym sobą, tego – zdaje się – niezbędnego paliwa, aby istnieć wciąż w świecie, który niejednokrotnie nas poniża.

Tak właśnie powstały teksty zawarte w tym zbiorze. Ja, Maria pierwotnie był monodramem, który opublikowałam w „Twórczości”. Tu został nieco odmieniony, pozbawiony didaskaliów, które pozostawiam wyobraźni czytelnika. W 1897 roku zakochany i odrzucony, młodszy od Konopnickiej o dwadzieścia dwa lata Gumplowicz zastrzelił się przed hotelem w Grazu, gdzie Konopnicka mieszkała ze swoją towarzyszką życia Marią Dulębianką. Miała wtedy pięćdziesiąt pięć lat. Nigdy nie spotkałam w literaturze tekstu, który stawiałby pytanie, jaki wpływ na Konopnicką mogła mieć śmierć Gumplowicza. Biografowie zastanawiają się nad tym, dlaczego Dulębianka wolała prasować koronki swojej ukochanej, zamiast realizować się na zewnątrz domu. Twórcy pokazują teatralne zmagania związku dwóch lesbijek, owej tajemnicy poliszynela, o której przecież nie możemy nic wiedzieć. Nikt jednak nie zapytał, co pozostawił w niej Gumplowicz. Jakim człowiekiem się stała? Jakie transformujące możliwości otworzyła w niej ta śmierć?

Dlaczego ośmieliłam się zapytać? Gdy pisałam Ja, Maria, przeczuwałam już coś, co miało mnie przerosnąć. Nie tyle fascynowałam się śmiercią, ile czułam jej obecność w postaci nieustannego umierania wielu własnych przekonań, które spełniły już swoje zadanie w moim życiu. Kilka lat później doświadczenie samobójczej śmierci mojego życiowego partnera przywołało w moim umyśle czas pisania o Konopnickiej. Uczynienie jej kobietą, która dostaje możliwość, by stanąć w prawdzie o sobie bez względu na to, kto na nią patrzy i co usłyszy. I zdałam sobie sprawę, że pisząc o takiej kobiecie, sama pragnęłam stać się kimś podobnym. Jakby cała moja dusza tęskniła za autentycznością. Jakby setki, tysiące innych kobiet dostały wreszcie szansę na odsłonięcie zasłony, która zasłaniała im drogę do wolności. Nie pozwalała opowiedzieć o najgłębiej skrywanych tajemnicach z obawy przed odrzuceniem, utratą miłości i zepchnięciem w dojmującą samotność. Taka jest bohaterka opowiadania Mała tajemnica. Przeprasza za to, że była ofiarą, bo chce być kochana. Na długie lata stłumi gniew, a treści nieświadome staną się jej smutnym losem. Inna już jednak jest bohaterka Miłości w Ejlacie. Trochę jak u Thomasa Manna – patrzy na miłość cudzą i czerpie z niej siłę. Choć sama od dawna nie czuła tej zniewalającej mocy, potrafi cieszyć się grą żywiołów, które tańczą przed jej oczami. W Neurotycznym życiu Roberta ze stolicy z tendencją do nieznacznej poprawy bohater odkrywa, że ma możliwość siebie pokochać. Dostrzega, kim naprawdę jest, i w zdolności wyjścia poza własny wstyd widzi szansę na nowe życie. Czy to odkrycie sprawi, że proces zachodzący w nim zakończy się sukcesem? Nie wiemy. Życie daje możliwości, ale często spełniamy się połowicznie. Łapiemy momenty, drobiny szczęścia i tworzymy z nich drabinę do własnej przemiany. Wkracza w nią bohaterka opowiadania W małej, osiedlowej księgarni, czyli piekielna kuźnia narcyzów, która skazana zostaje na siebie. Przemienia się coś w mężczyźnie z opowiadania Ostatnia rzecz, o której pomyślał Agaton, niechcący przekraczając skalę. I nawet jeśli płaci za to życiem, wie, jakich błędów już nie chciałby popełnić. Być może największym z nich było przywiązanie do własnego ciała. Podobnie jak w opowiadaniu Kolczyki, w którym Janka, nie potrafiąc zapanować nad ciałem, na długo wejdzie w smugę cienia. Po tym, co przeżyła, pokochanie siebie stanie się dla niej jedynie zlepkiem słów, które ugrzęzną w pułapce ironii. Możliwość wyzwolenia z tej pułapki daje z kolei bohaterce opowiadania Mesjasz spotkanie poza światem, który znała. Odkrywając, jak głęboko gardziła swoimi korzeniami, może też dostrzec źródło swojego gniewu. Niewykluczone, że odkryje je również młoda matka z opowiadania Złodziej, a wówczas jej życie zmieni pechową trajektorię. Nie musi to oznaczać wygranej w totolotka, ale może, jak w przypadku bohaterki opowiadania Widok z pierwszego piętra – uświadomienie sobie własnej odwagi.

I na koniec Esej o bezradności, który powstawał we mnie latami. To próba zrozumienia, co tak naprawdę się stało, że dwie siostry tak bardzo różnie nie kochają siebie. Ich gniew przejawia się w innych namiętnościach, nałogach i sztuczkach. Miłość zaś, która łączy je w cichej modlitwie o łaskę normalnego życia, stawia przed nimi coraz więcej pytań, na które nie ma jednoznacznych odpowiedzi. Jakby samo pytanie było tym, czego czasem najbardziej nam potrzeba, aby uświadomić sobie coś, co wywróci nasze życie do góry nogami. Albo pozwoli odkryć, że nie ma nic złego we wzruszeniu ramionami. Udźwignięciu tego, że żadnej odpowiedzi nie będzie. Pozostaje możliwość cieszenia się małymi rzeczami i gestami. Radość z samego stawiania pytań, których zaistnienie jest dowodem tego, że nie postradaliśmy zmysłów.

Wszystko to jest osobiste. I wszystko jest uniwersalne. Odkrywamy to jednak na różnych etapach życia. W zależności od tego, kiedy zdobędziemy gotowość, by stanąć nago przed lustrem. I nie wystraszyć się tego, co zobaczymy. Myślę, że to, co przetrwa, jest prawdziwe.JA, MARIA

Mówiono, że samobójstwo Maksymiliana Gumplowicza nie wywarło na mnie żadnego wrażenia. W 1897 roku zakochany i odrzucony, młodszy ode mnie o dwadzieścia dwa lata, zastrzelił się przed hotelem w Grazu, gdzie mieszkałam wraz ze swoją towarzyszką życia, Marią Dulębianką. Lubiłam nazywać ją Pietrkiem. Miałam wtedy pięćdziesiąt pięć lat.

Siedzę teraz, jak widzicie, okrakiem na małym taborecie i obieram ziemniaki. Próbuję łączyć tę czynność ze wspomnieniami. Sprawdzam, czy w ten sposób udźwignę opowieść o sobie, o niej, o nim. Może zdołam. Z boską pomocą czy bez.

Widzę go, jak nerwowo chodzi wokół hotelu w Grazu. W tle słychać Emperor Waltz, jakże Austria go kochała!, który wybrzmiewa coraz głośniej i głośniej. W pewnym momencie strzela sobie w głowę i upada pod hotelem. Zbiegowisko ludzi. Muzyka nie cichnie od razu. Nie od razu też nieznajomy dandys, towarzysz jakiejś damy, która gryzie palec w rękawiczce, zdejmuje swój frak, a może tużurek, by okryć niestosowność wynikłą z pojawienia się kałuży krwi. Odsłaniamy z Marią, moim Pietrkiem, firankę, ale nie otwieramy okna. Patrzymy wstrząśnięte w milczeniu. Teraz to dopiero będą plotki o tej Konopnickiej, myślę. Nie dadzą mi żyć.

Ziemniak, trach, do miski.

No pięknie! Jakim trzeba być idiotą, aby palnąć sobie w łeb z powodu takiej bzdury! I narazić mnie i Pietrka na taki wstyd, taki wstyd.

Przecież ja ci nigdy nie powiedziałam, Maksymilianie, ty głupi krakowski Żydzie, że cokolwiek, gdziekolwiek połączy mnie z tobą. I nie chodziło tu o różnicę wieku między nami, o te marne dwadzieścia dwa lata. Zresztą, dlaczego to mężczyźni mogą być o tyle lat starsi od swojej kochanki, a gdy mowa o kobiecie, ta po pięćdziesiątce uchodzi już za starą raszplę. Nadaje się co najwyżej na matronę, damę, za którą może ciągnąć się smuga perfum i dobrze skrojona suknia, zbierająca wszystkie brudy ulicy. Wiek… Zawsze miałam to w dupie. Wiem, wiem, powiedzielibyście, że autorce Roty i tych wszystkich rozmiłowanych w ojczyźnie pieśni nie przystoi używać takiego języka. Ale, Bóg mi świadkiem, gówno o mnie wiecie. Wiecie tyle, ile chciałam wam powiedzieć w tych moich wszystkich listach i wspomnieniach, które przecież z rozmysłem pisałam tak, jakbym doskonale zdawała sobie sprawę, że po mojej śmierci będą czytane.

I były. I są. Ale nie wiecie o mnie nic. A teraz tylko tyle, że muszę całą wieczność obierać te przeklęte ziemniaki. Powiecie, że proste czynności czynią człowieka prostym. W moim przypadku to jak za karę. Za to, że pominęłam w listach Marię Dulębiankę jako wielką artystkę, a nazwałam ją Pietrkiem? Zwykłym Pietrkiem? Za to, że dopuściłam do tego, by całkiem poświęciła się dla mnie, nie malując u schyłku życia nic więcej niż moje portrety? Mój szlachetny Pietrek zasługiwał na prawdziwe imię i nazwisko, bo to była wielka artystka. Każda wielkość jednak ma swoje przeciwieństwo. I Pietrek znalazł je we mnie. A ja w karze trwania tu przed wami. Za to, że nie miałam odwagi wieść prostego życia? Za to, że przez całe to podłe życie nie obrałam ani jednego ziemniaka, ani razu nie miałam noża w ręce? Kto ustala te zasady? Kto tym wszystkim zarządza? Gdybym ja tak zarządzała swoją twórczością, skończyłabym jak Konopnicki, świętej pamięci mąż, który stracił ten swój pożałowania godny majątek. Typowy przedstawiciel szlachty. Poczciwiec i patriota, ale ciężko ciemny. Za grosz nie miał pojęcia o pieniądzach. Gdyby nie wydawał tak dużych sum na wykupowanie chłopów od służby w rosyjskim wojsku… „Staraj się ułatwić synom to trudne przejście choć w setnej części tak gorliwie, jak ułatwiałeś je pierwszemu lepszemu parobkowi” – pisałam do niego. Myślałam, że, co napisane, zrozumie lepiej niż powtarzane setki razy. Jakże obłędnie się myliłam, Max! Byliśmy wyjątkowo niedobranym małżeństwem. Wierz mi lub nie, ale nie ja go sobie wybrałam. Najgorszą rzeczą, jaką człowiek może zrobić, to zdać się na wybór innych. Tych wszystkich, którzy wiedzą, co jest dla ciebie najlepsze i mówią: „Idź za niego, jest od ciebie starszy, mądrzejszy, nie zabraknie ci niczego. Starszy mężczyzna szanuje kobietę. A miłość przyjdzie z czasem”. Tak mówili. A kiedy rodziły się dzieci, uważali, że to z miłości, bo aż tyle ich było. Co rok prorok.

To już trzeci ziemniak do miski, trach.

Nie było tam miłości. Jeśli człowiek ma dobre nawilżenie, zdrowe powietrze, wieś, świeży chleb i mleko prosto od krowy, będzie płodny, aż się nie zaweźmie i nie powie: dość. Bo jest jeszcze inny sens życia niż dzieci. Co, nie wierzycie mi? Spróbujcie mieć ósemkę i porównać się do mnie. Ale tylko wtedy, gdy oprócz płodności macie jeszcze żądzę czytania i pisania. Mówicie po angielsku, francusku, niemiecku, czesku, włosku i rosyjsku i wasz ogląd świata to nie tylko obora i łąki, ale biblioteki całego kontynentu, ulice europejskich miast i piękne ciała kobiet i mężczyzn, które czekają na odkrycie. Ja wiem, że zaborcy nie ustawali w wysiłkach, żebyśmy tu, na polskiej ziemi, mówili po niemiecku i rosyjsku. I to w szkole, gdzie dzieci tak bardzo lubią uczyć się wierszyków… Ja to wszystko wiem. Dla nich przecież pisałam.

Ale wyobrażasz sobie, Max, jakby wyglądała Polska, gdyby tylko po polsku mówiła? Od chłopów nie mogłam się odgonić. Ciągle przychodzili po porady. Sądzić się chcieli o byle co. Ta ich niesłabnąca, urażona ambicja. Obrazi się taki i wzrok wbija w ziemię. Raz przyszedł taki jeden, żeby mu pismo procesowe pisać, bo mu sąsiad narobił pod piwnicą. No, co narobił, co narobił? Kupę, zwykłą ludzką kupę. Tak się obruszył sąsiad na sąsiada, bo tamten, co przyszedł do mnie po radę, nie chciał się niby zgodzić na osobny wychodek. Wyobrażasz sobie, Max, w jakich ja sprawach uczestniczyć musiałam na wsi? Wychodek. I kupa w podpiwniczeniu. Ludzka. Okazało się potem, że to nie sąsiad sąsiadowi, ale dzieciak nie zdążył, więc pobiegł do piwnicy. Jego własny dzieciak! Przyznał się, bo ojciec chciał potraktować sąsiada cepem. Dzieciak bał się, że sumienie mu zgnije. Za to ojciec stłukł go na kwaśne jabłko. Nie żeby docenił, że się przyznał. Mały był, głupi. Chłopi nie znali lepszej metody wychowawczej. Ciągnęli ją przez pokolenia, upodlając siebie i własne dzieci. Zaborca to wyczuwał. I też lał. Za byle co. Naród zahukanych durni. Taki naród stworzyliśmy. A potem już nie trzeba się było martwić o kontynuację. Zarządzanie strachem jest najskuteczniejsze. I przenosi się z dziada pradziada. Później wystarczy tylko obwiniać przodków, że się dostało nieudacznictwo w genach. I znów dokonywać wyborów po myśli innych. Ja nie chciałam. Jeden haniebny wybór wystarczy. Mąż idiota.

Ale lubiłam języki obce. Wiesz dlaczego, Max? Wiesz, ty żydowski poligloto, który mówiłeś w czterech językach, a nie wiedziałeś, jak skutecznie przemówić do kobiety? Synu wybrany przez Boga, by głupio zginąć i nic z tego nie mieć. Bo to wymusza koncentrację. Jesteś taka zajęta, tak bardzo zajęta, że nie masz czasu myśleć, co ci dolega. Wiedziałam to. Najgorsze, naprawdę najgorsze, co człowiek może robić samemu sobie, to zajmować się sobą. Dzieci i języki obce. Języki obce i dzieci.

Czwarty ziemnior, trach.

Ośmioro ich urodziłam. Gdyby nie moja dobra pamięć, nie wykluczam, że nie zapamiętałabym ich imion. Dwoje zmarło, ale i Helę mam za nieżywą, choć żyje gdzieś, nie wiem nawet, w którym domu dla obłąkanych. Czy pamiętam wszystkie ich imiona? Hela, Lorka… Nie wszystkie zresztą na tę pamięć zasługują.

Pięknie mnie urządziłeś, Maksymilianie! Cała Warszawa plotkowała, jak mało obeszła mnie twoja śmierć, jak w moim martwym sercu twoja śmierć nie zdołała poruszyć żadnych wyższych uczuć. Bo nawet na pogrzeb nie przyszłam. Też mi osąd! Nienawidzę pogrzebów. Człowiek tam stoi i myśli tylko o swojej śmierci. Za nic ma zmarłego, bo i czemu miałby się nad nim rozczulać, skoro nic już nie da się zrobić. Nieszczęśni hipokryci! Myślą, że bycie na pogrzebie załatwi za nich sprawy własnego sumienia, uciszy ten skowyt duszy, ten żal z powodu pewności, że wszyscy jesteśmy tak cholernie śmiertelni. No i dlatego nie poszłam na twój pogrzeb, Max. Przecież by mnie tam zlinczowali. Ta twoja cała rodzinka krakowskich Żydów Gumplowiczów. U schyłku wieku Żydzi robili wszystko, aby odróżnić się od Polaków. To dla nich krawcy szyli najlepsze ubrania, to z ich ust padały oszczerstwa o marnej polskiej sztuce, ale to wy, to wy byliście najlepsi! W całej swojej żydowskiej masie byliście genialni. Bo nic nie umknęło waszej uwadze, jakby w waszym przeznaczeniu, dzień po dniu, wypełniały się słowa kabały „Żyj tak, byś nie był skutkiem działania, ale przyczyną zjawisk”.

Czy ktoś mi jeszcze pamięta Mendel Gdański? Starego Żyda dziwi, że Polacy chcą go bić. Za co? No właśnie, za co? Tak siebie pytałam. Za co to wszystko mnie spotkało? I tak jak mój Żyd straciłam serce dla Polski. Nie uwierzycie, ale właśnie dlatego i tylko dlatego było mi łatwo napisać o starym Żydzie. Byłam nim, gdy pisałam, wszystko czułam na własnej skórze, aż bolały mnie cebulki włosów. Prawda, że są wyjątkowe?

Miedziane. I dłonie też, dłonie też mam małe, drobne takie. Jak Żydówki wprawne w przyrządzaniu skomplikowanych potraw. Nawet najbrudniejsza Żydówka myła ziemniaki przed obieraniem. Nigdy nie widziałam, aby robiły to moje kuchenne. Moje kuchenne myły po obraniu. Brudaśnice jedne.

Nikt nie liczył tak dobrze, jak wy, nie pisał, tak głęboko sięgając pod powierzchnię zjawisk, i nie myślał z taką zapalczywością. Intelekt podszyty silnymi uczuciami – za to was kochałam i nienawidziłam. Każdy Żyd schyłku wieku był człowiekiem renesansu, który po kryjomu marzył o wielkim kotlecie schabowym, nie mając odwagi zjeść go przy rynku. Geniusze bojący się własnego cienia. Nawet ten twój tatuś, profesor Ludwig Gumplowicz, skąd on miał tyle cierpliwości, by wertować księgi, a nie gazety? A wiesz, Max, że ludzie nie mają pojęcia, żeś ty po nim odziedziczył żydostwo? Nie po matce. Ta wiecznie z astmą, pokorna w swej chorobie, gołębica pokoju. Które z nich powiedziało, żeś zakochał się w starej babie? Nieważne. Wiadomość o twojej śmierci zamieścił w „Neue Freie Presse” profesor Ludwig Gumplowicz, światowej klasy intelektualista, twój ojciec, kiedyś Żyd, teraz ewangelik, podobnie jak i ty, i twoja matka. Pisał, żeś zmarł z powodu ustania akcji serca. No cóż, nie było w tym nieprawdy. Od strzału w głowę serce niechybnie przestaje bić. Ale czy była to taka sama prawda jak wasz ewangeliczny nowy świat, który stworzyliście sobie z obawy przed podzieleniem losu narodu wybranego?