Piekło w butelkach - ebook

Bestia z Kiusiu

Andrzej Świrkowski

Kyūsaku Yumeno nie miał sobie równych wśród twórców powieści kryminalnej. Wyróżniały go niezwykle szerokie horyzonty oraz silna indywidualność twórcza. Był poetą, którego szczególnie fascynowały, ale i przerażały mroczne zakamarki ludzkiej psychiki, a w twórczości swej starał się oglądać i opisywać człowieka przez pryzmat śmierci, obłędu, zbrodni i towarzyszących im skrajnych emocji. Liczne utwory, które po sobie pozostawił, są niczym dziki ogród pełen pięknych i niesamowitych kwiatów obłąkańczego romantyzmu.

Ranpo Edogawa
nota rekomendacyjna w sprawie planowanej w 1936 roku publikacji dzieł zebranych Kyūsaku Yumeno

Ranpo Edogawa, _Yumeno Kyūsaku zenshū ni tsuite no oboegaki_, Kazumi Nishihara (red.), _Yumeno Kyūsaku no sekai_, Hirakawa Shuppansha 1975, s. 135.Literatura kryminalna cieszy się opinią idealnej lektury na zimę. Czy jednak chłodniejsze dni równie dobrze sprzyjają zapoznaniu się z literaturą kryminalną _z Japonii_? Można mieć co do tego wątpliwości. Dla najpopularniejszych autorów okresu przedwojennego — złotej ery gatunku, która nastała wraz z wybuchem popularności Ranpo Edogawy — znacznie bardziej interesujące od konstruowania zagadki kryminalnej zgodnej z zasadami logiki i zdrowego rozsądku było zagłębienie się w psychikę zbrodniarza, operowanie grozą i makabrą. Utwory pisarzy takich jak wspomniany Edogawa, Fuboku Kosakai czy Kyūsaku Yumeno narodziły się z określanej hasłem _ero-guro-nansensu_ (erotyka, makabra, nonsens) i naznaczonej dekadentyzmem kultury popularnej owych czasów. Jej epicentrum znajdowało się w tokijskiej dzielnicy Asakusa, skupiającej rozmaite przybytki rozrywki. Wśród tamtejszych kin, teatrów, cyrków, kabaretów oraz pokazów osobliwości toczyło się nocne życie stolicy, tam też rozgrywała się akcja wielu opowiadań i powieści kryminalnych. Zbrodniarzami z literatury japońskiej kierowały obłęd, pożądanie, ale i dojmująca nuda. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że _tantei shōsetsu_ (dosłowne tłumaczenie angielskiego _detective novel_, choć w praktyce jedynie niewielka część prozy kryminalnej powstałej w Japonii w tym czasie opowiada o detektywach rozwiązujących zagadki kryminalne) to lektura idealna na gorące i parne japońskie lato, gdy ubranie klei się do ciała, a granica między jawą i snem zamazuje się w migotaniu śreżogi.

•

Kyūsaku Yumeno żył dziesięć lat.

Autorzy opracowań dotyczących jego twórczości skupiają się zazwyczaj na tym, jak trudno ją jednoznacznie zaklasyfikować i jak osobliwe wątki porusza. Rzeczywiście, na pierwszy rzut oka trudno odgadnąć, co może łączyć składające się na niniejszy zbiór: monolog pacjenta szpitala psychiatrycznego (_Piekło wariata_, 1932), serię szkiców opisujących marzenia senne (_Dziwne sny_, 1931–1932) i opowieść o rozbitkach na bezludnej wyspie (_Piekło w butelkach_, 1928). Dodajmy, że wśród pozostałych głośnych dzieł tego pisarza znajdziemy między innymi monumentalną awangardową powieść o próbie odzyskania utraconej tożsamości (_Dogura magura_, 1936), cykl krótkich makabresek prezentujących codzienną grozę życia na japońskiej prowincji _Inaka, no, jiken_ (Zdarzenia, na, wsi, 1927–1930) czy nowelę łączącą poetykę opowieści grozy okresu Edo ze sztafażem teatru nō, _Przeklęty bębenek_ (_Ayakashi no tsuzumi_, 1926). Innymi słowy eklektyzm jest jednym ze znaków rozpoznawczych Kyūsaku Yumeno.

Nie znaczy to bynajmniej, że jego utworom brak punktów wspólnych. Gatunkowy kalejdoskop skrywa bowiem stale powracające fundamentalne pytania o to, co decyduje o ludzkiej tożsamości i dlaczego tożsamość staje się często pułapką bez wyjścia. Kyūsaku pisał o ludziach zniewolonych, chcących się wydostać z „piekła”, w jakim przyszło im trwać. Pragnienie to znał bardzo dobrze, ponieważ towarzyszyło mu nieustannie przez całe życie.

•

11 marca 1936 roku. Podczas gdy japońska opinia publiczna nie otrząsnęła się jeszcze po przeprowadzonej przez młodych wojskowych próbie zamachu stanu, która przeszła do historii jako incydent z 26 lutego, Taidō Sugiyama zaprzątnięty był zupełnie czym innym. Od dłuższego czasu borykał się z uciążliwym zadaniem uporządkowania spraw majątkowych zmarłego przed rokiem ojca. Najbardziej palące kwestie zdołał już pozałatwiać: doszedł do porozumienia z krewnymi dopraszającymi się wypłacenia obiecanych im jakoby pieniędzy czy też zwrotu (zapewne nierzadko przesadzonych) długów i z pozbawionymi wsparcia finansowego przyjaciółkami ojca; uporządkował wielką ilość dokumentów i prywatnych zapisków. Mimo to sprawy rodzinne wciąż wymagały od Taidō obecności w Tokio, mieście, którego nigdy specjalnie nie lubił. Chociaż niejednokrotnie zdarzało mu się mieszkać w stolicy, większość życia spędził w odległej o tysiąc kilometrów rodzinnej Fukuoce na wyspie Kiusiu, gdzie zarządzał dużym gospodarstwem rolnym, oddając się jednocześnie twórczości literackiej. Tego ranka odbywał kolejną rozmowę o finansach ojca, gdy w pół zdania przewrócił się i umarł na miejscu. Lekarz stwierdził udar krwotoczny mózgu. Zmarły miał czterdzieści siedem lat.

Czy za przedwczesną śmiercią Taidō stał stres związany z powierzonym mu zadaniem? Co prawda jednoznaczna odpowiedź na to pytanie nie będzie możliwa, z pewnością jednak można zakładać, że pogmatwane koleje losu jego ojca czyniły porządkowanie spraw zmarłego stresującym zajęciem. Ojciec Taidō Sugiyamy to postać ze wszech miar nietuzinkowa. Shigemaru Sugiyama w pewnym okresie uznawany był za jedną z bardziej wpływowych osobistości japońskiej polityki, choć sam nigdy nie piastował żadnego oficjalnego stanowiska. Jego umiejętność załatwiania spraw wagi państwowej, zjednywania sobie ludzi, zdobywania pieniędzy na polityczne przedsięwzięcia sprawiły jednak, że zaliczano go do grona szarych eminencji (_kuromaku_) okresu Meiji.

Urodzony w 1864 roku Shigemaru w młodości na własnej skórze doświadczył biedy, w jaką po likwidacji przywilejów ekonomicznych samurajów w 1876 roku popadli członkowie tej grupy społecznej na Kiusiu. Winą za to obarczali oni władze centralne. Do wrogości wobec rządzących przyczynił się też fakt, że nowe elity polityczne wywodziły się z Satsumy i Chōshū (połączone siły wojowników z tych hanów doprowadziły do obalenia siogunatu Tokugawa), podczas gdy reprezentanci Kiusiu znaleźli się na uboczu wielkich przemian. Frustracja skutkowała radykalizacją poglądów wielu młodych ludzi, którzy — żądni czynu — zawiązywali polityczne stowarzyszenia o skrajnym charakterze.

W wieku szesnastu lat Shigemaru doszedł do wniosku, że jeśli sytuacja w kraju ma się poprawić, konieczne są zdecydowane działania. Postanowił opuścić rodzinne strony i udać się do Tokio, aby dokonać zamachu na któregoś z wysokich urzędników państwowych. Po kilkuletnich przygotowaniach zdecydował się zabić Hirobumiego Itō, jednego z twórców nowoczesnego państwa japońskiego. W oczach radykałów z Kiusiu ten wywodzący się z Chōshū polityk uosabiał zepsucie toczące politykę ich ojczyzny. Wyznawali oni idee oświeconej cesarskiej wszechwładzy, a zatem centralne rządy sprawowane przez klasę zawodowych polityków były dla nich nie do przyjęcia. Przede wszystkim jednak młody Shigemaru i bliscy mu ideologicznie radykałowie uważali szeroko zakrojone reformy okresu Meiji za sprzeniewierzenie się istocie japońskości poprzez narzucenie rodakom nowej, zwesternizowaniej tożsamości narodowej. Chociaż Japonia, inaczej niż wiele państw azjatyckich, nie stała się kolonią żadnego zachodniego mocarstwa, kolonizacji ulegały umysły jej mieszkańców.

•

W 1885 roku Shigemaru udało się dostać przed oblicze Itō, do próby zamachu jednak nie doszło, gdyż przyszły premier, ujęty być może szczerością zamiarów młodego człowieka, wziął go na rozmowę w cztery oczy i poświęcił kilka godzin na przekonanie go do swoich racji. Tak zaczęła się zakulisowa działalność polityczna Shigemaru, szczególnie intensywna na przełomie XIX i XX wieku, w dobie rosnących międzynarodowych ambicji Japonii. Ideologicznie związany był z wywodzącymi się z Kiusiu organizacjami nacjonalistycznymi, przede wszystkim z Gen’yōsha (Stowarzyszeniem Czarnego Oceanu). Shigemaru nigdy nie należał do tej organizacji, ale często pełnił funkcję pośrednika między nią a oficjalnymi kołami rządowymi, próbując wpleść panazjatyckie idee Tōyamy, swego mentora i wieloletniego przyjaciela, w coraz bardziej ekspansywną politykę zagraniczną Japonii.

Zajęty działalnością polityczną w stolicy kraju, Shigemaru niemal zupełnie zaniedbał pozostawioną na Kiusiu rodzinę. Syna widywał sporadycznie i często były to dla Taidō spotkania niełatwe. Jego marzenia o karierze literackiej czy artystycznej zostały zduszone w zarodku przez ojca, który gardził niepraktycznością „dzisiejszej młodzieży” i nie wyobrażał sobie, by jego syn mógł zajmować się czymś tak mało przydatnym dla ojczyzny jak pisanie powieści.

„A gdybym dziś padł trupem, to co byś zrobił? Umiałbyś urządzić mi pogrzeb, nie sprawiając kłopotu innym?” — te słowa, często powtarzane przez Sugiyamę seniora w ostatnich latach życia, Taidō musiał wziąć sobie głęboko do serca, gdyż po śmierci ojca nie szczędził trudów, aby zorganizować skomplikowane logistycznie uroczystości pogrzebowe. Przez całe życie podziwiał ojca i podzielał jego poglądy, ale jednocześnie wciąż bezskutecznie próbował wyzwolić się spod jego wpływu, trawiony wewnętrznym niepokojem o to, czy ma prawo nazwać siebie niezależną istotą ludzką, czy może jest jedynie marionetką w rękach Shigemaru.

•

_Dalsza część dostępna w wersji pełnej_

°

Oczywiście dotyczyło to nie tylko wyspy Kiusiu. Jak podaje Harry D. Harootunian (_The Economic Rehabilitation of the Samurai in the Early Meiji Period_, „The Journal of Asian Studies” 1960, Vol. 19, 4, s. 433), w czasach reform Meiji klasa samurajska liczyła 1,8 miliona osób, co przekładało się na 400 tysięcy rodzin. Zaradzenie problemowi istnienia całej grupy społecznej, która z dnia na dzień stała się niepotrzebna, stanowiło jeden z głównych problemów nowego rządu (między rokiem 1873 a 1878 wybuchły cztery powstania samurajskie przeciwko nowemu rządowi). Źródła z epoki szacują, że około 70–80 procent samurajów żyło w ubóstwie.

Gen’yōsha — działająca w latach 1881–1946 prawicowa organizacja założona w Fukuoce przez ultranacjonalistę Mitsuru Tōyamę. Sprzeciw wobec zachodniego imperializmu i kolonializmu łączyła z postulatami panazjatyzmu.

Kyūsaku Yumeno, _Chichi Sugiyama Shigemaru o kataru_ — artykuł wspomnieniowy o ojcu, https://bit.ly/3l20zsM.KYŪSAKU YUMENO (1889–1936) — japoński pisarz, autor opowiadań i powieści detektywistycznych, poeta i eseista. Zadebiutował w 1917 roku, ale uznanie zdobył dopiero opublikowanym w 1926 roku opowiadaniem _Przeklęty bębenek_. Wyróżniał go awangardowy styl i świeże podejście do powieści kryminalnej, wymieszanej z fantastyką i groteską. W 1935 roku opublikował dzieło swojego życia — monumentalną powieść _Dogura magura_, do dziś uznawaną za jeden z najbardziej intrygujących i tajemniczych utworów w literaturze japońskiej. Kyūsaku Yumeno to jego literacki pseudonim, który w rodzinnych stronach autora oznaczał kogoś stale wędrującego z głową w chmurach.

ANDRZEJ ŚWIRKOWSKI — japonista, wykładowca w Zakładzie Japonistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Były stypendysta japońskiego Ministerstwa Edukacji na Uniwersytecie Waseda. Obszarem jego badań jest literaturoznawstwo japońskie. Zajmuje się popularyzacją i tłumaczeniem przedwojennej literatury z pogranicza kryminału, horroru i fantastyki.