Wilhelm Tell - ebook

O S O B Y

HERMAN GESSLER, starosta cesarski w kantonach Schwyz i Uri

BARON WERNER VON ATTINGHAUSEN, chorąży^(\ 1)

ULRICH VON RUDENZ, jego siostrzniec

WERNER STAUFFACHER

KONRAD HUNN

ITEL REDING

HANS AUF DER MAUER chłopi z kantonu Schwyz

JÖRG IM HOFE

ULRICH, kowal

JOST Z WEILER

WALTER FÜRST

WILHELM TELL

RÖSSELMANN, proboszcz

PETERMANN, zakrystian z kantonu Uri

KUONI^(\ 2), pasterz

WERNI^(\ 3), strzelec

RUODI^(\ 4), rybak

ARNOLD Z MELCHTAHL

KONRAD BAUMGARTEN

MEIER Z SARNEN

STRUTH WINKELRIED z kantonu Unterwalden

KLAUS VON DER FLÜE

BURKHARDT AM BÜHEL

ARNOLD Z SEWA

PFEIFFER Z LUCERNY

KUNZ Z GERSAU

JENNI^(\ 5), młody rybak

SEPPI^(\ 6), pastuszek

GERTRUDA, żona Stauffachera

JADWIGA, żona Tella, córka Fürsta

BERTA VON BRUNECK, bogata dziedziczka

ARMGARDA

MECHTYLDA

ELŻBIETA wieśniaczki

HILDEGARDA

WALTER synowie Tella

WILHELM

FRIESSHARDT żołnierze najemni

LEUTHOLD

RUDOLF HARRAS, koniuszy Gesslera JAN PARRICIDA, książę Szwabii STÜSSI, polowy TRĘBACZ Z URI POSŁANIEC CESARSKI DOZORCA PAŃSZCZYŹNIANY

MISTRZ KAMIENIARSKI. JEGO CZELADNICY I POMOCNICY HEROLD

ŻAŁOBNICY Z BRACTWA MIŁOSIERDZIA STRAŻ KONNA Gesslera i Landenberga

LICZNI WIEŚNIACY, MĘŻCZYŹNI I KOBIETY, ze wszystkich trzech kantonów

1 W oryginale Bannerherr, chorąży, ten który, w czasie bitwy niósł chorągiew swego kraju.

2 Kuoni – zdrobnienie od Konrad.

3 Werni – od Werner.

4 Ruoni – od Rudolf.

5 Jenni – od Jan.

6 Seppi – od Józefa.

AKT PIERWSZY

SCENA I⁷

Wysokie wybrzeże skaliste nad Jeziorem Czterech Kantonów, naprzeciw kantonu Schwyz.

Jezioro wrzyna się zatoką w ląd, niedaleko brzegu stoi chata. MŁODY RYBAK przeprawia się łodzią przez jezioro. – Z drugiej strony jeziora widnieją w jasnym świetle słońca zielone łąki, wioski i zabudowania gospodarcze kantonu Schwyz. Po lewej ręce widza wznoszą się szczyty Mythen⁸, owiane chmurami; po prawej ręce, głębokie tło sceny stanowią góry pokryte śniegiem. Jeszcze przed podniesieniem kurtyny słychać melodię alpejską „Kuhreihen”⁹ i harmonijne dźwięki dzwonków noszonych przez bydło na szyi; odgłosy te trwają jeszcze przez jakiś czas przy otwartej scenie.

MŁODY RYBAK śpiewa w łodzi (melodia „Kuhreihen”)

Jezioro się śmieje i szumią w nim wody,¹⁰ Na jasnym wybrzeżu chłopak usnął młody. Wtem głos go dochodzi Niby fletu dźwięk, Niby rajskiej harfy Cudowny brzęk. Gdy ocknął się chłopak z błogiego snu, Już woda do piersi sięgała mu. Chodź, chłopcze, bądź moim – Głos ozwie się doń – Ja śpiących przywabiam I wciągam ich w toń.

PASTERZ na szczycie góry (wariacje melodii „Kuhreihen”)

Z drzew opadł już liść!¹¹

Akcja tej sceny rozgrywa się w kantonie Uri (Kuoni, Werni i Ruodi pochodzą z Uri), a więc na zachodnim brzegu jeziora, niedaleko osady Treib, naprzeciw miasta Brunnen, nad granicą między Uri i Unterwalden.

Temat balladowy o wabieniu chłopca przez nimfę wodną; podobny motyw znajdujemy w balladzie Goethego Rybak i Mickiewicza Świtezianka.

Na nic płacz i żale, Żegnajcie mi, hale, Już trzeba mi iść! Zakuka kukułka, ozwą się ptaszyny, My do gór powrócim, na halne wyżyny, Gdy wody z zimowych otrząsną się snów, Gdy ziemia zakwitnie okiściami bzów. Z drzew opadł już liść: na nic płacz i żale, Żegnajcie mi, hale, Już trzeba mi iść.

Mythen – masyw górski na północny wschód od Schwyz, obejmuje dwa szczyty – Mały i Wielki Mythen (1815 i 1903 m n.p.m.)

Kuhreihen – (od słów: Kuh – krowa i gwarowego reihen– sprowadzać); prosta ludowa melodia szwajcarskich pasterzy, śpiewana bez słów; rodzaj,jodlowania". Początkowo służyła do zwoływania krów do udoju. Jest również grana na trombicie. Podobna do „nawoływań beskidzkich”.

STRZELEC ALPEJSKI pojawia się naprzeciw wysoko na skale (druga wariacja) Drży ziemia pod stopą, grzmi piorun wśród chmur, Nie lęka się strzelec przepaści ni gór. Śród skał i lodowców Poluje on rad, Gdzie zieleń zamarła, Gdzie wiosny znikł ślad. Mgła ściele się morzem strzelcowi u stóp, Ziemia mu się widzi tak obca jak grób. Ledwie poprzez chmury Dostrzega on świat, Zielonych pól łany, Niskie dachy chat.

Krajobraz zmienia się, od strony gór słychać głuche odgłosy, płynące chmury rzucają na ziemię cienie.

Rybak RUODI wychodzi z chaty, strzelec WERNI zstępuje ze skały. Pasterz KUONI zbliża się, niosąc na ramieniu skopiec; za nim idzie jego pomocnik SEPPI.

RUODI

Spiesz no się, Jenii, szybko ściągaj łódź! Chmura nadchodzi, głucho huczy firn,¹²

Mythen nasuwa swoją białą czapę, Od Wetterlochu¹⁴ zimny wieje wiatr – Burza tu będzie prędzej, niż się zdaje.

KUONI

Już zaraz zacznie padać. Moje owce¹⁵ Pasą się chciwie, pies łapą drze ziemię.

WERNI

Jest koniec października. W rzeczywistości pasterze spędzają trzody z gór już w końcu sierpnia.

firn – śnieg ziarnisty na dolnej granicy wiecznych śniegów, który w czasie burzy pęka z hukiem.

Mythen nasuwa swoją białą czapę – jest okryty chmurami.

Wetterloch – szczeliny skalne, skąd wieją na zmianę zimne i ciepłe wiatry, dolina wiatrów.

zwiastuny burzy.

Ryba się pluska, a łyska¹⁶ się nurza W jeziorze. Tylko patrzeć, będzie burza.

KUONI do pomocnika

Spójrz, Seppi, czy się krowy nie rozbiegły!

SEPPI

Toć przecie poznać krasulę po dzwonku!

KUONI

Nie brak więc żadnej – ta chodzi najdalej.

RUODI

Piękny dźwięk mają dzwonki waszych krów!

WERNI

I same krowy są piękne. To wasze?

KUONI

Gdzież tam… to mego wielmożnego pana, Attinghausena. Ja je tylko pasę.

RUODI

Ładnie tej krowie we wstędze na szyi.

KUONI

Ona to wie – to moja przodownica: Wziąć jej tę wstążkę, przestanie się paść!

RUODI

Co wy gadacie? Takie głupie bydlę…

WERNI

Nie mówcie tak, bo zwierzę ma swój rozum! Ja na kozice poluję, więc wiem, Jak one zawsze, wychodząc na paszę, Straże stawiają, które baczą pilnie I głośno gwiżdżą, gdy strzelec się zbliża.

RUODI do pasterza

Wracacie do dom?

KUONI

Hale już spasione.

WERNI

Szczęśliwej drogi!

łyska – ptak z rodziny derkaczy.

przodownica – oczywiście przodownica stada.

KUONI

Nawzajem, nawzajem, Bo z naszych łowów nie zawsze się wraca.

RUODI

Patrzcie, ktoś biegnie tutaj. Ależ pędzi!

WERNI

Ja go znam. To jest Baumgarten, z Alzellen.

KONRAD BAUMGARTEN wpada, dysząc ciężko

BAUMGARTEN

Na miłość Boską, przewoźniku! Łódź!

RUODI

Cóż wam tak pilno?

BAUMGARTEN

Ach, pospieszcie się! Przewieźcie mnie! Ratujcie mnie od śmierci!

KUONI

Sąsiedzie, co wam jest?

WERNI

zy was kto ściga?

BAUMGARTEN do rybaka

Straż konna za mną goni starościńska,¹⁹ Już blisko są, za chwilę będę tu – Jeśli mnie złapią, przepadłem na zawsze!

RUODI

Czegoż chce od was starościńska straż?

BAUMGARTEN

Ratujcie mnie, potem wam powiem wszystko!

WERNI

Na sukniach waszych krew… cóż to się stało?

BAUMGARTEN

Burgrabia z Rossberg, co w imię cesarza…

Alzellen – wieś w kantonie Unterwalden, około 2 mile na południe od jeziora.

starościńska straż – zbrojni jeźdźcy starosty cesarskiego Landenberga.

KUONI

Ach, Wolfenschiess? To on was gonić każe?

BAUMGARTEN

On już nie… Właśnie go zabiłem przed chwilą!

WSZYSCY przerażeni

Bóg z wami! Coście zrobili, sąsiedzie?

BAUMGARTEN

To, co by każdy wolny zrobił człowiek! Praw swych broniłem wobec krzywdziciela, Czci mojej własnej i czci żony mej!

KUONI

Czyż was burgrabia pokrzywdził na czci?

BAUMGARTEN

Bóg strzegł, a topór mój pomógł do tego, Że nie mógł dać upustu swojej żądzy!

WERNI

Więc mu toporem rozbiliście łeb?

KUONI

O mówcie, mówcie, czasu macie dość, Zanim przewoźnik odwiąże swą łódź.

BAUMGARTEN

Rąbałem w lesie drwa, a wtem przede mną Żona się zjawia w śmiertelnym przestrachu Mówiąc, że przyszedł do nas Wolfenschiess, Kazał jej kąpiel przyrządzić dla siebie

I żądał od niej, aby mu uległa. Ona uciekła i do mnie przybiegła. Jam pognał wściekły do dom i toporem

Z miejsca mu kąpiel sprawiłem, lecz krwawą!

WERNI

Mieliście słuszność, nikt wam nie przygani.

KUONI

Oto okrutnik! Dobrzeście zrobili! Lud z Unterwalden nienawidził go!

BAUMGARTEN

Czyn stał się głośny, pogoń poszła za mną – My tu mówimy i tracimy czas…

Grzmot się odzywa KUONI

Prędko, rybaku! Żywo go przewieźcie!

Rossberg – zamek w miejscowości Wolfenschiessen w kantonie Unterwalden.

RUODI

Nie mogę. Idzie ciężka nawałnica, Musicie czekać.

BAUMGARTEN

O wszechmocny Boże! Nie mogę czekać. Zwłoka, to jest śmierć!…

KUONI do rybaka

Spróbujcie jednak! Pomóżcie bliźniemu! Wy też możecie znaleźć się w potrzebie!

Burza z piorunami

RUODI

Ależ popatrzcie, co za groźny wiatr! Nie mogę płynąć wśród burzy i fal.

BAUMGARTEN obejmuje go za kolana

Zlitujcie się, a Bóg wam wynagrodzi…

WERNI

To o śmierć idzie, miejcie miłosierdzie!

KUONI

Ten nieszczęśliwy ma żonę i dzieci!

Znów się odzywają grzmoty

RUODI

Ach, ja mam także życie do stracenia, Mam też żonę i dzieci… Popatrzcie Sami, jak rośnie fala, jak się kłębi I jak się woda burzy aż do głębi! Chętnie bym tego ratował biedaka, Ale nie mogę, każdy mi to przyzna.

BAUMGARTEN wciąż na kolanach

Mamże więc popaść w zabójczą moc wroga, Choć tam przede mną zbawczy leży brzeg? Widzę go, okiem dosięgnąć go mogę, Głos mój bez trudu może dobiec doń,

Ta łódź mnie przewieźć może w jednej chwili – A ja, bezradny, stoję tu w rozpaczy!

KUONI

Czekajcie, ktoś tu idzie!

WERNI To Tell, z Bürglen.²¹

Wchodzi TELL z kuszą na ramieniu

TELL do Kuoni

Kto jest ten człowiek, co pomocy błaga?

KUONI

To chłop z Alzellen. Mówił nam, że czci Broniąc swej zabił właśnie Wolfenschiessa, Burgrabię zamku królewskiego w Rossberg – Straż konna w pogoń puściła się za nim, Więc on rybaka prosi, by go przewiózł, Lecz rybak nie chce, bo lęka się burzy.

RUODI

Mamy tu Tella, on wie, co to łódź, Niechże sam powie, czy mogę się ważyć?

TELL

W potrzebie można ważyć się na wszystko.

(Gwałtowne grzmoty, jezioro burzy się z hukiem)

RUODI

Ja miałbym ważyć się na pewną śmierć? Tego przy zdrowych zmysłach nikt nie zrobi!

TELL

Człowiek szlachetny nie myśli o sobie. Ufajcie Bogu, ratujcie biedaka!

RUODI

Łatwo wam mówić, gdy nic wam nie grozi. Spróbujcie! tam jest jezioro, tu łódź!

TELL

Jezioro może okazać mu litość, Starosta nie. Ratujcie go!

PASTERZE I STRZELEC

Ratujcie!

Bürglen – mała miejscowość w Uri.

RUODI

Nie, choćby bratem był moim lub synem, Nie mogę. Dziś jest Szymona i Judy,²²

Jezioro burzy się, ofiar żąda.

TELL

Pustym gadaniem nie zrobi się nic. Czas nagli. Trzeba ratować człowieka! Rybaku! Czy jedziesz z nim?

RUODI Ja? nie!

TELL

Więc w Imię Boże! Dawajcie mi łódź! Spróbuję sam, może mi starczy sił.

KUONI

Ha, dzielny Tell!

WERNI Odważny, jak myśliwy!

BAUMGARTEN

Zbawcą jesteście moim i aniołem!

TELL

Może was zdołam zbawić z rąk człowieka, Od burzy musi kto inny was zbawić. Lecz lepiej wam jest w Bożą popaść moc Niż w moc starosty.

Do pasterza Pocieszcie, sąsiedzie,

Żonę mą, jeśli ludzki los mnie spotka. Powiedzcie jej, żem spełnił obowiązek.

Wskakuje do łodzi

KUONI do rybaka

Jesteście przecie przewoźnikiem. Czyż Nie moglibyście się sami ważyć na to?

RUODI

Nikt z nas nie zdoła dorównać Tellowi, Podobny mu nie zrodził się wśród gór!

Szymona i Judy – 28 października (1307 r.)

²³ ofiary żąda – zabobonn według którego duchy jeziora żądają co roku ofiary, pochodzi chyba z czasów pogańskich.

²⁴ ludzki los – tu: śmierć.

WERNI który wstąpił na skałę

Odbija już. Niechaj ich wiedzie Bóg! Patrzcie, jak strasznie fala nimi rzuca!

KUONI na brzegu

Woda zalewa łódź, nie widzę nic… Znów są na wierzchu! Ależ Tell wiosłuje Z całych sił, chce się przedostać przez wir!

SEPPI

Ludzie starosty jadą prosto na nas!

KUONI

Tak jest! To oni! Tell pomógł w sam czas!

ODDZIAŁ JEŹDŹCÓW LANDENBERGA wpada

PIERWSZY JEŹDZIEC

Gdzie jest ten zbrodniarz, któregoście skryli?

DRUGI

Tędy uciekał! Wydajcie go nam!

KUONI I RUODI

Czego wy chcecie?

PIERWSZY dostrzega łódź

A tam co, do licha?

WERNI

ze skały

Szukacie tego, co płynie w tej łodzi? Jazda do wody, może go zgonicie!

DRUGI

Pal diabli! Uciekł!

PIERWSZY do pasterza i rybaka

Wyście mu pomogli! Czekajcie, drogo za to zapłacicie! Rozpędzić mi te trzody! Spalić dom!

Odjeżdżają w galopie SEPPI

rzucając się za nimi

Owieczki moje!

KUONI to samo

Biada! Moje krowy!

WERNI

Łotry!

RUODI

załamując ręce Ach, Boże! Kiedyż się pojawi Człowiek, co kraj nam z rąk tyranów zbawi?

Odchodzi za poprzednimi.

SCENA II

W Steinen ²⁵ w kantonie Schwyz.²⁶ Lipa przed domem Stauffachera stojącym przy gościńcu, tuż obok mostu.

WERNER STAUFFACHERI PFEIFFER Z LUCERNY²⁷ nadchodzą rozmawiając

PFEIFFER

Tak, tak, panie Stauffacher! Byle tylko Na wierność Austrii nie składać przysięgi, Byle przy Rzeszy niezachwianie stać – A Bóg waszej ustrzeże wolności.

Ściska mu serdecznie rękę i chce odejść

STAUFFACHER

Wnet przyjdzie żona, zostańcie. Jam waszym

Gościem w Lucernie, bądźcież moim w Schwyz.

PFEIFFER

Dzięki. Lecz muszę dziś jeszcze być w Gersau.²⁸

Ja wiem, jak ciężko wam znosić swawolę

I chciwość waszych starostów, lecz miejcie

Cierpliwość. Wszystko odmienić się może,

Gdy nowy cesarz ujmie berło w dłoń.

Lecz gdy was Austria weźmie, to już koniec.

Odchodzi. Stauffacher siada zatroskany na ławce pod lipą.

Nadchodzi żona jego GERTRUDA, staje przy nim i przygląda mu się przez dłuższy czas w milczeniu

Steinen – miejscowość leżąca o kilka kilometrów na północny zachód od miasta Schwyz.

²⁶ Schwyz – kanton wolny.

²⁷ Lucerna – miasto w Szwajcarii, od 1291 r. należało do Austrii.

²⁸ Gersau – znaczna miejscowość nad Jeziorem Czterech Kantonów, odległa od Steinen około półtorej mili.

GERTRUDA

Cóżeś tak smutny, mężu? Trudno mi Poznać cię. Patrzę od wielu już dni W milczeniu, jak ci troski brużdżą czoło,. A duszę jakiś ciężar wielki gniecie. Zwierz mi się, wiernej towarzyszce życia, Chcę wziąć na siebie połowę twych trosk.

Stauffacher podaje jej w milczeniu rękę Powiedz, mój mężu, co ci serce ściska. Bóg wynagradza pracowitość twą, Stodoły nasze są pełne, a stada Bydła i dobrze odpasionych koni Wróciły właśnie do dom z górskich hal, By przezimować w stajniach i oborach. Dom twój bogaty jest jak dwór szlachecki; Wzniesiony nowo z mocnych, pięknych kłód, Wybudowany porządnie pod miarę – Z dala już okna w nim jasne się świecą, A wewnątrz tarcze zdobią go i godła I mądre zdania u ścian wypisane, Które każdego zdumiewają gościa.

STAUFFACHER

Cóż stąd, że mocno wzniesiony jest dom, Skoro się chwieje grunt, na którym stoi.

GERTRUDA

Jak to rozumiesz, powiedz mi, Wernerze?

STAUFFACHER

Tutaj, pod lipą, temu kilka dni, Siedziałem patrząc radośnie wokoło,

Gdy z zamku w Küssnacht, w orszaku swej straży,

Konno cesarski nadjechał starosta.

Stanął przed oknem wielce zadziwiony.

Jam się wtedy podniósł i z całą pokorą

Wyszedłem mu naprzeciw, jak się godzi,

Boć on cesarską przedstawia w tym kraju

Władzę. – „Do kogo należy ten dom?”

Pyta złośliwie, choć wiedział to dobrze.

I ja wiedziałem, co mu odrzec mam.

„Dom ten należy do mego cesarza

I do was, ja zaś mam go jako lenno".

On na to: „Ja cesarską tu sprawuję

Władzę. Nie mogę znieść, by każdy chłop

Domy budował, jak chce, i by żył

Küssnacht – zamek Gesslera w kantonie Schwyz, nad Jeziorem Czterech Kantonów; ruiny zamku przetrwały do dziś.

Wolny, jak gdyby panem był w tym kraju. Znajdę ja sposób, by poskromić was!" Rzekł i odjechał z orszakiem, a ja Zostałem, pełen trosk i niepokoju, Myśląc, co znaczą jego dumne słowa.

GERTRUDA

Drogi małżonku i panie! Czy chcesz Rozważne słowo z ust usłyszeć żony? Jestem ja córką mądrego Iberga, A wiesz, że miałam kilka młodszych sióstr, Otóż, ilekroć, nocami, u ojca, Najstarsi z ludu schodzili się, aby

Dawnych cesarzy czytać dokumenty I o publicznych rozpowiadać sprawach, Myśmy słuchały, wełny przędąc runo. Niejedno wtedy posłyszałam zdanie o tym, co mądry myśli, zacny chce, i w głębi serca zachowałam je. Słuchajże teraz i zważ moje słowa,

Bo z dawna wiem, co gnębi twoją myśl. Starosta gniewny jest na ciebie, pragnie Skrzywdzić cię. Wie on, że z twojej to przyczyny Nie chcą się ludzie z Schwyz nowemu poddać Panu. I wie, że z twej przyczyny trwają Oni przy Rzeszy, jak od wieków nasi Trwali przodkowie, jak cały trwał lud. Mam rację, mężu? Zgań mnie, gdy się mylę.

STAUFFACHER

Nie mylisz się, stąd ten Gesslera gniew.