Zakryte lustra. Tom 1. Sny i przebudzenia - ebook

1

Icóżeś narobiła? – niewysoka, tłuściutka kucharka w sztywno krochmalonym czepku, spod którego wysuwały się srebrzyste pierścionki włosów, aż podskoczyła na dźwięk rozbitego szkła, którego okruchy rozprysły się po ceglanej podłodze. Jej piwne, na ogół zmęczone oczy ożywiły się i zapłonęły złością.

Wiesia, jej pomocnica, w popłochu spoglądała to na rozbite naczynie, to znów na Kazię, sprawczynię szkody. Ta zaś chwyciła nerwowo leżące pod ławą gęsie skrzydło i pospiesznie zmiatając nim skorupy, ukradkiem oglądała się na drzwi.

– To nis takiego – tłumaczyła szybko, niewyraźnie wymawiając słowa. – Niech Aniela nie ksysy. To tylko fajansowy imbrysek, niewiele wart…

– A już ci! – wzięła się pod boki oburzona Aniela. – Nic takiego! A to ulubiony imbryczek naszej pani.

– Ja odkupię… W miastesku odkupię… – chlipnęła Kazia i otarła oczy fartuszkiem.

– Nie wiadomo, kiedy ty do tego tam miasteczka pojedziesz – burknęła Aniela. – No już, przestań się mazać. Pani Rozalia ma teraz większe zmartwienie, może nie zauważy. Marchewkę lepiej oskrob, w koszyku leży.

Kazia skinęła głową, wysypała skorupy do śmieci, przysiadła na ławie i przysunęła do siebie kosz z warzywami.

– O, patrzcie! – Wiesia lubiła zerkać przez małe, kuchenne okno. Dawało niewiele światła, więc pozostało nagie, nieosłonięte firanką. Z tego powodu dziewczyna oderwała nos od szyby, odskoczyła na bezpieczną odległość i ukryła się w cieniu kuchni. – Pan Zygmunt idzie – rzuciła szeptem. – Chyba wiosnę poczuł, bo kapelusza dziś nie włożył.

– Moze zgubił! – odezwała się Kazia i wytarła głośno nos. – Pan Zygmunt nawet latem w kapelusu chozi, bo to elegansko – dodała, a jej twarz rozjaśnił rozmarzony uśmiech. Podkochiwała się skrycie w tym dziwacznym starszym panu, niespełnionym poecie, a choć starała się tego nie okazywać, cała służba domyślała się jej sentymentów i pokpiwała z głupiutkiej dziewki kuchennej, która tak niefortunnie ulokowała uczucia.

– O, tak. Bardzo elegancko, zwłaszcza gdy kapelusz wyświechtany – ironizowała Aniela.

– Co z niego za mężczyzna – droczyła się z Kazią Wiesia. – Cudak taki i niedorajda, żal patrzeć.

– Nie mozna tak mówiś. On secies wierse pise – broniła go Kazia.

– I na co komu te wiersze – żachnęła się Aniela. – Lepiej by do roboty się wziął. Niechby choć brata zastąpił w obowiązkach, skoro… – Aniela urwała nagle, złapała chochlę i zaczęła nią mieszać bulgoczącą zupę. – A on nic – dodała po chwili z nieukrywaną złością. – Ścieżki wydeptuje i o niebieskich migdałach myśli. Darmozjad.

– Skąd on się tutaj wziął? – zainteresowała się Wiesia, chociaż tę historię słyszała już setki razy. – Aniela opowie? – zapytała słodziutko.

– A ty ubiłaś masło? – napadła na nią kucharka i otarła kułakiem oczy, gdyż cebula, którą właśnie siekała, była nad wyraz ostra.

– Ubiłam.

– To wynieś do komory.

– Kiedy kluczy nie ma. Pani Rozalia gdzieś poszła. Widziałam jak wychodziła. Psy wzięła. I koszyk pleciony niosła.

– A, prawda. Mówiła, że podbiał pójdzie zbierać.

– O mój Boze! – zawołała ze zgrozą Kazia i wytrzeszczyła oczy. – To pewnie w imbrysku bęzie chsiała go pazyś. A imbryska nie ma!

– Ano nie ma. I nie będzie, trudno – wzruszyła ramionami Aniela. – Marchewkę obrałaś?

– Obrałam.

– To i dobrze. Teraz ją opłucz i drobno posiekaj.

– Dobze.

– A ty, Wiesiu, wyłóż masło do misy i przykryj ściereczką.

– To nie wynosić do komory?

– Przecież kluczy nie ma – rzuciła kpiąco Aniela i wzniosła oczy ku niebu.

– Ach, prawda – machnęła ręką Wiesia i zachichotała, żeby pokryć zakłopotanie. – To zimną wodą zaleję i postawię w kredensie… A Anielę pięknie proszę o panu Zygmuncie opowiedzieć – przypomniała.

– Ja nic nie wiem – machnęła ręką kucharka.

– E, niemożliwe – rzekła przymilnie Wiesia i trąciła łokciem Kazię. – Jest coś, o czym Aniela nie wie?

– No, może coś tam wiem. Ale tylko tyle, ile o uszy mi się obiło – zaznaczyła i podwijając uporczywie opadający rękaw płóciennej koszuli, obwieściła przyciszonym głosem: – Podobno Zygmuś chciał się kiedyś żenić, ale panna w ostatniej chwili się rozmyśliła, więc on przy bracie został. Kiedy Jan, to znaczy jego brat, ożenił się z naszą panią, to Zygmunt tutaj, do Przylipia za nim przyjechał.

– Rezydent na utrzymaniu brata – pokręciła głową Wiesia i spojrzała znacząco na Kazię.

– Niby na utrzymaniu brata – sprostowała z niezadowoleniem Aniela. – Ale tak naprawdę spadł na głowę pani Walerii, bo dom do niej należy, a nie do Jana.

– Jan siedział u teściowej, a ta niedojda, Zygmuś, u Jana? – podsumowała z fałszywą ciekawością Wiesia, ponieważ doskonale o tym wiedziała. Chciała jednak sprawić przyjemność Anieli, która lubiła poczuć się ważna, a tak właśnie się czuła, ilekroć uchylała rąbka sekretów Stalickich. Pracowała tu najdłużej i bardziej od innych była związana z tą rodziną. Już jej matka służyła jako kucharka u pani Walerii, a ona, Aniela, przyszła do pomocy, gdy rozpoczynała piętnasty rok życia.

– A co mi tutaj opowiadasz? – oburzyła się kucharka. – Jan po próżnicy nie siedział. Pani Waleria wtedy była już wdową. Jej starsza córka, Felicja, za mąż wyszła i wyniosła się do sąsiedniej wsi, do męża, więc Rozalii wypadło z mężem przy matce zostać. I dobrze się stało, bo Jan pracowity był i mądry. Pięknie majątkiem zarządzał.

– Aż umarł – dopowiedziała Wiesia.

– Aż umarł – zgodziła się Aniela i obejrzała się na drzwi, jakby chciała coś dodać. W efekcie zrezygnowała i machnęła tylko ręką.

– A Zygmunt został – rzuciła Wiesia, zerkając na Kazię.

– Ano został – westchnęła kucharka i skrzywiła się z niesmakiem.

Początek kwietnia nie skąpił barw ani słodkich woni. Smukłe brzozy, czeremcha i tarnina mijane w drodze do pobliskiego zagajnika okryły się świeżą zielenią i drobnymi kwiatami. Rozśpiewały się brzęczeniem trzmieli i pszczół. Między drzewami liściastego lasku bielił się kobierzec zawilców, w powietrzu unosił się zapach miodunki i fiołków. Na łąkach rozkwitały już stokrotki i mniszek, a w bardziej podmokłych miejscach złociły się kaczeńce. Wśród zwierząt, ptaków i owadów nastało wiosenne poruszenie. Całe to zamieszanie przy budowaniu gniazd i wyściełaniu norek dla powoływania nowego życia oznajmiały świergoleniem, brzęczeniem i wabieniem w swoim zwierzęcym języku.

Smukła, wysoka postać Rozalii przemykała między drzewami zacienionego o tej porze sadu, którędy prowadziła ścieżka na rozciągniętą pod brzozowym zagajnikiem polanę. Tam najczęściej zbierała zioła, które suszyła później w przewiewnym miejscu. Sporządzała syropy i nalewki, maści i napary, by w razie potrzeby nieść pomoc okolicznym mieszkańcom i domownikom. Zazwyczaj to właśnie dwór pełnił rolę apteki, a ich właścicielki, przejąwszy umiejętności od swoich matek i babek, doskonaliły je jeszcze własnymi doświadczeniami, podszeptami przyjaciółek i czytaniem artykułów zamieszczanych w poradnikach. Dzięki takim osobliwym kursom niosły pomoc cierpiącym najlepiej, jak umiały. O innej opiece medycznej nie mogło być mowy, gdy na kilka wsi wypadał zaledwie jeden wykształcony doktor. Dlatego każda szanująca się ziemianka dysponowała przeznaczoną na medykamenty szafą apteczną, którą sama wyposażała, porządkowała i pilnowała przed niepowołanymi rękami. Rozalia mogła być dumna ze swojej apteczki, do której miała szczególne upodobanie. Interesowała się medycyną i wciąż zgłębiała jej tajniki, tym bardziej że w sieni skromnego dworku, zwłaszcza jesienią, tłoczyły się wiejskie kobiety w przesiąkniętych wilgocią kapotach, rozpalone gorączką dzieci wtulone w ramiona matek i kaszlący chłopi z ciężkim, świszczącym oddechem.

Matka Rozalii, Waleria, niezrównana w stawianiu baniek oraz trafnych diagnoz, mimo upływu lat wciąż z oddaniem krzątała się wokół chorych. Niestety, od kilku dni sama potrzebowała pielęgniarki. Rozalia nigdy nie bała się o matkę tak bardzo jak teraz. Gdy pewnego tragicznego lata kostucha zabrała jej ojca, a znów przed dwoma laty jej mąż Jan zasnął wieczorem, by nie obudzić się nigdy więcej, uwierzyła w nieuchronność kresu. Zrozumiała, jak kruche jest ludzkie życie i że śmierć zabiera nie tylko obcych i dalekich, lecz bez skrupułów sięga po najbliższych i ukochanych. Dlatego drżała na myśl o chorobie matki, do której była niezmiernie przywiązana. Ech, czasem chciałaby być kamieniem. Trwałym, twardym, bez uczuć.

W milczącym zadumaniu nawet nie zauważyła, że słońce oblało się purpurą i zabierając z sobą resztkę ciepła, skryło się za horyzontem. Dopiero gdy jej ramionami wstrząsnął chłód, chwyciła z ziemi wypełniony zielem koszyk, gwizdnęła na dwa dorodne wyżły i sprężystym jak na swoje pięćdziesiąt lat krokiem ruszyła w kierunku domu. Znad zarośli podnosiła się włochata mgła, z której wynurzała się olbrzymia lipa i usytuowana obok niej, kryta gontem, bryła rodzinnego domu. Z opowieści matki wynikało, że dawniej lipy były trzy, a pierwotna nazwa majątku brzmiała Trzylipie, a nie Przylipie jak po ścięciu dwóch z nich.

Minąwszy duży okrągły gazon, Rozalia uśmiechnęła się leciutko na widok zbyt szerokich i zupełnie niepasujących do reszty budynku schodów. Prowadziły do wspartego na czterech kolumnach ganku. Takie reprezentacyjne wejście świadczyło o ułańskiej fantazji jej ojca, który projektował ten niezbyt okazały, ale ładny i funkcjonalny dworek. Wspomnienie ojca było równie mgliste jak otaczająca ją mleczna, wilgotna melancholia. Gdy była dzieckiem, wydawało się jej, że ten wesoły i przystojny mężczyzna będzie przy niej zawsze. Dlatego nie przywiązywała wagi do chwil, które teraz okazywały się znaczące, za którymi się tęskni. Zostały nieliczne obrazy, kiedy wdrapywała się na jego kolana lub przynosiła mu kapelusz i wkładała go zawadiacko na przyprószoną siwizną głowę, a on zaśmiewał się razem z nią. Albo gdy wślizgiwała się do jego pachnącego tytoniem gabinetu, ojciec zawsze odrywał się od swojej pracy, chwytał ją pod pachy, sadzał sobie na ramionach i nosił w podskokach na barana… Te obrazy przesuwały się ulotnie i znikały w powodzi codziennych spraw. Jednak niektóre wspomnienia, chociaż zupełnie nieistotne, jawiły się wyraźniej: ojciec ukryty za płachtą gazety, niecierpliwie przekładający jej strony w poszukiwaniu choćby jednego słowa zwiastującego przywrócenie wolnego kraju. I to zgniatanie zadrukowanego papieru w kulę, wrzucanie jej z furią do kominka przy akompaniamencie złowrogich pomrukiwań. Albo ojciec otwierający szeroko ramiona na widok gości. Uwielbiał ich, zwłaszcza takich, którzy wpadali na moment, znienacka. Zwabiał ich do salonu, częstował dobrym trunkiem, osaczał opowieściami, teoriami, poglądami i przetrzymywał w sieci słów tak długo, aż matka z zakłopotanym uśmiechem nieśmiało proponowała im nocleg. Ojciec bardzo doceniał fakt, że nigdy z tego powodu nie robiła mu później wymówek.

Kiedy leżał w lesie przygnieciony ciężkim pniem drzewa, a kwietniowe słońce i radosny szczebiot ptaków zaprzeczały umieraniu, klęcząca przy nim matka z przerażeniem liczyła jego płytkie oddechy, zanikające tętno i goniła wzrokiem odpływające spojrzenie. Drwale, świadkowie wypadku, do dziś twierdzą, że to duch starego hrabi nie mógł znieść szczęścia swojej narzeczonej u boku innego mężczyzny. Opowiadają też, że pani Waleria nie uroniła wtedy ani jednej łzy. Kiedy jej mąż skonał, roztarła na policzku wilgoć jego ostatniego tchnienia i uciekła w las. Rozpacz zagłuszała śpiewaniem, które echem niosło się hen, aż do wsi. Ludzie mówili, że pani Waleria straciła z żałości rozum. Ale ona wróciła następnego ranka spokojna, oczyszczona, gotowa na wyzwania, które stawiało przed nią życie.

Równie silna i zrównoważona była jej młodsza córka, Rozalia. Właśnie teraz, gdy zadumana wracała z koszem pełnym ziół, uświadomiła sobie, że znów jest kwiecień i znów śmierć zbyt blisko kręci się wokół ich domu. Zimny strach przebiegł jej po plecach, gdy ostrożnie, powoli otwierała drzwi, jakby bała się zbudzić przyczajony cień nadciągającego opuszczenia i żałoby.

Wyżły wtargnęły do sieni pierwsze. Otrząsnęły sierść z wieczornej mgły i pobiegły do kąta, gdzie czekały na nie pełne, przygotowane przez Wiesię miski. Rozalia, zostawiwszy koszyk pod kuchennymi drzwiami, położyła dłoń na klamce drzwi wiodących na krótki korytarz, a stamtąd do sypialni matki. Cofnęła ją jednak i uchyliła te po prawej stronie przestronnej sieni, pełniącej rolę głównego holu. Minęła jadalnię, gdzie czekał nakryty do kolacji stół, i weszła do salonu. Tu przez większe niż w pozostałych pomieszczeniach okna wpadał zmierzch, pogrążając w napływającej szarości drewniane podłogi, bielone ściany zdobione wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa nad wejściem i portretem księcia Józefa Poniatowskiego nad kominkiem. Rozalia nie rozumiała, dlaczego zajmuje on honorowe miejsce w reprezentacyjnym pokoju. Uważała, że jego reputacja pozostawiała wiele do życzenia. Waleria jednak zawiesiła obraz przez wzgląd na męża, który nie zwracał uwagi na kompromitujące wyczyny przystojnego szlachcica, widział w nim natomiast znakomitego i zdolnego przywódcę wojsk. Przy tymże kominku, na pokrytym wytartym zielonkawym aksamitem, starym fotelu zwykł zasiadać Zygmunt. Lubił, gdy drewno płonęło, mieniąc się jaskrawymi kolorami, a ogień drżał podobnie jak jego przejęty głos, gdy czytał swoje dzieła z egzaltacją i nadmiernym patosem.

Salon urządzony był przypadkowo, nagromadzonymi w poprzednich epokach meblami, tak starymi, jak stary był ród Stalickich. Pokolenia pozostawiły po sobie nadgryzione zębem czasu safianowe fotele, szafy z książkami, palisandrowe komody i hebanowy fortepian, na którego klawiaturze swoje białe palce układała niegdyś babka Rozalii. I choć Walerię stać było na dobudowę skrzydła dworku i wyposażenie go w najmodniejsze sprzęty, uznawała podobny pomysł za profanację, bowiem to właśnie dawny klimat sprawiał, że dom miał duszę. Niezwykłości temu miejscu dodawały niepowtarzalne pamiątki, figurki i bibeloty zebrane w podróżach oraz zdobiące ściany grafiki i ryciny w prostych, skromnych ramach. Obrzucone kilimkami zydle, sofa obita adamaszkiem i stojące w rogu salonu krzesła, przed którymi w zapadającym mroku majaczył dębowy stolik do gry w szachy, pozostawały teraz puste. Domownicy rozpierzchli się po swoich pokojach i spędzali czas w samotności, gdyż choroba babki Walerii napełniała wszystkich smutkiem i przygnębieniem.

Rozalia odruchowo poprawiła wiszące w oknach ciężkie portiery, strzepnęła firanki i ruszyła do swojej sypialni, żeby przebrać się przed kolacją. Tu miejsce honorowe zajmowało łoże z drewnianą ramą, na którym otrzymał życie Edward, jedyny syn jej i Jana. Pod ścianą, między dwoma niewielkimi oknami stał sekretarzyk. To przy nim spędzała wolny czas, pisząc listy do kuzynki Eulalii, rozliczając drobne rachunki, układając receptury na rozmaite dolegliwości. Znad sekretarzyka, z portretu oprawionego w szeroką ramę zerkał na żonę łagodnie, nawet trochę filuternie Jan, jakby chciał powiedzieć: „jestem tu, czuwam nad tobą, moja kochana”. Na środku niewielkiego pomieszczenia stał stolik z rzeźbionymi nogami, a przy nim dwa wyściełane krzesła. W rogu, zdobiona unikatowymi ornamentami szafa, stanowiąca kość niezgody między Rozalią i jej starszą siostrą Felicją, która pragnęła mieć ten mebel we własnym domu. Na szczęście matka nie wyraziła na to zgody i szafa pozostała w komplecie z niziutką komodą, ustawioną po lewej stronie łoża.

Rozalia zrzuciła roboczą sukienkę, nalała z dzbana wody do stojącej za parawanem miednicy i zaczęła zmywać całodzienne zmęczenie.

Dlaczego kobieta wciąż musi się przebierać? – myślała ze złością. Do śniadania trzeba zasiąść w porannej sukni, do wyjścia albo domowej krzątaniny należy mieć suknię dzienną, a po południu wieczorną. Oczywiście konieczne jest posiadanie sukni na uroczyste okazje i na bale, do tego rozmaite błyskotki i dodatki oraz odpowiednie buciki. Zajmowanie się sobą ogromnie irytowało Rozalię, która uznawała poświęcony temu czas za stracony. Poza tym trzeba się pilnować, żeby nosić to wszystko umiejętnie, nie ośmieszyć się zbyt eleganckim strojem rano, jak niegdyś Godziewiczowa, która zorganizowała u siebie śniadanie. Do dzisiaj w okolicy uznawana jest za osóbkę wielce śmiałą, jeśli nie wulgarną. Zbyt skromny strój wieczorem też nie przystoi. Rozalia doświadczyła tego na własnej skórze podczas przyjęcia u Felicji. Cóż to była za kompromitacja… – odegnała nieprzyjemne myśli i wezwała Marynę, by ta zapięła niezliczoną ilość drobnych guziczków na plecach prostej, lecz eleganckiej sukni.

– Czy Józia czuwa przy pani Walerii? – zapytała, gdy służąca poprawiała jej potarganą wiatrem fryzurę.

– Tak, proszę pani – dygnęła Maryna, młoda, zdrowo wyglądająca dziewczyna z grubym czarnym warkoczem zaplecionym wokół głowy. Nie była urodziwa, ale przyciągała uwagę energicznym i wesołym usposobieniem i dość masywną sylwetką. – Kazała powiedzieć, żeby pani Rozalia się nie martwiła, bo starsza pani czuje się lepiej. Zjadła nawet trochę gotowanych jarzyn i odrobinę kurzego mięsa.

– Ale kto kazał tak powiedzieć? Pani Waleria?

– Nie! – zaprzeczyła żywo Maryna. – Starsza pani nic nie mówi, tylko tak świszcze, kiedy oddycha. Józia kazała powiedzieć.

– Ach, Józia… A doktor był?

– Jutro przyjedzie. Przysłał wiadomość, że dziś musi pilnie do pani Godziewiczowej jechać.

– Do Godziewiczowej? – zdziwiła się Rozalia, bo mieszkająca w sąsiednim majątku wdowa wydawała się okazem zdrowia. – A z nią co?

– Nie wiem. Pan doktor nie napisał – dygnęła znów Maryna i podała Rozalii lusterko. – Ładnie? – zapytała bardzo z siebie zadowolona.

Rozalia rzuciła okiem na swoje odbicie, potem karcąco na Marynę i zbywszy jej ciekawość milczeniem, kontynuowała wątek choroby sąsiadki.

– A kto odebrał wiadomość od doktora?

– Pan Edward.

– Pan Edward – powtórzyła i pokręciła głową z dezaprobatą. – No właśnie, pan Edward. To skąd wiesz, co doktor napisał, a czego nie? – zapytała uszczypliwie.

– Bo… Bo pan Edward rzucił list do kosza z drewnem, co przed kominkiem stoi, więc musiałam sprawdzić, czy to aby nie ważny dokument, bo pan już raz wyrzucił jakiś weksel i była awantura, no więc przeczytałam… – odparła skruszona.

Ku zaskoczeniu Maryny Rozalia pochwaliła jej czujność, kazała zapalić świece w lichtarzach i podawać kolację. Sama zaś udała się do sypialni matki.

Nie spodziewała się zastać tam synowej. Najmłodsza pani Stalicka, Eliza, siedziała przy łóżku na niziutkim stołeczku i trzymając w obu dłoniach rękę babki, mówiła coś do niej z przejęciem. Rozalia odetchnęła z ulgą na widok przytomnego spojrzenia i dobrotliwego uśmiechu malującego się na twarzy chorej. Wycofała się na palcach i cicho zamknęła za sobą drzwi.2

Eliza nie mogła dłużej znieść wypełnionego ciszą, gęstego powietrza. Dlatego stała tutaj, wśród ledwo zmartwychwstałej zieleni kwietniowych łąk. Wśród chwytanych łapczywie chwil, które dobiera się jedna do drugiej, składa w kufrze pamięci, bo tak szybko zmieniają się w wieczność.

Nikt nie zauważył, gdy wymknęła się chyłkiem i szeleszcząc suknią, zniknęła za owocowym sadem. Przeczeka tu w modlitwie milczenia. Nie chce wracać. Za kurtyną szerokich drzwi dworku dusza babki Walerii opuszcza właśnie scenę i nasycona wiecznością wędruje w nieznane.

I to właśnie teraz, gdy ona, Eliza, odkryła w sobie nowe życie, więc nie wie, co uczynić z sercem, bo zdarzenia w jednej chwili i bolą, i cieszą. Powtarzalność narodzin i śmierci, którym towarzyszy jedynie samotność, obmyślił Bóg. Tylko On wie, jak się z nimi rozprawić.

Jasnowłosa, o wielkich, szarych, jakby wiecznie zdziwionych oczach, Eliza Stalicka z Mrudowskich, córka średniozamożnych ziemian, od sześciu lat mieszkała pod dachem męża w niewielkim białym dworku na wschodnich rubieżach. Edwarda poznała nie przypadkiem, lecz za sprawą Eulalii Wojarskiej, która była jednocześnie przyjaciółką matki Elizy i cioteczną siostrą matki Edwarda, Rozalii. Owa dystyngowana warszawianka, zaprosiwszy do siebie Stalickich i Mrudowskich, zaaranżowała spotkanie młodych w karnawale. Odtąd Eliza już zawsze miała wracać wspomnieniem do chwili, gdy po raz pierwszy ujrzała przyszłego męża. Młody, przystojny, w doskonale skrojonym na wzór angielski fraku, prezentował się wytwornie. Po prezentacji musnął jej dłoń ustami, nad którymi czernił się krótko przystrzyżony wąsik, i porwał ją do pierwszego tańca. Było to siedem lat temu, w roku tysiąc osiemset dwudziestym trzecim. Chociaż władze zaborcze niezbyt przychylnie patrzyły na huczne zabawy, czas od Trzech Króli aż do Środy Popielcowej wypełniał się balami, trwającymi do białego rana. Karnawał ściągał gości z okolicznych miasteczek i majątków ziemskich. Całe rodziny przybywały z bagażami wypełnionymi sukniami, pudłami kapeluszy, perfumami, różami, pudrami i żelazkami do karbowania włosów. Bez tych drobiazgów i różnych fatałaszków trudno się było przecież obejść. Mrudowscy, nadwątliwszy domowy budżet, wynajęli hotelowy apartament, by umożliwić jedynej córce smakowanie wielkiego świata i zabawy. Nade wszystko liczyli, że ich delikatna i nieśmiała jedynaczka nie odrzuci zalotów podstawionego przez Eulalię kawalera. Karnawał był ogromną szansą dla dziewcząt, które pod czujnym okiem matek uwodziły przystojnych młodzieńców, lecz ta niezwykle urodziwa, ale nazbyt spokojna panienka nigdy nie próbowała flirtów z mężczyznami.

Ku satysfakcji Eulalii i radości Mrudowskich Eliza i Edward przypadli sobie do serca. Rodziny zainicjowały przedślubne rytuały, przyglądając się sobie wzajemnie pod względem statusu i zamożności, podczas serii obowiązkowych wizyt. O ile trzydziestoletni Edward musiał się wreszcie ustatkować i cieszył się z wyboru panny o delikatnej urodzie polnego kwiatu, a przy tym dobrze wykształconej, dla Elizy małżeństwo miało znaczenie nobilitujące. Oto, mając lat dziewiętnaście, uwolni się spod rodzicielskiej kurateli i przejdzie pod opiekę męża. Kochała rodziców, to jednak dzięki małżeństwu nareszcie zacznie liczyć się w towarzystwie. Cóż dopiero, gdy pojawią się dzieci! A Eliza, jako jedynaczka marzyła o całej ich gromadce.

Ślub był paradny, a miesiąc miodowy upłynął na podróżach, podczas których para młoda odwiedzała wszystkich członków rodziny nieobecnych na uroczystościach. Przenosiny do domu męża młoda żona suto skropiła łzami, tęskniąc za matką już w drodze do Przylipia.

Dworek, którego dach tonął w zielonej koronie rosnącej obok olbrzymiej lipy, nie był może wielkopański i wystawny, ale w miarę szykowny, poza tym bez zarzutu spełniał swoje zadania. Był miejscem odpoczynku, pracy i zatrudnienia dla nielicznej służby. Zdarzało się, że latem podejmowano tu gości, którzy przyjeżdżali z miasta dla wytchnienia. W czasie karnawału natomiast rzadko organizowano uczty i spotkania w szerszym gronie. Rozalia, stanowcza i wyniosła świekra Elizy, nie była zbyt towarzyska. Po stracie ukochanego męża przyjmowała rozrywki z niechęcią i przykrością. Rezydujący w Przylipiu szwagier, poeta, może i miałby ochotę na jakieś inspirujące spotkania, ale nie śmiał się dopominać. Dziwiło to Elizę, która szybko odkryła, że pod chłodnym usposobieniem świekry znajdowało się dobre i wyrozumiałe serce. Zarówno synowej, jak i pierworodnemu wnukowi, który przyszedł na świat rok po ślubie, Rozalia nie szczędziła łagodności i serdecznego ciepła. Podobnej czułości doznawała od babki Walerii, która pokochała żonę swojego wnuka jak własne dziecko.

I oto teraz, gdy Eliza, oparta o pień smukłej brzozy, drżeniem serca przypominała spłoszonego wróbla, a minuty wstrzymywane niepewnym oczekiwaniem parskały niecierpliwie, w sypialni nestorki rodu rozgrywały się bolesne i dramatyczne chwile.

Czy to prawda, że ponura kostucha w ostatniej godzinie pokazuje się ludziom? – myślała w trwodze. – Mówiły o tym kobiety przy robocie w kuchni. Kucharka opowiadała, że jeśli u wezgłowia śmiercicha stanie, to człowiek może wykaraskać się jeszcze z choroby. Gorzej, jeśli w nogach, o, wtedy nic już nie pomoże. Wtedy wiadomo, że po księdza trzeba posłać i płaczki umawiać. Konie, które stajenny zaprzęgał dla doktora z miasteczka, też jakieś niespokojne były. Wierzgały i prychały, jakby zło jakieś stało im na drodze. A te krecie kopczyki w ogrodzie? Podobno nie wróżą nic dobrego, gdy koło domu jeden po drugim wyrastają jak grzyby. Psy też wyły nad ranem, aż Edward musiał do nich wstawać i jakimś psim przysmakiem uspokajać.

Elizie mgłą zaszły oczy. Otarła je wierzchem dłoni i zamrugała szybko, żeby nikt płaczu po niej nie poznał. Wszakże Rozalia przy każdej sposobności napomina ją, że stateczna żona i matka sześcioletniego syna powinna już panować nad sentymentami. Bardziej one podlotkom przystoją niż dojrzałej kobiecie. Cóż, gdy jej serce miękkie jak gęsie pierze. Zwłaszcza gdy o babkę chodzi, która ją od pierwszego poznania jak matka do piersi przytuliła i córuchną nazwała. To przy niej Eliza spędzała najurokliwsze chwile na długich i szczerych rozmowach. To jej właśnie wyszeptała kilka dni temu w wielkiej tajemnicy, że chyba drugie dziecko nosi pod sercem i nawet Edward jeszcze nic o tym nie wie.

– Nazwij ją Zofią, córuchna – poradziła rozczulona babka. – Zofia Męczennica, matka trzech córek, Wiary, Nadziei i Miłości, będzie jej patronować. Wtedy możesz być spokojna o jej los.

– Babcia mówi z taką pewnością – zaśmiała się Eliza. – Ale może urodzić się chłopiec.

– O, nie – babka uniosła wskazujący palec do góry i potrząsnęła nim sugestywnie. – To będzie dziewczynka. Tutaj – położyła dłoń na piersi – w sercu to czuję.

Zaraz na drugi dzień pani Waleria zemdlała w ogrodzie i od tej pory słabła z każdą godziną.

Eliza oderwała się od białego pnia, do którego przytuliła twarz dla ochłody, strzepnęła suknię, poprawiła na ramionach stargany szal. Trzeba wracać zanim ktoś spostrzeże, zanim zaczną jej szukać.

Na dziedzińcu powóz. To siostra Rozalii, Felicja przyjechała żegnać matkę. Eliza poznała jej letnią dorożkę. Trzeba będzie wejść do zaciemnionej alkowy, przywitać się z nielubianą krewną, a potem pozostać u łoża babki i patrzeć na jej cierpienie. Całe szczęście, Staś w rękach bony, nie musi towarzyszyć matce w tym przygnębiającym wydarzeniu.

Wszyscy już są: świekra, ciotka Felicja, jej mąż Gustaw, obok uczepiona jego ramienia szesnastoletnia córka Małgorzata i jej starsi bracia Marek i Mateusz. Jest także Edward, który na widok zarumienionej z emocji twarzy żony uniósł brew w zdziwieniu i delikatnym napomnieniu. Brakowało tylko Zygmunta, lecz on, uznawszy, że jego wrażliwość zostanie wystawiona na zbyt bolesną próbę, nie chciał uczestniczyć w tym smutnym i według niego intymnym pożegnaniu. Eliza podeszła do ciotki i powitała ją chłodno. Podała dłoń Gustawowi, a Małgorzacie i młodzieńcom odpowiedziała zaledwie lekkim skinieniem głowy. Potem stanęła u boku męża i opuściła wzrok na żółte jak wosk i posiekane zmarszczkami oblicze babki. Ta leżała nieruchomo, wodząc jedynie po zebranych na wpół przymkniętymi oczami. W alkowie było duszno, mrocznie i cicho. Słyszeli tylko tykanie ściennego zegara i nierówny oddech konającej.

O stałej porze, bo wszystko w Przylipiu musiało być stałe i odwieczne, pozostawiwszy chorą pod opieką Józi od lat usługującej starszej pani, zasiedli do obiadu. Gospodyni z wyćwiczoną grzecznością próbowała konwencjonalnych pogawędek. A to o wyboistej drodze wiodącej z majątku Felicji do Przylipia, o podanych potrawach, a także o kolejnym przeziębieniu Zygmunta, który przy pierwszym ociepleniu miał nieostrożność zapomnieć przed wyjściem na spacer kapelusza. Felicja jednak nie zamierzała podtrzymywać tej rozmowy. Z wrodzonym sobie chłodem zapytała:

– A cóż z biżuterią matki? Nie będziesz przecie łakomić się na wszystkie jej błyskotki?

Eliza poczuła na policzkach rumieniec zażenowania, chciała powiedzieć, co myśli o sugestii Felicji, która nawet w takiej chwili nie może powstrzymać swojej chciwości.

– Myślę, droga siostro, że nie pora na takie dysputy – odparła Rozalia, której szyję i policzki pokryły rozległe, różowe plamy. – Matka, póki co, klucza z szyi nie zdjęła i majątkiem nie zadysponowała. Tym szczególnym majątkiem – podkreśliła. – Poza tym jeszcze żywa leży, więc pewnie nieraz przyjdzie ci spojrzeć w jej oczy i ze wstydu płonąć.

Felicja uśmiechnęła się nieznacznie. Piękna i kosztowna biżuteria skrywana w żelaznej skrzynce, do której kluczyk na złotym łańcuszku spoczywał na zwiędłej szyi konającej, warta była folwarku z inwentarzem. Waleria nie otworzyła kufra ani razu, nawet po śmierci męża, gdy niedopilnowane gospodarstwo mocno podupadło. Rozalia rozumiała, że matka nie czuła się właścicielką tych skarbów, bo wciąż wierzyła, że zgłosi się po nie prawowity spadkobierca. Felicja była innego zdania. Uważała, że kosztowności dawno powinny zostać sprawiedliwie rozdzielone. Teraz, gdy matka odejdzie, nie da się tak łatwo zbyć. Będzie walczyć o należną jej część na posag dla Małgorzaty. Ale dobrze, póki chora nie wydała ostatniego tchnienia, może udawać obojętność.

Nikt nie dostrzegł w niej zapalczywości, gdy siląc się na spokój, skinęła na lokaja i zażądała mniej wypieczonej porcji kurczęcia. Rozalia zaś, chcąc pominąć niewygodny temat, lekko podniesionym z irytacji głosem zaczęła namawiać gości do spożywania posiłku, częstować plastrami pieczonego mięsa i świeżą sałatą.

Tego dnia kobiety nie wyszły na zwyczajową poobiednią przechadzkę, lecz czujnie nasłuchując odgłosów z wnętrza domu, przysiadły na krzesłach, które służba wyniosła na szeroki ganek. Mężczyźni wymknęli się do gabinetu Edwarda wypalić fajki, by już po chwili towarzyszyć paniom przy herbacie. W iluzji ceremoniału nikt nie ważył się poruszać ani bolesnej kwestii umierającej babki, ani sprawy spadku. Owijając słowa w woal uprzejmości i ukrywając niepokój, mówiono o rzeczach nieważnych i oswojonych. Pod tym pozornym spokojem zdawało się, że nic złego nie może się wydarzyć, a wezwany doktor przybył jedynie z kurtuazyjną, przyjacielską wizytą. Eliza, wciąż jeszcze nieprzyzwyczajona do podobnej hipokryzji, siedziała niespokojna u boku Edwarda.

– Może pójdę do niej? – szeptała dyskretnie, uśmiechając się dla niepoznaki.

– Nie trzeba, doktor tam jest – odpowiadał cierpliwie mąż i całował jej drobne palce.

Pozorna beztroska skończyła się, gdy doktor po długiej wizycie u chorej wyszedł wreszcie do nich. Zatrzymał się przy drzwiach, schował do kieszeni binokle i pokręcił z rezygnacją głową.

– Nie ma nadziei – rzekł grobowym głosem. – Dziś, najdalej jutro będzie koniec.

Felicja poruszyła się nerwowo, ale pod piorunującym spojrzeniem siostry nie odezwała się ani słowem.

– Herbaty, doktorze? – zaproponowała Rozalia łamiącym się głosem, lecz ten wymówił się taktownie czekającą go jeszcze tego dnia wizytą.

– Dziękuję, droga pani. Prosto stąd jadę do Sępina. Od tygodnia pani Godziewiczowa narzeka na zdrowie.

– Godziewiczowa? Ha, ha! Nie może być! – zaśmiała się Felicja i zaraz umilkła, napotkawszy wzrok doktora.

– Może być, paniusiu – zauważył kwaśno. – Zapewniam panią, każdego choroba może dopaść. No, życzę hartu ducha – dorzucił, zwróciwszy się do Rozalii, po czym skinął na woźnicę.

Minął wieczór, a babka wciąż pojękiwała z cicha na swoim posłaniu. Po kolacji, gdy zasmucona Eliza w zaciszu swojej sypialni modliła się o zdrowie Walerii, ktoś delikatnie zapukał.

– Starsza pani prosi – zakomunikowała Józia i z cichym pochlipywaniem wycofała się do ciemnego korytarza. Była przywiązana do swojej pani i trudno się dziwić, bo łagodna babka Waleria nigdy nie okazywała złości i zniecierpliwienia, a dzieci, od własnych zaczynając, a na prawnuku Stasiu kończąc, uczyła szacunku wobec innych.

– Mnie? – zdziwiła się Eliza, ale nie doczekała się odpowiedzi. Józia oddaliła się prędko, szeleszcząc wykrochmalonym fartuszkiem.

Na widok wchodzącej Elizy czuwające przy matce Rozalia i Felicja z ociąganiem odsunęły się od łoża, ale nie spuszczały oka z pożółkłej i skurczonej jak zwinięta pięść twarzy chorej. Ta zaś poleciła Elizie zdjąć sobie łańcuszek z szyi i drżącą z wysiłku ręką zacisnęła kluczyk w jej dłoni.

– To twoje – powiedziała z trudem. – Dla córki. Dla Zosi.

Z piersi Felicji wyrwał się ni to okrzyk, ni pełne oburzenia westchnienie. Zrobiła gwałtowny krok do przodu, lecz Rozalia powstrzymała ją mocnym chwytem za ramię. Na szczęście Eliza nie widziała, co działo się za jej plecami.

– Dobrze – obiecała gorączkowym szeptem, bo tylko tyle mogła zdławionym głosem wydusić ze zbolałego serca.

– Nie mam sił. Idź, niech cię… Bóg błogosławi…

– Babciu – załkała Eliza. – Babciu…

Babka Waleria przymknęła oczy i więcej się nie odezwała. Tylko ledwo wznosząca się i opadająca pierś świadczyła, że duch jeszcze się w niej kołacze. Eliza ścisnęła kluczyk mocno, aż zaczął pulsować w rytm szybkiego bicia jej serca, po czym szybko opuściła sypialnię, by nie wybuchnąć wzbierającą w niej rozpaczą.

Gest i słowa umierającej są święte i niepodważalne, dlatego Felicja zacisnęła zęby i odprowadziła Elizę zawistnym spojrzeniem. Rozalia zaś zastanawiała się, o jakiej Zosi mówiła matka. Być może ledwie przytomna, wydawała jakieś dziwne i niedorzeczne dyspozycje, ale nie czas był w tej chwili o tym myśleć.

Dopiero teraz, gdy matka była jeszcze na wyciągnięcie ręki, a jednocześnie jej duch oddalał się z każdą minutą, zaczęła uzmysławiać sobie nieuchronność śmierci. Bała się jej, ale dopóki śmierć przechodzi obok, dotyka innych ludzi, wygodniej udać, że jej nie ma.

Nocą, leżąc u boku Edwarda, Eliza nie mogła zasnąć. Obdarzona niespodziewanym prezentem, nie czuła się uszczęśliwiona. Bardziej martwiła się zarówno tym bogactwem, którego pochodzenia nie znała, jak i niespełnieniem woli babki, jeśli urodzi się syn. Położyła ostrożnie dłoń na płaskim brzuchu i ledwie poruszając wargami, szepnęła:

– Musisz być dziewczynką, kochanie. Musisz być Zosią.

Uspokojona tym zaklęciem, zasnęła.

Ze snu wyrwał ją harmider. Na korytarzu rozlegało się szybkie tupanie. Domyśliła się, co to znaczy.

– Edwardzie – trąciła ramię męża. – Zbudź się, to już…

Zerwali się jednocześnie. Edward narzucił szlafrok, ona chwyciła wiszący na oparciu krzesła lekki peniuar. Niemal biegli słabo oświetlonym korytarzem do pokoju babki, gdzie anioł i diabeł targowali się o bezbronną duszę. Okalające łoże świece drżącym światłem przypominały ulotność życia. Gęste od topionego wosku i ludzkich oddechów powietrze było nie do wytrzymania. A tu jeszcze Rozalia zapaliła poświęconą gromnicę i zacisnęła na niej zimne palce matki. Potem kazała Józi wyjąć spod głowy pani poduszkę i odkryć pierzynę, żeby chorej lżej było odejść. Służąca, szlochając, wykonała polecenie, a w miejsce puchowej poduszki wsunęła tłumoczek wypełniony trocinami.

– Idź, pobudź wszystkich, bo jeszcze kto we śnie za nią pójdzie – mruknął do Józi Gustaw. Natychmiast zerknął na żonę w obawie, że wyśmieje jego polecenie, ale Felicja w milczeniu przymknęła oczy i skinęła głową na znak aprobaty.

Gromnica przechyliła się nagle i w jednej chwili Eliza chwyciła ją, żeby ogień nie zajął koszuli babki. Wtedy ta, ostatnim gestem wpiła się palcami w jej rękę i tak skonała.

Edward skoczył czym prędzej i wydarł ze śmiertelnego uścisku dłoń żony.

– Wyjdź stąd – syknął przerażony. – Wyjdź, bo zabierze cię z sobą!

Z samego rana wezwano wiejską babinę, Olechnę, która była nie tylko najsłynniejszą akuszerką w okolicy, znawczynią ziół i wszelkich chorób, zajmowała się również posługą umarłym. Za dobrą zapłatą myła ich i ubierała, a przy tej robocie śpiewała skoczne piosenki, żeby oblicze Najwyższego, przed którym przyjdzie im stanąć, rozjaśniały radosne, a nie ponure dusze. Rodzinie zakazywała dotykać umarłych, aby jakimś trafem któreś nie wybrało się za nieboszczykiem na tamten świat. Dlatego na wieść, że Elizę w chwili śmierci połączył z babką silny dotyk, kręciła z niepokojem głową i odmawiała stosowne modlitwy. Krzątając się wokół umarłej, ułożyła monety na jej powiekach, a brodę podwiązała czarną wstążką, bo przez usta albo oczy dusza może powrócić do ciała. Nowiutką suknię z czarnego atłasu przejrzała dokładnie, wyrównując szwy i pozbywając się supłów. W przeciwnym razie dusza mogłaby o nie zaczepić i uwięznąć na stałe. O, Olechna była dokładna i uważna. Ludzie z odległych wsi po nią posyłali, bo z podobną troską odnosiła się do żywych i do umarłych.

Józi nakazała przykryć lustra, bo a nuż uwieczni się na nim odbicie zmarłej. Zatrzymano też wszystkie zegary, by nie zakłócały ciszy i spokoju zaświatów. Wszak czas ziemski był dla umarłej skończony. Do trumny, którą przywieziono przed południem, włożyła poświęcone zioła dla bezpieczeństwa duszy w dalszej drodze, po czym dyskretnie wsypała garstkę maku.

– A po co to? – zapytała Józia, której uwadze nic nie mogło umknąć.

– Niech się tam nieboszczka zajmie liczeniem ziarenek, zamiast myśleć o powrocie do żywych – burknęła Olechna.

Przez trzy doby w domu panowała cisza zakłócana jedynie zawodzeniem kobiet dobiegającym z alkowy babki oraz szuraniem butów i wzdychaniem odwiedzających. Posiłki były skromne, podłogi zakurzone, gdyż zwyczaj nakazywał, by służba i domownicy ograniczali codzienne obowiązki. Nawet Eliza upomniana przez świekrę zmarszczeniem brwi, musiała odłożyć haftowanie. I już nie umiała zająć rąk. Snuła się z kąta w kąt i pochlipywała w chusteczkę.

Rozalii serce kroiło się na ten widok. Jej samej żal ściskał gardło, ale dyscyplinowała emocje, zamykała się w skorupie własnych myśli, odkładała je na później, kiedy w obecności świętych obrazów będzie mogła ten żal wyrzucić, wymodlić, błagać Boga o pocieszenie.

Otoczyła synową ramieniem i spoglądając jej uważnie w oczy, powiedziała półgłosem:

– Są wypadki, kiedy trzeba się poddać, moja droga. To trudne, ale czasem nic innego nie pozostaje, niż godzić się z rzeczami, na które nie masz wpływu. Trzeba przejść obok tego, przełknąć jak gorzkie lekarstwo. A potem wrócić do życia, robić swoje.

Eliza pokiwała głową i wtuliła się w czarne koronki sukni świekry.

Przez trzy puste noce wypalono prawie cały zapas świec podczas nocnego czuwania. Modlący pilnowali się wzajem, by nikt nie zasnął, bo i tu czyhało zagrożenie, że dusza podczas snu opuści ciało, spotka duszę babki i na wieki z nią odejdzie.

Wreszcie trzeciego dnia przyszła chwila ostatecznego pożegnania i ostatniego spojrzenia na wygładzoną wiecznym odpoczywaniem twarz nieboszczki. Trumnę zamykali przywołani na tę okoliczność służący, którzy wynieśli ją nogami do przodu, żeby zmarła nigdy nie wracała i nie straszyła mieszkańców. Józia z tego samego powodu szybko przewróciła stołki, na których trumna była ustawiona. Konie wypożyczone na tę smutną ostatnią drogę od sąsiada, bo własnych nie powinno się zaprzęgać, wstrzymywano trzykrotnie na znak żałoby. Ostatni raz przy rozstaju dróg, gdzie stała kapliczka przystrojona świeżymi gałązkami brzozy.