Historia literackiej Nagrody Nobla – kim był Alfred Nobel

Kim był Alfred Nobel?

Biografię Alfreda Nobla nie sposób zmieścić w jednym artykule. Niemniej szerszej publice szwedzki inżynier głównie znany jest z wynalezienia dynamitu. Jak można się domyśleć, to ogromne uproszczenie tego, kim był Alfred Nobel. Był również chemikiem, mechanikiem, wynalazcą, przedsiębiorcą i filantropem. Nagroda jego imienia przyznawana jest za wyjątkowe dokonania na rzecz ludzkości, bowiem sam Nobel miał niemały wykład w rozwój różnych dziedzin nauki.

W swym dorobku ma ponad 300 rozmaitych patentów. Dynamit to tylko jeden z całej góry wynalazków. Na uwagę zasługują również wybuchowa żelatyna, balistyt (proch bezdymny), gazomierz, zapalnik czy detonator. Nobel pracował również nad udoskonaleniem telefonu, żarówki czy baterii oraz produkcją syntetycznych rubinów, szafirów, ametystów i topazów.

Wierzył, że wszelkie jego wynalazki, szczególnie dynamit, będą miały pokojowe zastosowanie. Rzeczywiście, w wieku pary i elektryczności w końcu można było skutecznie zacząć budować kopalnie, tunele czy połączenia kolejowe. Niestety, społeczeństwo mogło się również przekonać o morderczej sile dynamitu i tragicznych skutkach jego niewłaściwego wykorzystywania. To stanowiło dla Alfreda Nobla poważny problem moralny. 

Nagroda Nobla – ciekawostki i kontrowersje

Wokół przyznawanej od ponad wieku nagrody, będącej ukłonem w stronę najwybitniejszych naukowców i prominentnych postaci oraz autorytetów, nagromadziło się wiele ciekawostek i kontrowersji. To, co w oczach jednych jawi się jako fenomenalne, pozbawione wad, dające ogromną wartość światu, w oczach innych będzie stanowiło problem i świadczyło o bylejakości. 

O tym można było przekonać się już w 1901 roku, gdy pierwszą Literacką Nagrodę Nobla przyznano francuskiemu poecie Sully’emu Prudhomme’owi. Niektóre środowiska artystyczne protestowały i uważały laureata za przeciętnego twórcę. Z kolei pierwszymi laureatami Pokojowej Nagrody Nobla byli założyciel i ojciec Czerwonego Krzyża – Szwajcar Henri Dunant – oraz Francuz Frédéric Passy – nazywany „apostołem pokoju”. Wśród innych ciekawostek można wyróżnić następujące fakty:

• Najmłodsza laureatka Nagrody Nobla miała 17 lat – Malala Yousafzai to pakistańska działaczka na rzecz praw kobiet.
• Najstarszy laureat Nagrody Nobla miał 97 lat – John B. Goodenough był amerykańskim fizykiem.
• Nagrodę Nobla pięciokrotnie przyznano organizacjom: Międzynarodowemu Ruchowi Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca oraz Wysokiemu Komisarzowi Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców.
• W historii nagrody sześciokrotnie doszło do odmówienia przyjęcia Nobla przez laureatów. Głównym powodem była zwykle obawa przed represjami władz.
• Wiele dyskusji budzi nierówność płci, szczególnie w dziedzinach fizyki i chemii, gdyż niewiele kobiet może poszczycić się wyróżnieniem w tych obszarach.
• Największe kontrowersje budzi Pokojowa Nagroda Nobla przyznawana głównie politykom i przywódcom, m.in. Henry'emu Kissingerowi, Yasserowi Arafatowi czy Barackowi Obamie.

Laureaci Literackiej Nagrody Nobla – świat

Każdego roku członkowie Komitetu Noblowskiego wysyłają do uprawnionych do nominacji osób ok. 600 formularzy, w których ci mogą wskazać kandydaturę konkretnego twórcy, ale nie siebie. Poza tym powinni też umotywować swoje wskazanie. Z zebranej listy Komitet wyłania 15–20 kandydatów, a następnie zawęża ją do jedynie 5 nazwisk do rozpatrzenia przez Akademię Szwedzką. Każdego roku w październiku zostaje wyłoniony laureat, który w grudniu na ceremonii wręczenia wygłasza tzw. mowę noblowską.

Do 2021 roku wyróżnienie przyznano 114 razy. Zdarzały się lata, gdy nagrodę jednocześnie otrzymywały dwie osoby. Niemniej od lat również w tej dziedzinie dominują mężczyźni. Wśród laureatek jest tylko 17 kobiet. Nagroda najczęściej przyznawana jest pisarzom anglojęzycznym i francuskojęzycznym. Bardzo często są to nazwiska nieznane szerszej publice.

Laureatem Literackiej Nagrody Nobla 2021 został Abdulrazak Gurnah. To brytyjski pisarz urodzony na Zanzibarze, wyróżniony „za bezkompromisową i współczującą penetrację skutków kolonializmu i losu uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami”. Jego wygrana okazała się dla wielu zaskoczeniem i, co ciekawe, żadna z książek pisarza nie jest dostępna w polskim przekładzie. Niemniej w połowie października Wydawnictwo Poznańskie ogłosiło, że w 2022 roku ukaże się ich nakładem pierwszy polski przekład noblisty – książka Afterlives.

O tym, kto jeszcze był nominowany do Literackiej Nagrody Nobla 2021, świat dowie się dopiero za 50 lat. Bowiem dopiero po tym czasie są odtajniane takie informacje. Niemniej bukmacherzy typowali m.in. Margaret Atwood (kanadyjską autorkę Opowieści podręcznej), Japończyka Harukiego Murakamiego czy kenijskiego pisarza Ngũgĩ wa Thiong’o.

Laureaci Literackiej Nagrody Nobla – Polska

Wśród polskich laureatów Nagrody Nobla znajduje się również 8 Polaków i Polek. Z tego aż 5 w dziedzinie literatury. Niekwestionowanym fenomenem jest Maria Skłodowska-Curie, która jest dwukrotną laureatką w dziedzinie fizyki i chemii oraz jedną z czterech osób w całej historii, która otrzymała wyróżnienie więcej niż raz. Co więcej, w ślady Marii poszła jej córka – Irène Joliot-Curie, która także zdobyła Nobla w dziedzinie chemii.

Niemniej największymi dokonaniami Polacy mogą poszczycić się w obszarze literatury. Dotychczasowi polscy laureaci Literackiej Nagrody Nobla to Henryk Sienkiewicz (1905), Władysław Reymont (1924), Czesław Miłosz (1980), Wisława Szymborska (1996) i – ostatnio – Olga Tokarczuk (2018). W księgarni online Virtualo można odnaleźć wiele książek zarówno polskich, jak i zagranicznych noblistów. Pozycje są dostępne w formie e-booków oraz audiobooków. 

Zasady przyznawania Nagrody Nobla w dziedzinie literatury

Proces nominowania i wyłaniania laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie literatury trwa blisko 1,5 roku. Komisja Noblowska zaczyna prace we wrześniu. W lutym musi powstać wstępna lista nominowanych. W maju konieczne są selekcja kandydatów i skrócenie listy do 5 twórców. Wyłonienie zwycięzcy następuje w październiku, a uroczysta Ceremonia Wręczenia Nagrody Nobla odbywa się 10 grudnia w Sztokholmie.

Gdy Literacką Nagrodę Nobla przyznano pierwszy raz, w 1901 roku, premia pieniężna wynosiła ponad 150 tys. szwedzkich koron (SEK). Gdy wyróżnienie otrzymała Olga Tokarczuk, wynosiło ono już 9 mln SEK, czyli 3,5 mln zł. Z kolei Abdulrazak Gurnah może spodziewać się otrzymania nieco wyższej kwoty – 10 mln SEK.